Dnevnik : 1930-1932

01.07.22

Istorija 20. veka
U Istorijskom arhivu Beograda čuva se od 2005. godine legat pravnika i diplomate Koste St. Pavlovića (1905–1988). Najvećim delom Legat čini arhivska građa koja se odnosi na rad Emigrantske vlade Kraljevine Jugoslavije. Posle Aprilskog rata Pavlović je radio u Londonu kao lični sekretar predsednika vlade Dušana Simovića i potpredsednika Slobodana Jovanovića te Juraja Krnjevića. Od kraja decembra 1941. bio je lični sekretar premijera Slobodana Jovanovića pa Miloša Trifunovića. U avgustu 1943. postavljen je za prvog sekretara ambasade u Londonu. Po završetku Drugog svetskog rata ostao je u Londonu i radio kao bibliotekar i predavač za srpskohrvatski jezik, književnost i istoriju (do penzionisanja 1972. godine).
U okviru Legata sačuvan je i dnevnik koji je Kosta Pavlović vodio za vreme službovanja u Ministarstvu inostranih poslova (MIP) Kraljevine SHS/Jugoslavije, kao pripravnik/pisar, jedno vreme lični sekretar ministra Vojislava Marinkovića, od 1930. do 1934. godine. Pavlović je još tokom školovanja pokazao afinitet prema književnom radu i međunarodnoj politici. Član je jugoslovenskog studentskog udruženja za Društvo naroda od njegovog osnivanja 1925. i učesnik Skupštine Međunarodnog saveza udruženja u Ženevi. Po okončanju studija prava 1927. godine zaposlio se u MIP-u, gde je radilo već petoro članova njegove porodice, uključujući i oca Stevana Pavlovića. Interesantno je da je pod pritiskom kralja Aleksandra, tadašnji ministar Vojislav Marinković penzionisao starijeg Pavlovića, dok je mlađeg ubrzo imenovao za svog ličnog sekretara (1930– 1932). Procenivši da se radi o značajnom istorijskom izvoru, istoričari Srđan Mićić i Nataša Milićević odabrali su upravo u tom periodu nastale dnevničke zabeleške da ih predstave stručnoj i široj javnosti.
Prema rečima priređivača, Pavlović je, premda na početku svoje karijere, sa mnogo entuzijazma vodio dnevnik i već tada planirao da piše o radu ekonomiste i političara Vojislava Marinkovića (1876–1935). Više puta postavljan za ministra različitih resora u vladama Srbije i Jugoslavije, Marinković je predvodio krilo bivših naprednjaka u okviru Jugoslovenske demokratske stranke, koje je prihvatilo diktaturu kralja Aleksandra i učestvovalo u formiranju Jugoslovenske radikalne seljačke demokratije. Na čelo MIP-a je po drugi put došao 1927. godine, učestvovao je u radu Društva naroda i zastupao Jugoslaviju na sastancima Male antante. Pored toga, prisustvovao je konferencijama za reparacije, sastancima Komiteta za Evropsku uniju, kao i Konferenciji za razoružanje u Ženevi (1932).
Dok je u svom petotomnom delu Vojislav Marinković i njegovo doba, nastalom između 1955. i 1960. godine, Pavlović koristio informacije dobijene od svog pretpostavljenog nakon njegove ostavke na mesto ministra inostranih poslova i predsednika vlade 1932. godine, u dnevniku je beležio informacije koje je pročitao, čuo ili prenosio po službenoj dužnosti. Faktički činovnik nižeg ranga, ipak je kao lični sekretar ministra inostranih poslova bio u čestim kontaktima sa jugoslovenskim i stranim visokim državnim činovnicima i istaknutim novinarima toga vremena. Priliku da vodi razgovore o političkim temama sa ministrom pronalazio je tokom zajedničkih putovanja u inostranstvo i boravaka na Davosu, Zlatiboru, Bledu i Divčibarama. Beleške otkrivaju kako je funkcionisao MIP iznutra, ali i sam šestojanuarski režim.
