Kraljevina Jugoslavija i Dunav

01.10.13 Tokovi istorije

Institut za savremenu istoriju iz Beograda objavio je marta 2014. godine monografiju svog mladog saradnika dr Milana Gulića o Kraljevini Jugoslaviji na Dunavu između dva svetska rata. S obzirom na to da u srpskoj istoriografiji nema istoriografskih istraživanja o ulozi velikih reka u istorijskim procesima moderne i savremene srpske i jugoslovenske države, to je Gulić svojom monografijom prvi u ovoj tematici, kojom se počeo baviti na doktorskim studijama istorije Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu. Rođen u Zadru 1985, osnovnu i srednju školu pohađao u Benkovcu i Topoli, autor je studije istorije završio na Filozofskom fakultetu u Beogradu 2008. Doktorirao je 2012. sa temom Dunav u jugoslovenskoj politici prema Sovjetskom savezu 1944–1953. godine 2013. radi u Institutu za savremenu istoriju. Monografija Milana Gulića sastoji se od predgovora, trinaest tematskih poglavlja, spiska skraćenica, popisa izvora i literature i beleške o autoru. Pojedina poglavlja su razložena na manja naslovljena potpoglavlja, gde su obrađeni i istaknuti problemi koji zbog svoje složenosti nisu mogli biti obuhvaćeni samim naslovom celog poglavlja. U monografiji se uočavaju tri velike tematsko-hronološke celine. Prvom je, posle kratkog fizičko-geografskog prikaza Dunava, opisan i razložen period od nastanka i delovanja Kneževine/Kraljevine Srbije u 19. veku na ovoj velikoj reci, sve do kraja Prvog svetskog rata i osnivanja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca/Jugoslavije (str. 13–33). Precizno i sažeto je prikazana dominacija velike Habzburške monarhije na Dunavu, razvijana još od četrdesetih godina XIX veka, i, između ostalih, položaj male Kneževine/Kraljevine Srbije, pretežno poljoprivredne, slabo industrijalizovane zemlje. U doba kada je Kraljevina Srbija osamdesetih godina XIX veka počela da organizovano stvara plovni trgovački park na Dunavu (Srpsko brodarsko društvo – SBD), Dunavska monarhija, kako su s pravom nazivali Austro-Ugarsku, posedovala je najveći plovni trgovinski, ali i vojni sastav na reci. Ipak, bez obzira na slabost srpske rečne flote, Srbija je držala deo Đerdapa, jedan od ključnih položaja plovidbe kroz Dunav, što ju je činilo jednim od glavnih činilaca na drugoj po veličini evropskoj reci. Značaj posedovanja plovnog dela Đerdapa se najbolje pokazao u vreme Carinskog rata sa severnim susedom i pogotovo u doba Velikog rata. Tokom prve dve ratne godine (1914–15), iako skoro nemoćna da se uspešno sprotstavi vojnim dejstvima austrougarske dunavske rečne ratne flotile, Kraljevina Srbija je uspevala da kod Đerdapa ometa isporuke vojne opreme Centralnih sila Osmanskom carstvu i da se istovremeno istim putem uspešno snabdeva iz Rusije neophodnim materijalom za vođenje rata sa Austro-Ugarskom. Pošto je uspela da uz pomoć Nemačke i Bugarske s jeseni 1915. godine okupira Srbiju (a ne uništi, kako ističe autor), Austro-Ugarska je uništila ili prisvojila od SBD-a ostatak plovnog parka koji je preživeo vojne operacije. I ono malo srpskih plovila što je rat poštedeo nije sve vraćeno posle okončanja vojevanja 1918. godine. Prva celina, kako je uočavamo, završena je krajem Velikog rata, propašću Dunavske monarhije i nastankom Kraljevine SHS/ Jugoslavije. Autor je, analizirajući ondašnje izvore, živopisno prikazao urušavanje Habzburške monarhije na Dunavu i prelazak najvećeg dela njenog brodovlja u ruke srpske vojske i potom novih jugoslovenskih vlasti. Najviše brodovlja je zaplenjeno u Vukovaru, pošto je na poziv Narodnog vijeća u ovaj grad došla srpska vojska (delovi Šumadijske divizije) da plovila, krcata opljačkanim stvarima iz Srbije, zaštiti od pljačke. „Činilo nam se“, prisećao se docnije vukovarski trgovac Miša Malenković, „da su čitavu Srbiju