Alojzije Stepinac - Država, crkva, nadbiskup (1934-1941)

01.12.19

TOKOVI ISTORIJE 3/2019.

U istoriografiji nekadašnje jugoslovenske države, a potom u srpskoj i hrvatskoj istoriografiji ne postoji gotovo nijedna ličnost slična nadbiskupu, odnosno kardinalu Alojziju Stepincu o kojoj će se, zavisno od toga ko o njemu piše, pročitati potpuno oprečni stavovi. O ovoj „rado obrađivanoj temi kako u akademskim, tako i u neakademskim krugovima“ od devedesetih godina objavljeno je više od stotinu naslova (knjiga i članaka) pretežno hrvatske provenijencije. Tome treba dodati i dela nastala u ostalim državama na prostoru bivše Jugoslavije, ali i u onim van tih okvira.1 Najveći broj ovih radova bavio se razdobljem Drugog svetskog rata. Postojeći raspon interpretacija delovanja Alojzija Stepinca kreće se od (više ili manje oštre) osude njegove politike tokom rata kao osobe koja je ili mirno posmatrala genocidnu politiku ustaša ili pak u njoj aktivno učestvovala, do veličanja i slavljenja njegovog heroizma i humanosti u vremenu ratnih strahota. Istorija razvoja istoriografije o nadbiskupu/kardinalu Alojziju Stepincu posebna je tema koja zaslužuje pažnju i možda je najbolji primer kako se istoriografija menjala i prilagođavala promeni političkih prilika i okolnosti. Takođe i kako je tokom sedamdeset godina od Drugog svetskog rata kreirano sećanje na ovu ličnost u okvirima jugoslovenske države, Rimokatoličke crkve, ustaške emigracije, a od osamdesetih godina 20. veka u hrvatskoj i srpskoj istoriografiji. Na tragu svojih prethodnih samostalnih ili zajedničkih dela,2 dopunjena novim istraživanjima i recentnom literaturom, u trenucima rada Komisije za istraživanje lika i dela nadbiskupa Alojzija Stepinca, čiji su pridruženi članovi kao eksperti i profesor Ljubodrag Dimić i dr Nikola Žutić, pojavila se monografija pod gornjim naslovom. Deo teksta iz ove studije korišćen je 17–18. oktobra 2016. na prvom sastanku Mešovite komisije Hrvatske biskupske konferencije i Srpske pravoslavne crkve, čiji je zadatak bio da zajednički naknadno sagleda lik nadbiskupa Alojzija Stepinca.
Motiv za nastanak ovog dela, kako pišu sami autori, jeste ličnost Alojzija Stepinca, „kontroverzna sama po sebi, po ulozi koju je imala u istoriji, po svojim fanatičnim pristalicama i oponentima, po mestu koje su joj istoričari odredili u posmatranom istorijskom periodu često i po tome što je sa protokom vremena, ne slučajno, postala simbol podela u politici i društvu i deo naknadnih i opasnih mitologizacija koje ljude određenog vremena i prostora, političkih, ideoloških i verskih ubeđenja, životnih procena i odluka, grešaka i osmišljenih poteza, ubeđenja i iluzija, pretvaraju u svoju suprotnost“. Suočeni sa jednostranim tumačenjima prošlosti, autori su odlučili da ispitaju istorijsku ulogu Stepinca u godinama koje su prethodile Drugom svetskom ratu.
Monografija je koncipirana po tematsko-hronološkom principu kroz Uvodne napomene, šesnaest poglavlja (Klerikalni program za XX vek; Politički program za HH vek; Rane godine Alojzija Stepinca (formiranje); Prvi sukobi države i crkve; Katolička akcija; Pronalaženje sebe – životni izbor; Vreme diktature; Povratak u zemlju i izbor za nadbiskupa-koadjutora; Ubistvo Aleksandra I Karađorđevića; Ofanzivni nastup rimokatoličke crkve; Transformacija režima i katolizacija društvenog života; Nova Katolička akcija i katolizacija hrvatskog društva; Konkordatska borba; Nacionalno preuređenje države; Politički radikalizmi i nadbiskup Stepinac; Stepinac i izdisaj države) i Epilog.