Nepotpuno sačuvane arhive Dvora, Ministarskog saveta, MIP-a, Ministarstva unutrašnjih poslova, Ministarstva vojske i mornarice, Ministarstva pravde, Narodne skupštine i Senata multiplikuju značaj dnevnika Koste St. Pavlovića. Naročito ako se ima na umu da su i lične arhive sačuvane delimično, pri čemu izuzetak čini lična arhiva Milana Stojadinovića pohranjena u Arhivu Jugoslavije.
Prva beleška u dnevniku je od 1. septembra 1930. kada je Pavlović imenovan za ličnog sekretara ministra inostranih poslova na XI skupštini Društva naroda u Ženevi. U njemu su sakupljeni ne samo zvanični i nezvanični razgovori diplomata, već i nacrti odnosno prepisi važnih državnih akata, zakona, ukaza i slično. U beleškama se mogu pronaći opisi najrazličitijih socijalnih interakcija između diplomata, poput dočeka Nove 1931. godine u američkom poslanstvu, kada je princezi Olgi ukradena „kesa od zlata sa brilijantima i smaragdima. Odmah se počelo tražiti ali se ništa nije moglo naći. Pozvana je policija ali amerikanski poslanik [Džon Rajs, 1926– 1933. na dužnosti u Jugoslaviji] nije dozvolio da se pregleda posluga garantujući za nju. Georges, sekretar poslanstva, tvrdi da je stvar ukrao neko od gostiju“. Dnevnik takođe nudi autorove lične poglede na režim. Na dan izbora 8. novembra 1931. zapisao je: „Niti su nas što pitali, niti smo rekli da glasamo za listu Petra Živkovića. Jedino što smo progovorili to je da kažemo svoje ime i time smo slobodno iskazali svoju biračku volju!!!!!!“ Dosta zapisa odnosi se na raspoloženje stanovništva (demonstracije studenata, terorističko delovanje pojedinih organizacija). U poslednjem zapisu od 30. septembra 1932. Pavlović je opisao eksploziju „paklene mašine u oficirskom domu“, prilikom koje je poginuo nosač. Njemu je kofer sa eksplozivnom napravom predao izvesni čovek na Slaviji, ispostaviće se član VMRO, uz instrukciju gde da ga odnese. Prava meta su bili pitomci vojne akademije, koji su se toga dana tamo okupljali.
Istoričari dr Srđan Mićić, u čijem istraživačkom fokusu su jugoslovenska diplomatija i spoljna politika u međuratnom periodu, i dr Nataša Mićić, autorka studije o diplomati Konstantinu Fotiću i brojnih radova na temu srpskog građanstva, obogatili su dnevnik Koste St. Pavlovića uvodnom studijom pod naslovom „Izazovi unutrašnje i spoljne politike u vreme diktature kralja Aleksandra“. U njoj su objašnjene karakteristike diktature, njene faze kao i sva kompleksnost na unutrašnjem političkom planu (od negativnog uticaja Svetske ekonomske krize na celokupnu jugoslovensku privredu do zaoštravanja međunacionalnih odnosa). U poglavlju o spoljnoj politici prikazani su odnos Jugoslavije i velikih sila (Italije, Francuske, Nemačke), odnosi unutar Male antante čiji je Jugoslavija bila član, jugoslovenska politika prema zemljama u neposrednom okruženju (Mađarskoj, Austriji, Grčkoj, Bugarskoj, Albaniji, Turskoj), pitanja u Društvu naroda za koja je Jugoslavija bila zainteresovana (pre svega za razoružanje i zaštitu nacionalnih manjina). Time su priređivači omogućili široj javnosti, pored stručne, da sa lakoćom čita Dnevnik 1930–1932. Budući da je Kosta Pavlović u Dnevniku spomenuo brojne ličnosti, institucije i događaje, priređivači su uložili ogroman trud da prikupe i čitaocima pruže osnovne dopunske informacije o njima, odnosno da ih u okviru kritičkog aparata upute na relevantnu stručnu literaturu i izvore. Prevodi dužih telegrama, zvaničnih saopštenja, citata iz knjiga i govora državnika nalaze se na kraju knjige u vidu 18 zasebnih priloga.