natovarili na te šlepove i povukli sobom“. Dok je na Dunavu nestajao austrougarski poredak i organizovala se nova jugoslovenska vlast, Saveznička komanda za Istok je ulogu komandanta dunavske plovidbe poverila britanskom viceadmiralu Ernestu Čarlsu Trubridžu, čiji rad je autor koncizno i jasno prikazao. Oko austrougarskog dunavskog plovnog parka otimalo se mnogo država, i dunavskih i onih koje su imale uložen kapital u dunavska rečna preduzeća, te je njegova raspodela okončana tek posle američke arbitraže avgusta 1921. godine, prema kojoj je najveći deo pripao Kraljevini SHS. Novostvorena jugoslovenska država je postala vlasnik najvećeg plovnog parka na Dunavu. Obrazlažući podelu austrougarskog dunavskog plovnog parka autor je vešto napravio prelaz ka sledećoj velikoj, u stvari najvećoj celini monografije – međunarodnoj poziciji Dunava iskazanoj kroz statut Dunava i funkcionsanje Međunarodne dunavske komisije, te važnoj ulozi novih jugslovenskih vlasti u ovim institutcijama i samoj jugoslovenskoj dunavskoj plovidbi. Pitanje Dunava, kao velike međunarodne saobraćajnice, bilo je otvoreno već na Mirovnoj konferenciji u Parizu, čime nas je autor uveo u drugu celinu svoje monografije. Jugoslovenski predstavnici na konferenciji su pridavali velikoj reci izuzetan značaj za razvoj nove jugoslovenske države, isticali da je „naše kraljevstvo zamenilo na Dunavu bivšu Austrougarsku“ i tražili da Đerdapski sektor pripadne Kraljevini SHS. Pored izuzetne strateške važnosti Đerdapa, njegovim posedovanjem želeli su da steknu kontrolu nad celokupnim saobraćajem i plovidbom kroz jugoslovensku zemlju. Ugovorima o miru iz 1919– 1920. godine podarena je legitimnost međunarodnoj upravi na Dunavu, koja je podeljena na dve komisije – Evropsku dunavsku komisiju (EDK) i Međunarodnu dunavsku komisiju (MDK). Autor je ukazao na činjenicu da su pored priobalnih država u MDK ušle i tri nepriobalne – Velika Britanija, Francuska i Italija, te zaključio da se „era uplitanja nedunavskih država u poslove priobalnih nastavila u punom obimu“. Ulazak ove tri nepriobalne države u MDK, u prvom redu Francuske i Velike Britanije, bio je i očekivan, budući da su u dunavske poslove decenijama ulagale veliki kapital. Prema Gulićevom istraživanju, i Dunavski statut i Barselonska konferencija iz 1921. godine, kojima su regulisani režim plovidbe i odnosi na Dunavu, bili su nepovoljni za interese novostvorene jugoslovenske države. Pošto su odredbe Dunavskog statuta i Barselonske konferencije bile nepovoljne, Kraljevina SHS/Jugoslvija je pokušala da ih kroz učešće u radu MDK u što većoj meri neutrališe ili okrene u svoju korist. Osnovana juna 1920. u Parizu, MDK je predstavljala logičan nastavak rada Međusavezničke dunavske komisije, osnovane maja 1919. radi obezbeđivanja funkcionisanja plovidbe i omogućavanja prometa rekom pod uslovima „jednakog postupanja, sadržanim u Ugovorima o miru“, te izdavanja dozvola za slobodan prolaz brodovima koji su vršili prevoz namirnica i obavljali trgovinski promet. Stalna sedišta MDK tokom međuratnog perioda bila su u Parizu, Bratislavi, Beču i Beogradu (od 1938. do nemačke okupacije aprila 1941), ali je pojedine sednice znala da održi i van njih, u Minhenu, Rimu, Strazburu i drugim evropskim gradovima. Autor je prikazao i analizirao rad stalne kraljevske jugoslovenske delegacije pri MDK, sa posebnim osvrtom na ličnosti kraljevskih delegata (Sergije Matić, Mihailo Ristić, Miloš Mihailović, Velizar Ninčić) i njihov rad u komisiji. Takođe, ukazao je na važnu ulogu pojedinih sposobnih sekretara i zamenika stalnih delegata jugoslovenske kraljevske delegacije, poput inženjera Dušana Pantića, za čijeg je rukovodstva 1932. godine došlo do konačnog dogovora oko uspostave Đerdapske administracije. Zbog složenosti odnosa unutar MDK, usled učešća velikog