Ratni dnevnik 1941-1945.

01.04.13 Tokovi istorije

Analizirajući sećanja, poglede i iskustvo svedoka istorije možemo „osetiti“ duh epohe, proširiti vidike, sagledati širi kontekst, posmatrati određeni problem iz više uglova. U tom smislu Ratni dnevnik Koste St. Pavlovića možemo posmatrati kao dragocen istorijski izvor koji, pored do sada objavljenih arhivskih izvora (Jugoslavenske vlade u izbjeglištvu 1941–1943, Dokumenti, pr. B. Krizman, Beograd, 1981; Jugoslovenske vlade u izbeglištvu 1941–1945, Dokumenti, pr. B. Petranović, Beograd, 1981; Zapisnici sa sednica Ministarskog saveta Kraljevine Jugoslavije 1941–1945, pr. K. Pijevac i D. Jončić, Beograd, 2004. i dr.) i memoara, dnevnika i sećanja (M. Grol, Londonski dnevnik 1941–1945, Beograd, 1990; M. Trifunović, Emigrantske uspomene, Zemun, 1998; B. Čubrilović, Zapisi iz tuđine, Sarajevo, 1946. i dr.), umnogome doprinosi obogaćenju postojećih znanja o radu jugoslovenske vlade u emigraciji. Kosta St. Pavlović (1905–1988), sin diplomate Stevana K. Pavlovića (1878–1970), bio je činovnik kome je diplomatski poziv bio „u krvi“. Najranije detinjstvo, sa izuzetkom kraćeg boravka u Srbiji 1914–1916, proveo je s porodicom u Parizu. Svoju karijeru započeo je nakon uspešnog okončanja studija na beogradskom Pravnom fakultetu i položenog diplomatskog ispita, kada je postavljen za diplomatskog pripravnika (9. grupe I kategorije) Ministarstva inostranih dela. U periodu od 1936. do 1941. Kosta Pavlović nalazio se na mestu sekretara Poslanstva Kraljevine Jugoslavije u Bukureštu. Napustivši rumunsku prestonicu u noći 14. maja 1941. porodica Pavlović se preko Bliskog istoka, Crvenog mora, Indijskog i Atlanskog okeana domogla obala Velike Britanije i pridružila izbegličkoj vladi Kraljevine Jugoslavije u Londonu. Na mestu šefa kabineta predsednika Ministarskog saveta Kosta Pavlović je ostao do 1943, kada je naimenovan za sekretara Kraljevske ambasade u Londonu. Nakon odlaska Ivana Šubašića u Beograd februara 1945. razrešen je svih dužnosti. Iz emigracije se nikada nije vratio. Ostatak života proveo je kao bibliotekar Slovenske biblioteke Univerziteta u Kembridžu, sa obavezom predavanja na Fakultetu modernih i srednjovekovnih jezika. Dnevničke beleške Koste Pavlovića nisu pisane s namerom da budu objavljene, već je verovatno autorov cilj bio da od zaborava sačuva sopstvene utiske, razmišljanja, usmene razgovore koje je vodio sa prijateljima i saradnicima. Drugi cilj mogao je biti sasvim lične prirode – potreba da se na hartiju prenese deo strahova, strepnji, sumnji, odgovornosti i na taj način neizvesna svakodnevica učini podnošljivijom. U ovoj knjizi objavljene su Pavlovićeve dnevničke beleške nastale u periodu od 14. maja 1941. do 10. marta 1945. kada je „najzad rešio“ da sa porodicom ostane u Londonu. Svoj Ratni dnevnik Kosta Pavlović vodio je redovno, gotovo svakodnevno, marljivo beležeći datum unosa teksta. Prema rečima priređivača, u ovom izdanju uglavnom su sačuvani pravopis i stil Koste Pavlovića. Njegovi Razgovori sa Slobodanom Jovanovićem 1941–1945. objavljivani su ranije (Vindzor, Ontario, 1969–1972; Beograd, 1993), te su u ovoj knjizi izostavljeni. U Ratnom