Svetlana Stefanović

01.10.20

Tokovi istorije

Dnevnik Koste St. Pavlovića pripada nezaobilaznoj grupi istorijskih izvora bez kojih nije moguće sagledati mnoge istorijske procese vezane za prošlost Jugoslavije u četvrtoj deceniji XX veka. Pre svega to se odnosi na diplomatsku i političku istoriju, kao i na društveni život viših krugova srpskog građanstva. Nikako ne treba zaboraviti da je do naših dana sačuvan mali broj dnevničkih beležaka ličnosti koje su imale važnu ulogu u državnom i političkom životu Jugoslavije između dva svetska rata i da je još manji broj njih i objavljen.
Legat Koste St. Pavlovića (Beograd, 1905 – Sautempton, 1988), koji je njegov sin istoričar Stevan Pavlović predao na čuvanje Istorijskom arhivu Beograda, sadrži dnevničke beleške koje su nastale u periodima od 1930. do 1934. i od 1944. do 1954. godine. Istoričari dr Srđan Mićić i dr Nataša Milićević su se odlučili da prirede Pavlovićeve dnevničke beleške od 1930. do 1932, kada je on bio sekretar Vojislava Marinkovića (1876–1935), ministra inostranih poslova Kraljevine Jugoslavije 1927– 1932. i predsednika vlade od aprila do jula 1932. godine. Kosta Pavlović je u Londonu od 1955. do 1960. objavio i petoknjižje (Vojislav Marinković i njegovo doba: 1876–1935) o životu i radu ovog istaknutog srpskog političara. Međutim, dnevnik koji su priredili Mićić i Milićević sadrži neposredne zapise ne samo o Marinkoviću već i epohi u kojoj je delovao, tako da oni imaju mnogo širi značaj, bez upliva naknadnih tumačenja.
Priređivači su u Predgovoru (7–15) detaljno objasnili motive i metodologiju svoga rada. Dnevnik nije u celini objavljen, jer zapisi koji su nastali posle 1932. po svom broju i kvalitetu nemaju vrednost i značaj u odnosu na raniji period. Originalni tekst nije menjan, osim minimalnih intervencija u vezi sa pisanjem imena, datuma i ujednačavanjem sa savremenim pravopisom. Greške koje je autor imao u svom tekstu objašnjene su u napomenama. U njima se takođe nalaze i razjašnjenja o licima koja je označio inicijalima, nadimcima ili funkcijom. Kraći natpisi na francuskom jeziku prevođeni su u osnovnom tekstu, duži citati prezentuju se u originalu, a njihov prevod u napomenama.
Uvodna studija, pod nazivom Izazovi unutrašnje i spoljne politike u vreme diktature kralja Aleksandra (17–112), zapravo je detaljan pregled motiva za uvođenje i sprovođenje ličnog režima kralja Aleksandra Karađorđevića u Jugoslaviji. Po svom obimu, strukturi, sadržaju i pitanjima koja postavlja, ova studija ne predstavlja samo uvodni tekst za razumevanje dnevničkih zabeležaka Koste St. Pavlovića već je i sažeti pregled najznačajnijih unutrašnjih i spoljašnjih političkih procesa u Jugoslaviji početkom tridesetih godina XX veka. Prvi deo ove studije, pod nazivom Izazovi unutrašnje politike (19–52), napisan je na osnovu relevantne domaće i strane literature, kako starijih tako i najnovijih radova, i objavljene arhivske građe. Osnovno pitanje o kome se raspravlja je suština ličnog režima kralja Aleksandra u kontekstu raznih tipova diktatora u Evropi toga vremena, sa kritičkim osvrtima na stavove najznačnijih istraživača ove epohe (Ekmečić, Petranović, Sekelj, Dimić, Radojević). Govori se o političkim prilikama koje su uslovile uvođenje diktature, „novim rešenjima“ za „stare probleme“, podršci režimu koja je dolazila iz zemlje i inostranstva, kao i o otporima takvom obliku vladavine (demonstracije, protesti, terorističke akcije VMRO-a, ustaša i komunista). Drugi deo ove studije, pod nazivom Izazovi spoljne politike (53–91), takođe je napisan na osnovu brojne starije i novije literature, kao i originalne arhivske građe iz domaćih i stranih arhiva, tako da je u pitanju novi doprinos istoriji međunarodnih odnosa Kraljevine Jugoslavije. U ovom odeljku najpre se određuje položaj Jugoslavije u odnosu na velike sile, zatim zemlje Male antante (Čehoslovačku i Ruminiju) kao i Poljsku, potom sve susede i na kraju aktivnosti u Društvu naroda. Uvodna studija pisana je u svetlu delovanja Vojislava Marinkovića i prati sve najvažnije unutrašnje i spoljašnje političke procese, dok se u opširnim napomenama nalaze i detaljnija objašnjenja o temama koje su pokrenute.