Struktura knjige pokazuje da se u ovom slučaju ne radi o klasičnoj biografiji. Autore je u većoj meri zanimao istorijski problem klerikalizma, društvenog fenomena čiji je Alojzije Stepinac bio projekat i deo, nego sama biografija nadbiskupa zagrebačkog. Dimić i Žutić ističu u prvi plan još jednu komponentu koja ih je zanimala a to je „sklonost nadbiskupa zagrebačkog da svet bude deljen na ?naš" i ?njihov"“, kao odlika njegove isključivosti.
U skladu sa takvim opredeljenjem posebna pažnja je posvećena: klerikalizmu Rimokatoličke crkve i hrvatskoj političkoj misli kao osnovnom ideološkom okviru unutar kojeg je stasavao ceo naraštaj kojem je pripadao i Alojzije Stepinac; vremenu Prvog svetskog rata i sukobima između RKC i jugoslovenske države koji su započeli nakon njegovog okončanja; delatnosti katoličkog pokreta i Katoličke akcije u 20-im godinama HH veka; detinjstvu Alojzija Stepinca i vremenu kada je, opredelivši se za svešteničku službu, napravio svoj životni izbor; njegovom boravku u Germanikumu i školovanju na papskom univerzitetu Gregorijana u Rimu i povratku u zemlju; izboru za nadbiskupa-koadjutora i događajima koji su taj izbor pratili; periodu lične vlasti Aleksandra Karađorđevića; ponašanju RKC u vreme atentata na monarha i udarima na državu koji su nakon toga sledili; transformaciji režima diktature i ubrzanoj katolizaciji hrvatskog društva; odnosu nadbiskupa Stepinca prema Hrvatskoj seljačkoj stranci i ustaškom pokretu; nastanku i delatnosti čiste Katoličke akcije; borbi oko konkordata i promeni odnosa Stepinca prema državi; odnosu Vatikana, RKC i jugoslovenske države u predvečerje Drugog svetskog rata; ponašanju nadbiskupa u vreme prevrata 27. marta, šestoaprilskog rata i prvih dana okupacije i podele jugoslovenske kraljevine.
Kod biografija kao istoriografske vrste uvek postoji rizik da autor preuveliča značaj subjekta koji istražuje i da, fokusirajući se na život pojedinca, zaboravi širu istorijsku sliku. Autori ove monografije su zbog toga s pravom smatrali da je neophodno razumeti opterećenja prostora sa kojeg je ličnost potekla, iskušenja vremena u kojem je živela i klerikalnu ideologiju i ciljeve institucije kojoj je pripadao. To je podrazumevalo potrebu posmatranja višeslojnog procesa dužeg trajanja i složenog karaktera unutar kojeg je na formiranje pojedinaca i celih naraštaja svoj pečat ostavljala porodica, škola, društveno okruženje i politika. Dimić i Žutić napominju da su hrvatska politička misao i klerikalizam dela Rimokatoličke crkve presudno odredili političku i duhovnu klimu vremena u kojem je Stepinac odrastao, školovao se i obavljao dužnost nadbiskupa zagrebačkog.
