01.06.18
Tokovi istorije
Mostar, centar Hercegovine, bio je jedan od najsnažnijih kulturno-političkih centara prečanskih Srba krajem XIX i početkom XX veka. Kada se ostvario san ujedinjenja svih Srba u jednu državu 1918. godine (makar i jugoslovensku), Mostar ostade „samo“ kulturno središte tamošnjeg srpskog naroda. Iako nije bila apsolutna većina stanovnika grada na Neretvi, srpska zajednica je bila nesumnjivo najnapredniji njegov deo. Kulturni razvoj mostarskih Srba u slobodi nastaloj posle Prvog svetskog rata tekao je nepomućeno i nije izgledalo da će biti prekinut uprkos okupaciji sila Osovine koja je usledila posle 1941. godine. Nažalost, izgledi se nisu ostvarili, mostarski Srbi su tokom Drugog svetskog rata najmasovnije stradali otkako je od 1440. ustanovljen bio tvrdi grad na Neretvi. Uništenje mostarskih Srba okončano je početkom devedesetih godina XX veka od Hrvata i muslimana, uglavnom onih čiji su preci od 1941. do 1945. pod Nezavisnom Državom Hrvatskom (NDH) sproveli genocid nad srpskim narodom mostarskog kraja.
Glavno poginuće mostarskih Srba u XX veku, ono iz Drugog svetskog rata, analizirao je i prikazao u monografiji Stradanja mostarskih Srba u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj 1941–1945 mladi srpski naučnik dr Milan Gulić, naučni saradnik Instituta za savremenu istoriju u Beogradu. Gulić je već dobro poznat srpskoj i jugoslovenskoj javnosti po naučnim radovima ne samo o ulozi Dunava u istoriji jugoslovenske države tokom XX veka nego i po obradi tema iz prošlosti njegovog zavičaja (Dalmacije) tokom balkanskih ratova, Prvog svetskog rata i ratova za jugoslovensko nasleđe 1990–1995. godine.
Monografija Stradanja mostarskih Srba u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj 1941–1945 sastoji se od Predgovora, Uvoda, trinaest hronološko-tematski naslovljenih poglavlja, Knjige ubijenh – Imenika Srba iz Mostarskog sreza (kotara) koje su ubile ustaše, nekoliko fotokopija odabranih dokumenata i spiska izvora i literature.
Autor je stradanje Srba u Mostaru i okolini tokom Drugog svetskog rata smestio u širi istorijski kontekst, bez kojeg nije moguće sasvim razumeti pogrom koji se dogodio srpskom narodu od NDH tokom Drugog svetskog rata. U tom smislu je u uvodnom poglavlju Srbi u Mostaru u međuratnom periodu (1918–1941) objasnio, između ostalog, sažeto i jasno pojavu i prirodu ustaškog pokreta. Pokazao je ulogu bivše Hrvatske seljačke stranke (HSS) Vlatka Mačeka u homogenizaciji hrvatskog nacionalnog korpusa (započetu još u vreme Stjepana Radića) u Kraljevini Jugoslaviji putem partijskih zborova i konferencija u drugoj polovini tridesetih godina, te na koji način su se ustaše preko ove političke partije infiltrirale u upravni sistem Savske, od 1939. godine Hrvatske banovine.
Kao primer homogenizacije hrvatskih masa u okviru HSS-a Milan Gulić je naveo održavanje velikog narodnog zbora u Mostaru 12. jula 1936. godine, kojom prilikom su okupljeni Hrvati otvoreno zahtevali stvaranje nezavisne hrvatske države. Slučajno ili namerno, zbor je organizovan na Petrovdan, koji su Srbi, po naredbi gradskih vlasti, slavili saborovanjem na drugoj obali Neretve. Iako su bili i fizički razdvojeni, do incidenta je ipak došlo, pošto je jedan Hrvat s konjem projurio sa hrvatskom zastavom kroz kolo Srba seljaka. Srbi su na njegove provokacije odreagovali tako što su mu zastavu uništili, a on je pobegao kod Hrvata i ispričao šta se desilo. Hrvati su onda jurnuli na Srbe, sevnuli su noževi, i, da nije reagovala vojska, bilo bi mnogo više mrtvih osim glavara sela Gnojnice Blaža Krtalića.