broja država i njihovih posebnih interesa, neretko je dolazilo do sukoba među članicama komisije, u prvom redu jugoslovenske i rumunske delegacije. Autor je zaključio da je nepredvidljiv i svadljiv temperament rumunskog predstavnika Konstantina Konceskua naposletku dodijao svima. U stvari, Milan Gulić je analizirajući rad MDK i jugoslovensko-rumunske sukobe unutar nje pokazao kako je jugoslovensko-rumunsko savezništvo, u odnosu na proklamovano, funkcionisalo u praksi. Bilo je tu mnogo nezajaženih interesa (rumunskih uglavnom) i malo savezništva (opet ulavnom sa rumunske strane). Pored rada MDK i funkcionisanja Đerdapske administracije, autor je udrugoj celini obradio plovidbu Kraljevine SHS/ Jugoslavije i graditeljske poduhvate ove države na Dunavu. Ustanovio je da su dvadesete godine XX veka obeležili sukobi između predratnog SBD-a i Brodarskog sindikata nove jugoslovenske države, koji su bili u ortakluku od 1920. Posledica je bilo izdvajanje SBD-a iz Beogradskog sidikata i ukidanje potonjeg 1926, te osnivanje Rečne plovidbe Srba, Hrvata i Slovenaca, odnosno od 1929. Jugoslovenske rečne plovidbe, koja je postojala sve do Aprilskog rata. Pored ovih posednika krupnog kapitala, autor nije zaboravio da opiše ni manja privatna brodarska preduzećana Dunavu. Graditeljski poduhvati jugoslovenske države na Dunavu ogledali su se u podizanju mostova, izgradnji zimovnika i preko potrebnih modernih pristaništa. Država je uspela da podigne nekoliko veličanstvenih mostova sopstvenim sredstvima, ali i ratnim reparacijama na račun Centralnih sila, pogotovo Nemačke. Međutim, kao i u slučaju neiskorišćavanja punog kapaciteta nasleđenog plovnog parka, najvećeg na Dunavu, i u ovom slučaju se pokazalo da jugoslovenska država nije imala dovoljno kapitala da izgradi ni najpreča moderna pristaništa na Dunavu. Prema istraživanjima autora, ona je tek od 1935. godine počela sa izgradnjom modernih pristaništa, prvenstveno u Vukovaru, Beogradu, a od 1939. i u Novom Sadu. Na Dunavu su tokom postojanja Kraljevine SHS/Jugoslavije uređena i izgrađena manja pristaništa u Grockoj, Kovinu, Dubravici, Velikom Gradištu, Donjem Milanovcu, Tekiji, Kladovu i Prahovu. Trećom celinom, poglavljem naslovljenim Strateška važnost Dunava i Drugi svjetski rat autor je završio monografiju. S obzirom na tematiku kojom se bavi, ovo poglavlje unekoliko vrši ulogu zaključka same knjige, koji autor nije uvrstio u sadržaj. Ukazao je na nesumnjivu važnost dunavskog plovnog puta za snabdevanje sirovinama nemačke ratne privrede, izolovane savezničkom blokadom Atlantskog okeana od septembra 1939. godine. Protokom vremena i širenjem ratnih operacija sila Osovine značaj Jugoslavije i dela Dunava koji je držala, pogotovo Đerdapa, postajao je sve veći i za Osovinu i za saveznike. Posle martovskih demonstracija u Jugoslaviji usledila je Hitlerova odmazda – prvi napad na jugoslovensku teritoriju izvršen je baš na Dunavu kod Đerdapa 5. aprila, gde su pripadnici specijalne jedinice Brandenburg zauzeli Sipski kanal i sprečili jugoslovensku vojsku da uništenjem instalacija i potapanjem šlepova sa kamenjem onemogući plovidbu kroz Đerdapski sektor, što je na duži vremenski period moglo da nanese veliku štetu u snabdevanju sirovinama nemačke privrede. Posle Aprilskog rata Dunav je još jednom postao „kičma“ Nemačkog rajha, preko kojeg se snabdevao neophodnim sirovinama (u prvom redu dragocenom rumunskom naftom) iz jugoistočne Evrope naredne četiri godine totalnog rata. Istorija je nastavila da teče sa velikom rekom posle Drugog svetskog rata, u drugačijim okolnostima i, kao i uvek, praćena mnogobrojnim promenama. Ove promene su se osetile, pre ili kasnije, i na Dunavu, koje očekujemo da Milan Gulić analizira i prikaže u narednoj monografiji o reci, koja je dobila svojega istoričara.

Aleksandar LUKIĆ