Kroz ovakav pristup i obradu navedenih tema, pitanja i problema postaje mnogo jasnija geneza načina razmišljanja klerikalnog dela Rimokatoličke crkve, kao i korpus stavova koje je Alojzije Stepinac zastupao prema jugoslovenskoj državi, srpskom narodu, Srpskoj pravoslavnoj crkvi, ideologijama HH veka (fašizam, komunizam, liberalizam), modernosti i modernizaciji društva, političkim strankama i društvenim pokretima. Na taj način, međutim, kako pišu autori, postaje vidljivija i istorijska odgovornost nadbiskupa zagrebačkog i Rimokatoličke crkve u Hrvatskoj za događaje koji će uslediti nakon formiranja Nezavisne Države Hrvatske. Autori ističu da istorijsko, društveno, političko, versko i kulturno okruženje u kojem pojedinac ostavlja svoj istorijski trag uvek predstavlja izazov, ali da ono nije neizbežnost, već samo nametnuta mogućnost koja se može prihvatiti ili, uz određenu cenu, odbaciti. U tom kontekstu može se razmišljati i o „čistoj savjesti“ Alojzija Stepinca.
Na kraju, autori zaključuju, na osnovu svoje analize, da ništa što se dešavalo u aprilu 1941. i kasnije a vezano je za Stepinčevu delatnost nije bilo iznenađenje. Postojalo je, pišu oni, više „putokaza“ koje je nadbiskup zagrebački pobio, trasirajući put ka formiranju nezavisne hrvatske države (pojačana klerikalizacija hrvatskog društva; rad na rušenju jugoslovenske države; tolerisanje proustaškog programskog smera Katoličke akcije i društava koja su bila pod uticajem crkve; podrška ekstremnijem delu hrvatskog nacionalnog pokreta, realizacija ideje o planskoj kolonizaciji Bosne i Hercegovine kao hrvatske i katoličke zemlje; amnestiranje ideja i akcija ustaškog pokreta; formiranje svesti „da je život Srba i Hrvata u jednoj državi nemoguć“, a „raspad Jugoslavije neminovnost“ itd.). Dimić i Žutić ističu i činjenicu da je Stepinac tražio za „svoju državu i narod“ blagoslov pape godinu dana pre Aprilskog rata. Oni dalje naglašavaju da je nesumnjivo u vrednosnom sistemu nadbiskupa zagrebačkog hrvatska država predstavljala jednu od najvećih vrednosti. U ime te „vrednosti“, Rimokatolička crkva i nadbiskup ćute o prirodi uspostavljenog ustaškog poretka, koji je bio duboko suprotan hrišćanskom moralu. Alojzije Stepinac sporadično kritikuje ustašku državu u strahu za njeno očuvanje, ali je nikada ne odbacuje. „Veruje da će ta tvorevina iako izraz novog nacističkog poretka (antiporetka) u ratom zahvaćenoj Evropi, ’nadživeti’ vreme ’oročeno’ njegovim trajanjem i s vremenom dobiti nove sadržaje (…) Nadbiskup Stepinac nije imao snage da prizna da je ’etničko preuređenje prostora", a pre sveta genocid nad Srbima, bio samo najapsurdniji izraz jednog programa (projekta, državne politike) koji je građen i dograđivan decenijama i u kojem je Rimokatolička crkva u Hrvatskoj, na čijem je čelu bio, zdušno participirala. U same temelje hrvatske države bila je ’uzidana" nacionalna i verska isključivost prema drugome, sistematično podsticana srbofobija, ukorenjena ksenofobija. Bio je potreban samo – istorijski kontekst u kojem će sve navedeno ’progovoriti". Kada je taj trenutak došao nadbiskupa Stepinca je zanimala samo njegova Crkva, njegov narod i njegova država. Sve drugo je bilo samo ’prigodna prilika" za realizaciju odranije postojećih planova.“
Monografija je opremljena naučnim aparatom, opsežnom bibliografijom i registrom. Dobro istraživački utemeljena, ova sistematična i argumentovana studija će biti od interesa kako istraživačima koji se bave istorijom međuratne jugoslovenske države, odnosima države i Rimokatoličke crkve, klerikalizmom, pitanjem konkordata, likom i delom nadbiskupa/kardinala Alojzija Stepinca, tako i široj javnosti. Ona donosi nove pojedinosti o njemu, ali što je mnogo bitnije, objašnjava okruženje i vreme u kome je njegova pojava bila moguća.

