Kad se, krajem osamdesetih godina prošlog vijeka, etnonacionalizam pojavio na tlu druge Jugoslavije mnogi su se ponadali da neće biti duga vijeka. Nade im se nisu ostvarile. Etnonacionalizam, u rečenim krajevima, ili barem u njihovom najvećem dijelu još uvijek je živ i zdrav.
Pripadnici pojedinih etnonacionalnih kolektiva koji su do juče ratovali i dalje su krajnje neraspoloženi i sumnjičavi jedni prema drugim. Strahuju od uzajamnog približavanja. Jedni u drugim vide krivce za prošle i sadašnje nevolje. Nerado odlaze u krajeve u kojim većinu čine oni "drugi".
Mnogi smatraju da najnoviji sukob nije donio izmirenje starih računa, a već su stvoreni novi razlozi za nove sukobe.
Političke partije koje su bile na vlasti kad je, početkom devedesetih godina XX vijeka, započelo krvoproliće ponovo su, u većini sredina, dobile povjerenje naroda.
Osjećanje osujećenosti i poniženosti dijele pripadnici svih etnonacionalnih zajednica zapadnog Balkana. Velika većina ljudi sa zebnjom gleda u budućnost.Sve u svemu, značajan broj pripadnika svih etnonacionalnih grupa, posebno oni koji su se na bilo koji način angažovali u odbrani "nacionalne stvari" - a oni čine većinu u svakoj etnonacionalnoj grupi - dobrim dijelom istrajavaju na pogledima i stavovima koje su zastupali u vrijeme kad su, na sve strane, buktale etnonacionalističke strasti. Ili smatraju da im današnje društveno okruženje, posebno odnosi među narodima na zapadnom Balkanu ne nude dovoljan razlog da ublaže ili čak koriguju etnonacionalistička zastranjivanja. Ili su do te mjere ponosni na ono što su učinili, pisali i (ili) govorili, dok je krvoproliće bilo u punom zamahu, da misle da bi naškodili najviše sâmim sebi ako bi dopustili i sâmu mogućnost da su bili u zabludi. Ili se, konačno, svakodnevno uvjeravaju da je i dalje (ili još uvijek) probitačnije na sav glas ponavljati ono što su, zajedno sa stotinama hiljada sunarodnika, mislili, osjećali i govorili prije desetak ili petnaest godina nego početi kritički se odnositi prema "sjaju i bijedi" etnonacionalističkog uma.
Bježeći od surovosti balkanskog bezizlaza, veliki broj ljudi je, u posljednjih desetak i više godina, sa zapadnog Balkana otišao u razne evropske zemlje ili na druge kontinente. Sa sobom su ponijeli predrasude u kojima njihovi sunarodnici, koji već tridesetak ili pedesetak godina žive u tuđini, nisu ni malo oskudijevali. Etnonacionalizam dijaspore, ma koliko sličan etnonacionalističkom duhu koji je vladao, a u dobrom broju sredina još uvijek vlada u zemlji porijekla, ima svoje posebnosti. Pošto, danas, čak do jedne trećine pripadnika većine naroda koji su do prije nekoliko godina ratovali na Balkanu živi u tuđini, analiza etnonacionalističkih ideja i osjećanja među pripadnicima ovih naroda mora da obuhvati i etnonacionalizam dijaspore. Dosadanje analize etnonacionalizma su to mahom propuštale da učine.
Sve u svemu, etnonacionalizam je (i dalje) svuda oko nas - bili mi u domovini ili daleko od nje. Zato ga treba neprestano i što potpunije analitički osvjetljavati. Treba proučavati njegove korijene, oblike ispoljavanja, okolnosti koje pogoduju njegovoj pojavi, širenju i održavanju u pojedinim sredinama. Knjiga Racionalno i iracionalno u nacionalizmu je odgovor na takvu potrebu.
19.02.05 Politika
Etnonacionalizam u ogledalu psihijatra
Racionalno i iracionalno u nacionalizmu, Dušan Kecmanović
Nacionalno i etničko kao merila klasifikacije ljudi od stvaranja modernih nacija i formiranja nacionalnih država, i dominantan oblik kolektivnog postojanja u današnjem svetu, ne prestaju da zaokupljaju pažnju istoričara i etnologa, sociologa i politikologa, kulturologa i psihologa. Sve više i antropologa.
Identitet - ako ne samo onaj sa predznakom nacionalni i etnički, onda baš taj - postao je na razmeđu XX i XXI veka ključni antropološki pojam. Kao i evolucija na granici XIX i XX veka, funkcija u tridesetim, struktura u šezdesetim ili interpretacija u sedamdesetim godinama XX veka.