dnevniku Koste Pavlovića skicirane su brojne epizode iz života jugoslovenske vlade u emigraciji i njenih činovnika, potom kraljevske porodice, visokih oficira vojske Kraljevine Jugoslavije, predvodnika političkih organizacija i stranaka. Unoseći svoja zapažanja autor je nastojao da se ogradi od „glasina“, vesti i saznanja iz „nepotpunih izvora“. U tom smislu Pavlovićeva intimna razmišljanja čitalac može lako odvojiti od onoga „što se moglo čuti u londonskim salonima“. Jedno od pitanja koja su iznova porađala nadu bilo je vezano za ideju iskrcavanja savezničkih jedinica na Balkan preko Italije ili neutralne Turske. Uporedo su se, međutim, javljale sumnje izražene u vidu pitanja bez konačnog odgovora: da li se dugo očekivana invazija „zaista priprema ili na ovaj način saveznici hoće da prikriju svoje planove?“ Sudeći prema Pavlovićevim beleškama, većina Jugoslovena u emigraciji verovala je u mogućnost otvaranja „balkanskog fronta“. Kosta Pavlović ističe da gotovo niko od jugoslovenskih emigranata ne govori u ime jugoslovenske zajednice. Posebno ga je brinulo pitanje saradnje srpskih, hrvatskih i slovenačkih političara koji „odvojeno žive“, „hrane se za odvojenim stolovima“, „drže neprekidne sednice Vlade, a ništa ne rešavaju“. Srpsko-hrvatski sukobi u emigraciji dodatno su produbljeni nepokolebljivim utiskom srpskih oficira i političara o pasivnom držanju i pronacističkom raspoloženju Hrvata u kratkotrajnom Aprilskom ratu. Do Pavlovića su dopirale vesti kako „osim Slovenaca na severu i nešto kod Kačanika i herojskih podviga avijatičara sa beogradskog, pančevačkog i novosadskog aerodroma, niko nije hteo da se tuče“. Imajući pred očima ovaj „ogromni hrvatski balast“, Pavlović je zabeležio: „Mi smo se od dolaska u London busali u grudi, govorili da smo Srbi, verovali da se večito može spavati na lovorikama“. Svi pokušaji jugoslovenske vlade da usvoji i izda deklaraciju o ratnim ciljevima propali su već u začetku. Vođeni potrebom da barem u grubim crtama odrede „srpski stav“, pojedini srpski političari, oficiri i činovnici nezvanično su se okupili oko Slobodana Jovanovića. Neredovnim sastancima „nezavisnih Srba“ prisustvovali su, pored Pavlovića, zemljoradnički prvak Milan Gavrilović, generali Milorad Radović i Velimir Ranosović, diplomate Vojislav Vučković, Ilija Plamenac i Božidar Purić, radikalski prvaci Miloš Bobić i Lazar Marković, protojerej Živojin Ristanović, činovnik Informativne službe Božidar Pepić, književnik Miloš Crnjanski. U ovom krugu pretežno je vladalo raspoloženje u korist očuvanja, odnosno obnove zajedničke države kao jedinstvene federacije srpske, hrvatske i slovenačke celine, kojoj bi se u bližoj perspektivi mogla priključiti Bugarska. Vesti iz Jugoslavije o pogromu i progonu srpskog stanovništva u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj i pristigli Memorandum Srpske pravoslavne crkve u kome se navode postupci hrvatskih vlasti i rimokatoličkog klera, zaoštrili su srpsko-hrvatske odnose do usijanja. Odbijanje vodećih hrvatskih političara da u zvaničnom obraćanju javnosti zauzmu jasan stav o zločinima nad Srbima u Hrvatskoj postavljalo je pred Kostu Pavlovića nerešiv problem: „Zaista ne vidim kako će se posle rata moći nastaviti zajednica“. Umesto da nedvosmisleno osudi politiku ustaša i frankovaca, Juraj Krnjević je preko britanskog radija pozivao Srbe „da se ne ljute na Hrvate zbog onog što se danas radi sa njima u Hrvatskoj, jer to ne čine Hrvati već nekoliko izroda i bandita“. Prema Pavlovićevim rečima, Hrvate u vladi je pre svega zanimalo kako da „ovladaju“ resorom finansija i obezbede kontrolu nad novcem Narodne banke. Za Kostu Pavlovića posebno su teški bili momenti obeležavanja nacionalnih praznika u tuđini, „daleko od porobljene zemlje“. Sažimajući viševekovne patnje srpskog naroda zabeležio je: „28. juni 1389. Kosovska bitka. 28. juni 1916. proslavljen u izgnanstvu za vreme prošlog rata. 28. juni 1941. opet u izgnanstvu“. Emotivno poražen i skrhkan, 27. januara 1942. zapisao je: „Sv. Sava! [...] Svaki ovakav praznik je tužan... Kako li će kragujevačka gimnazija proslaviti Sv. Savu kad su joj Nemci nedavno streljali čitav VIII razred sa profesorima?“ Formiranje vlade nacionalnog spasa na čelu sa generalom Milanom Nedićem poražavajuće je delovalo na Kostu Pavlovića. Prema njegovim rečima, „da će Pavelić doći, očekivali smo. Da je Natlačen poljubio skut Italijanima, nije od tolikog značaja. Da u Crnoj Gori ima separatista, jasno je bilo i ranije. Ali da će srpski đenerali ovo učiniti, tome se nisam nadao.“ Uzajamne optužbe za slom vojske Kraljevine Jugoslavije, pobuna i osipanje oficirskog kora nakon tzv. kairske afere, unakrsni okršaji među generalima (Dušan Simović, Bogoljub Ilić, Radoje i Živan Knežević, Borivoje i Dragan Mirković) bacili su „još jednu ljagu na našu vojsku, a to joj nije trebalo“. Pavlovića je dodatno brinula priroda mladog Petra Karađorđevića, pre svega nesposobnost i nezainteresovanost za državničke poslove, ali i njegova „erotičnost“. Počev od sredine 1942, kada je naslutio da „oko Kraljeve ženidbe nečeg ima“, ovaj problem mu nije davao mira. „Da je mirno doba“, zaključio je Pavlović, „pa bi bilo suviše rano da se Kralj ženi sa 18 godina, a kamoli ovako“. Ne gajeći iluzije o politici velikih sila, koja je „uvek bila sebična“, Kosta Pavlović je ostao poražen saznanjem o savezničkom bombardovanju gradova u Srbiji i Crnoj Gori. Nakon ovog „zločina“, odbacivanja Dragoljuba Mihailovića i formiranja vlade Ivana Šubašića, Pavlović je razmišao o ostavci. Smatrao je „da nam je svima dužnost da na najvidniji način otkažemo svaku podršku koju pružamo, pa i prividno, našim pasivnim stavom, ovoj antisrpskoj Banovoj Vladi“. Navedene misli, dileme, sumnje, zapažanja, anegdote samo su manji deo onoga što čitalac može pronaći na stranicama Ratnog dnevnika Koste Pavlovića. Za „istoričare od zanata“, ali i za širi čitalački krug, Pavlovićeve beleške i komentari svakako predstavljaju jedno od osnovnih polazišta u procesu izučavanja problema vezanih za delovanje vlade Kraljevine Jugoslavije u ratnim godinama 1941–1945. i atmosfere koja je vladala među Jugoslovenima u emigraciji. Na kraju ovog dnevnika čitaocima je predstavljena kraća istorija porodice Pavlović, koju je priredio autorov sin Stevan, uz odabir pojedinih fotografija iz porodičnog albuma.

Dušan BOJKOVIĆ