Radmila RADIĆ

20.04.19 Danas

Za neke je Alojzije Stepinac svetac, za neke – zločinac. Za jedne je junak pred komunističkim sudom izjavljujući Moja savjest je čista, za druge – duhovni pokrovitelj ustaškog genocida nad Srbima.

Za vrsne istoričare, poput LJubodraga Dimića i Nikole Žutića, Alojzije Stepinac je istorijska ličnost i pojava, koja mora biti objašnjenja svojim vremenom. NJihova knjiga, Alojzije Stepinac – država, crkva, nadbiskup (1934-1941) (Filip Višnjić, Beograd 2017), govori pre svega o okruženju u kojem je Stepinac donosio odluke, ali i o tome kakav je on čovek bio, i kakve je odluke taj čovek doneo.

To okruženje počinje da se formira krajem XIX veka, u doba kad čak i najkonzervativnije evropske zemlje, poput Austrougarske monarhije, sa Hrvatskom u njenom sastavu, potresa sekularizacija društva. Ukratko, sve je manja uloga crkve u društvu, sve je manja moć koju ona poseduje. Na to je papa Leon XIII 1900. proglasio za godinu koju će svi katolički narodi da obeleže manifestacijama odanosti veri.

Hrvatski katolici su to znali da učine – leta te godine organizuju Prvi hrvatski katolički kongres . Taj kongres složno glasa i donosi rezolucije, koje nisu ništa drugo do programi klerikalizacije društva i obračuna za brojnim pošastima njegove sekularizacije, a pojam hrvatstva se spaja sa rimokatoličkom crkvenog organizacijom – hrvatsko rodoljublje dobija jasnu versku, rimokatoličku dimenziju.

Program klerikalizacije hrvatskog društva jako se dobro, naglašavaju autori, uklapa u političke programe Eugena Kvaternika i Anta Starčevića, hrvatskih pravaša, koje je na početku XX veka baštinili Josip Frank i njegova Čista stranka prava. Politički programi koji se zasnivaju na ideji hrvatskog državnog prava, a to pravo se prostire svuda gde su Hrvati.

Oba ova programa, duhovni i svetovni, ubrzo se, kako navode autori, suočavaju sa novim izazovom: jedinstvenom državom južnoslovenskih naroda i to sa pravoslavnim Srbinom kao monarhom.

Jedna od osnovnih podela unutar te države bila je ona između političkih ideja liberalne, sekularizovane i verski tolerantne države, ideja zasnovanih, pre svega na idejama francuskih prosvetitelja, s jedne strane, ideja koje je zastupala većina srpske političke elite tog vremena, i ideja klerikalne, neliberalne države, države u kojoj, ne samo da država i crkva nisu razdvojene, nego su srasle, države u kojoj verska tolerancija nije poželjna, već apsolutni primat treba da ima Rimokatolička crkva, s druge.

To je vreme uspona Alojzija Stepinca. To je vreme njegovog školovanja na jezuitskom kolegijumu Germanikumu. To je vreme njegove kratke i izuzetno neuspešne karijere kao župnika. To je vreme njegovog postavljanja na mesto nadbiskupa-koadjutora koje je nadbiskup Bauer, onaj koji ga je predložio, kratko obrazložio: “Evo, to vam je bijeli, neispisani list…“

Format tog neispisanog lista, međutim, veoma je dobro određen. Određen je klerikalnim programom zasnovanom na odlukama Prvog hrvatskog katoličkog kongresa. Određen je i lagano modifikovanim i ponešto radikalizovanim devetnaestovekovnim političkim programom Kvaternika i Starčevića, zasnovanim na ideji hrvatskog državnog prava na svim područjima na kojima žive Hrvati, nezavisno od toga da li na njima žive još i neki drugi narodi ili ne.

I upravo ta kombinacija Bauerovog neispisanog lista i njegovog formata navodi čitaoca na pomisao da je Stepinac jednostavno samo šraf u jednom velikom, dobro razrađenom mehanizmu. Da je format tog neispisanog lista program koji leti u režimu autopilota i da je za njegov uspešan dolazak na odredište, a to je nezavisna Hrvatska kao civitas dei, svejedno ko sedi na pilotskom mestu. Jedino je bitno da onaj koji tamo sedi nikako, zbog svoje savesti, ljudske širine, verske tolerancije ili milosrđa, ne isključi autopilot i ne preuzme kontrolu u svoje ruke.

Oni koji su postavili Alojzija Stepinca na mesto nadbiskupa zagrebačkog od njega to nikako nisu očekivali. A on je u potpunosti opravdao njihova očekivanja. Naravno, metafora autopilota ne znači da je pilot tog zlokobnog aviona oslobođen odgovornosti. Ne samo da je svojom slobodnom voljom seo na pilotsko mesto, nego mu nije palo na pamet da isključi taj kobni mehanizam.

Knjiga LJubodraga Dimića i Nikole Žutića pažnje je vredan istoriografski poduhvat. Pisana je jasnim, jezgrovitim stilom, zasnovana je na obilju primarnih i sekundarnih istorijskih izvora, a čitaocu nudi, ne samo jasne, nedvosmislene i dobro obrazložene zaključke, nego i obilje materijala za naknadna razmišljanja – o istorijskoj ličnosti Alojzija Stepinca i njegovom vremenu, ali i, generalno, o fenomenima netolerancije, isključivosti i beskrupuloznosti, na koje niko nema monopol.

U vreme objavljivanja ove knjige još uvek nije izvesno da li će, za katolike blaženi, Alojzije Stepinac biti kanonizovan. Za one koji jednog dana budu donosili tu odluku, nalazi ove knjige, dopadalo se to njima ili ne, biće nezaobilazni. Da im savjest zaista bude čista!

Boris Begović