Ni psihijatrija nije ostala po strani. Kao i druge nauke i ona je zloupotrebljavana, posebno u vremenima nacizma i staljinizma. Bez udela psihijatara nisu zamislive „psihuške”, specijalne ustanove u bivšem Sovjetskom Savezu, u kojima su drugačije misleći u odnosu na kolektivno, odnosno vladajuće mišljenje, bili tretirani kao duševni bolesnici. Jedan od današnjih vidova zloupotrebe psihijatrije ogleda se u pokušajima da se počinioci teških zločina u ratovima proglase neuračunljivim i tako aboliraju.
Definisanje etnonacionalista
Zloupotrebe su incidenti sa opakim posledicama po pravilu, psihijatrija je dala značajan doprinos naglašavanju ljudske dimenzije društvenih pojava, ali ne i u konkretnom slučaju - etnonacionalizma, kao primordijalnog oblika društvenosti koji apsorbuje pojedinca i lišava ga bez ostatka individualnog identiteta (Srbin nije čovek ako nije Srbin). Sama činjenica da se etnonacionalizam našao u domenu psihijatrije naterala je, barem laike, da postave pitanje: da li je etnonacionalizam bolest?
U odgovoru dr Dušana Kecmanovića na ovo pitanje sadržano je njegovo polazište u proučavanjima etnonacionalizma i definisanju etnonacionalista. Držeći se stručnog, profesionalnog, a ne laičkog određenja duševne bolesti, etnonacionalisti su psihički zdravi ljudi. Pacijenti koji danas prolaze kroz njegovu ordinaciju u Sidneju bolovali bi od istih duševnih bolesti i da ih jugoslovenski ratovi na kraju XX veka nisu rasuli po svim kontinentima uključujući i Australiju. Ali, rat je traumatizovao ljude i ti traumatizovani ljudi predstavljaju većinu pacijenata, verovatno ne samo u psihijatrijskoj ordinaciji dr Dušana Kecmanovića. Oni su izglobljeni iz zavičaja; neprilagođeni su novoj sredini; pate od sindroma „mi i oni”; osećaju se prevarenim i opljačkanim; smatraju se žrtvovanim; stalno su upitani da li je sve „moglo da bude drugačije” ili je moralo ispasti „ovakvo - nikakvo”. Trauma, ne samo kao fizička već i kao psihička ozleda, mora da se „obrađuje”. Za dr Dušana Kecmanovića postoje dva načina obrade traume: zdrav i nezdrav. Za njega je ključno kako izbeći nezdravu obradu traume „koja ne dozvoljava ljudima da se, vremenom, oslobode pritiska traume, već ih stalno drži vezanim za traumu”. U traganju za pravim odgovorom, dr Dušan Kecmanović nije mogao zaobići etnonacionalizam.
Najnovija knjiga dr Dušana Kecmanovića (Racionalno i iracionalno o nacionalizmu, 2004) o „psihološkim aspektima etnonacionalizma”, kao i dve prethodne knjige koje pripadaju istom korpusu (Masovna psihologija etnonacionalizma, 1996, i Etnička vremena, 2001), polazi od istorijske uslovljenosti, polivalentnosti i evolucije značenja fenomena nacionalnog i etničkog. Uz ovakav pristup, uporedni metod analize, to jest posmatranje ovih istih fenomena u raznim sredinama, predstavljaju značajan rezultat dr Dušana Kecmanovića u kognitivnom smislu.
Dva iskustva
Bivša Jugoslavija je predstavljala i, budući da su neki procesi u njoj dovršeni a neki i dalje traju, predstavlja izuzetno dobar uzorak za analizu sa pomenutim karakteristikama. Višenacionalna država - sa različitim, gotovo inkompatibilnim nacionalnim ideologijama i religijama, sa jačim ili slabijim manifestacijama nacionalizma (centralizam, separatizam, iredentizam, regionalizam) - bila je sazdana od protivrečnosti. Komunizam, kao ideologija, težio je društvu bez protivurečnosti, a realna politika vladajuće Komunističke partije težila je da te protivurečnosti ukroti. Politička, ideološka, vojna sila držala je naročito nacionalne protivurečnosti pod kontrolom. Ali, uprkos poluvekovnom razdoblju mira - za iskustvo Balkana dugom, čak najdužem u poslednja dva veka, ali iz istorijske perspektive ipak kratkom - sila je vodila perpetuiranju svih, a naročito nacionalnih protivurečnosti. Šok koji je izazvao raspad Jugoslavije, očekivanja da će etnonacionalistički sukobi brzo prestati, a naročito da će se posle ratova uspostaviti saradnja i obnoviti poverenje, ukazuju na nerazumevanje prirode etnonacionalizma. Njegova svesna ili nesvesna percepcija bila je prepreka prevenciji sukoba, ali i racionalnim rešenjima koja bi danas mogla sprečiti nove sukobe.