Vešt odabir izvornih tekstova koji oštroumno i jasno svedoče o prilikama u Mostarskom srezu i ukazuju kojim su se pravcem kretali srpsko-hrvatski odnosi uoči Drugog svetskog rata, karakteriše monografiju Milana Gulića. Ove analize i zaključci savremenika iz Mostara mogu se protegnuti na ceo prostor naseljen srpskim i hrvatskim stanovništvom. Autor je tako ukazao na reči Đorđa Dragića, savremenika velikog mostarskog zbora HSS-a iz jula 1936, upućene Lazaru Markoviću, prvaku bivše Radikalne stranke, da „Maček izgleda nije dorastao svome pozivu, i nije gospodar ovih masa, nego je gospodar taj bandit Pavelić, sa svojom razbojničkom družinom; te katolički kler koji satanski mrzi ovu zemlju, a srpski narod naročito“. Kao potvrda navedenih reči, samo nekoliko godina kasnije u novoosnovanoj Banovini Hrvatskoj Smail-aga Ćemalović, ugledni mostarski Srbin, pisao je da su u „poslednje vreme Srbi u gradu Mostaru, kako pravoslavni, tako i muslimani“ proživljavali mnoge neugodne dane. Milan Gulić je pokazao da su banovinske vlasti uspele da razjure sve Srbe iz državne uprave u Mostarskom srezu. Iako se nije znalo da će doći vreme progona i ubijanja Srba, kao da su svesno činjeni koraci u tom smeru u Banovini Hrvatskoj, u ovom slučaju u Mostarskom srezu.
Velika Britanija je bila prezadovoljna (nije trljala ruke) zbog izlaska Kraljevine Jugoslavije iz Trojnog pakta 27. marta 1941. godine, s obzirom na to da je rat bar za malo pomerila od svojih granica. Aprilski rat 1941. zaista je u jugoslovenskom slučaju pokazao „ko je vjera, a ko li nevjera“. Autor je ukazao na činjenicu da je jugoslovenska kraljevina vojno poržena u vrlo kratkom vremenskom roku zahvaljujući ne samo zastareloj vojnoj doktrini i tehnici nego i izdaji jednog velikog dela hrvatskih vojnih obveznika u redovima jugoslovenske kraljevske vojske. Dok su još trajali vojni sukobi tokom druge nedelje aprila 1941, u Zagrebu je bila proglašena Nezavisna Država Hrvatska. Nastala sa osnovnim ciljem da istrebi srpski narod sa svojih prostora, ova nacističko-klerikalna tvorevina Trećeg rajha i Rimokatoličke crkve nije donela ništa dobro ni Srbima Mostara i Mostarskog sreza.
Milan Gulić je prikazao strukturu i način funkcionisanja NDH, ukazujući na to da je ipak postojala izvesna podvojenost između „državnih“ vlasti i ustaškog dela NDH, te da je između njih katkad dolazilo i do sukoba u jurisdikciji. Misija podmaršala Lakse od juna do avgusta 1941, s ciljem umirivanja ustanka egzistencijalno ugroženog srpskog naroda, i njegov sukob sa ustaškim rukovodiocima u Mostaru najbolji je primer podvojenosti vlasti u NDH. Naravno, autor ne poriče postojanje glavnog cilja državne politike NDH – uništenje srpskog naroda, već ne pojednostavljuje istorijsku stvarnost onog doba. U tom smislu je i objšnjenje pojma „divlje ustaše“, koje se u svom odnosu prema Srbima nisu bitno mnogo razlikovale od regularnih pripadnika ustaškog pokreta.