Najnovija knjiga dr Dušana Kecmanovića pokazuje da ideologizacija i politička instrumentalizacija nacionalnog i etnonacionalnog, bez razlike ko ih generiše - država, crkva, vojska, neka nacionalna institucija, jedna ili više političkih partija - u krajnjem rezultatu, dovode ili do apsolutizacije nacionalnog i etničkog kao kolektivnog identiteta, ili do „čišćenja” individualnog identiteta od svake primese nacionalnog i etničkog. Sa prljavom vodom izbacuje se i dete.
Pogledi dr Dušana Kecmanovića na nacionalno i etničko sažimaju dva iskustva. Tu je lično iskustvo jednog intelektualca u Jugoslaviji u poslednje dve decenije XX veka i još uže, iskustvo srpskog intelektualca u multietničkoj Bosni i Hercegovini u kojoj je rat imao najbrutalnije forme (etnička čišćenja, genocid, logori, silovanja, uništavanje gradova, potiranje kulturnih i verskih tragova „onog drugog”). Ali, tu je i iskustvo jednog profesionalca, i to psihijatra. Da li je moguće da ova dva iskustva ne utiču jedno na drugo? Jedno je sasvim izvesno: knjige dr Dušana Kecmanovića nisu portret srećnog profesionalca kome je vreme ponudilo fascinantan istraživački materijal. Njegov materijal su ljudi, i to njegovi savremenici, a psihijatar je i svm čovek. U svim njegovim knjigama koje su ovde pomenute postoje dva nivoa koji, razumljivo, nisu u srazmeri.
Psihijatar od karijere; univerzitetski profesor u Sarajevu i u Beogradu; akademik; autor više radova koji su objavljeni u prestižnim naučnim publikacijama u inostranstvu - dr Dušan Kecmanović je poslednjih dvanaest godina posvetio „psihološkim aspektima etnonacionalizma”. Ova vrsta proučavanja nema dugu tradiciju na Balkanu. Otuda je psihijatar, da bi postavio okvir i izgradio metod proučavanja etnonacionalizma sa stanovišta svoje struke, morao da odradi kolosalan posao upoznavanja sa teorijama, tipologijom i značenjima etnonacionalizma. Taj nivo dominira u knjigama dr Dušana Kecmanovića. Prisutni su i rezultati proučavanja iskustava njegovih pacijenata, ali u manjoj meri. Osnovano je očekivanje da u knjigama koje slede upravo taj nivo dobije i primat.
Razlikujući dva tipa nacionalizma - građanski u Zapadnoj Evropi i etnički u Srednjoj i Istočnoj Evropi - dr Dušan Kecmanović dolazi do središta starih i novih sukoba, do različitog poimanja identiteta. Dok građanski nacionalizam podrazumeva udruživanje pojedinaca radi ostvarivanja zajedničkog interesa koji uključuje i nacionalni interes, etnički nacionalizam vidi zajednicu kao organsko jedinstvo; i on je po definiciji kolektivistički. Otuda i osećaj superiornosti vlastitog kolektiva („nebeski narod”), nepriznavanje prava i interesa drugih, i vezivanje svake pojedinačne sudbine za sudbinu etničke zajednice. Da li je, onda, etnonacionalizam održiv bez zatvaranja, bez unutrašnjih i spoljnih neprijatelja, bez latentnog rata - na razini mentalnog i stvarnog?
Može li etnonacionalizam da promeni matricu? Psihijatar je skeptičan. Njegovu skepsu učvršćuju i njegovi traumatizirani pacijenti. Bežeći od posledica etnonacionalizma u Jugoslaviji, oni ni u Australiji ne menjaju matricu. „Pripadnici pojedinih etnonacionalnih kolektiva”, kaže dr Dušan Kecmanović, „koji su do juče ratovali i dalje su sumnjičavi jedni prema drugima, jedni u drugima vide krivce, nerado odlaze u krajeve u kojima većinu čine oni `drugi`”. To govori o žilavosti etnonacionalizma, ali i o njegovim ograničenjima. Obezvređujući pojedinca, to jest, negirajući njegova prava i odgovornosti, etnonacionalizam dugoročno utire put degeneraciji kolektiva čiji identitet postaje zapravo zaostalost. Svestan te složenosti etnonacionalizma, dr Dušan Kecmanović ne odustaje od pokušaja da dešifruje njegove uzroke i posledice. Da, parafrazirajući Ivu Andrića, ne odustaje od ispravljanja krive Drine.
Latinka Perovic