Neslavnu ulogu Rimokatoličke crkve u okvirima sistema vlasti NDH autor je takođe analizirao, te jasno pokazao da je kler vrlo malo učinio na spašavanju Srba od ustaškog pogroma. Gdešto su rimokatolički sveštenici i monaški redovi ustašama aktivno i pomagali u uništenju srpskog naroda (kao na primer fratri iz Širokog Brijega), te se starali da u smutnom vremenu određen broj Srba, ukoliko je bilo moguće, prevedu na rimokatolicizam. Međutim, bilo je i među ovim klerom ljudi koji su ustali protiv ustaškog orgijanja, kao što je bio slučaj fra Ante Rožića Damjana iz Goranaca. Njemu su 27. jula 1941. došle majke i žene dvanaestoro Srba iz Bogdola (kotar Mostar), koje su ustaše odvele u Široki Brijeg na likvidaciju. Molile su ga da ode tamo i pokuša da im oslobodi sinove i muževe. Mladi fratar je odmah otišao u Široki Brijeg, bio uporan i odlučan kod ustaša (neke je i novcem podmitio) u zalaganju za oslobođenje Srba, te su ih iz zatvora pustili kućama. Izdvojeni slučajevi zalaganja pojedinih pripadnika klera za spasavanje Srba nesumnjivo su postojali i bili neretko i uspešni – kao ovaj fra Damjanov, ali oni nisu u osnovi menjali politiku Rimokatoličke crkve prema srpskom narodu u NDH.
U novijoj istoriografskoj literaturi je već utvrđeno da je najveći broj Srba u NDH stradao tokom 1941. godine. Istu sudbinu doživeli su i mostarski Srbi. Milan Gulić je na osnovu izvora i relevantne literature utvrdio da je tokom junskih, julskih i avgustovskih pokolja i deportacija Srba u Mostaru 1941. godine, ubijeno njih 1.024, od čega 649 u samom gradu, a u okolnim selima 331.
Nestajanje Srba iz Mostara nisu pratila samo direktna ubistva „na kućnom pragu“ nego transport i likvidiranje u ustaškim logorima širom NDH, od čega ih je najviše stradalo u kompleksu ustaških logora Gospić–Jadovno–Pag, te u Jasenovcu. Jedan deo mostarskih Srba bio je proteran u Srbiju. Nezavnični popis preostalih Srba pravoslavaca za potrebe ustaških vlasti, obavljen između 21. i 25. avgusta 1941, ustanovio je da je u gradu Mostaru živelo još 852 pripadnika srpskog naroda, dok je u Mostarskom srezu/kotaru, prema popisu iz oktobra iste godine, nedostajalo pravoslavaca u celom srezu 3.768 u odnosu na popis iz 1931! Još jedno masovnije stradanje Srba Mostarskog sreza odigralo se krajem 1944. kada su ustaše zatrle celo selo Raštane, nikoga ne štedeći. Kada se ima u vidu da je 1941. u gradu Mostaru živelo oko 7.000–8.000 Srba, a u Mostarskom srezu/kotaru najmanje oko 16.000 (ne bi trebalo gubiti iz vida da se broj stanovnika ipak znatno uvećao od 1931. godine), Milan Gulić je s pravom zaključio da su rezultati genocidne politike (ubistva, nasilna pokrštavanja i progoni) hrvatskih, ustaških vlasti u mostarskom kraju više nego očigledni.
Knjiga Stradanja mostarskih Srba u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj 1941–1945 napisana je jasnim stilom. Teška tematika ubijanja i zatiranja srpskog naroda mostarskog kraja od ustaških hrvatskih vlasti nije bila nepoznata u srpskoj i jugoslovenskoj istoriografiji. Međutim, u istorijskoj struci poznato je da kod valjanog istoričara postoji potreba da se i stari izvori ponovo pažljivo pregledaju, te da se, ako je moguće, postojeća saznanja o određenoj temi obogate iščitavanjem novootkrivenih izvora. Istorijsko saznanje se potom dodatno unapredi postojećom literaturom. Milan Gulić je monografijom o stradanju mostarskih Srba u Drugom svetskom ratu sve to uradio.
Aleksandar Lukić