Sam dnevnik Koste Pavlovića (115–457) hronološki prati događaje od 1. septembra 1930. do 30. septembra 1932. godine i podeljen je kalendarski na 1930, 1931. i 1932. godinu. Pavlović beleži niz informacija iz svoje diplomatske službe, događaje vezane za međunarodne odnose, politička dešavanja u Jugoslaviji, odnose između kralja, vlade, ministara, političara, stranaca. Zabeleženi su i mnogi svakodnevni politički događaji, kuloarska prepričavanja i najobičnije glasine. Ostavljena su i svedočanstva o predlozima mnogih zakona, pisanju strane štampe, odnosima između političara u zemlji. Pošto je Kosta St. Pavlović bio u službi ministra Marinkovića, važne su i beleške koje govore o njihovim zajedničkim putovanjima, pregovorima sa stranim diplomatskim predstavnicima, položaju Jugoslavije na Balkanu i Evropi, situaciji u svetu, aktivnostima u Društvu naroda i posebnim međunarodnim konferencijama. Pavlović nije propuštao da piše o mnogim demonstracijama u zemlji, propagandnim aktivnostima protivnika režima, terorističkim akcijama i odnosu javnosti i stranih diplomata prema takvim dešavanjima.
Posebna vrednost priređenog dnevnika su brojne i veoma opširne napomene u kojima se nalaze razjašnjenja događaja i procesa koji se pominju u osnovnom tekstu. Naročito su značajne biografije svih ličnosti o kojima piše Kosta St. Pavlović. Kraće informacije daju se o poznatijim osobama, dok su ljudi o kojima se manje zna dobili nešto opširniju biografiju. Pošto se radi o preko stotinu ličnosti, priređivači su zapravo uobličili jedan manji biografski leksikon. U napomenama se nalaze i objašnjenja o mnogim institucijama koje su postojale u okviru Društva naroda, načinu rada, procedurama.
U odeljku pod nazivom Prilozi (459–511) objavljeno je ukupno osamnaest dužih dokumenata (telegrami, zvanična saopštenja, citati iz knjiga, govori državnika). Knjiga ima spisak izvora i literature (513– 550), kao i imenski registar (551–570). Brojne i opširne napomene ne prate osnovni tekst, već se nalaze na kraju svakog većeg poglavlja. Knjiga ima dopadljiv dizajn, veliki obim i nije ilustrovana fotografijama.
Kosta St. Pavlović je u svom dnevniku iznosio lična svedočanstva, zapažanja i stavove, kao i informacije koje je pročitao, prenosio u okviru svojih nadležnosti ili čuo u razgovoru sa drugim ljudima. Kao sekretar ministra inostranih poslova imao je pristup mnogim dokumentima, za koje je ponekad pisao nacrte i projekte. Pavlović je na taj način u svom dnevniku ostavio svedočanstvo o funkcionisanju Ministarstva inostranih poslova i diplomatskoj službi, međuljudskim odnosima, ambicijama i karijerama mnogih pojedinaca. Važne su i njegove beleške o sednicama Ministarskog saveta, rekonstrukcijama vlada, postavljanju ministara, premeštanju državnih službenika.
Istovremeno dnevnik Koste St. Pavlovića govori i o društvenom i privatnom životu jugoslovenskih i evropskih diplomata. Putovanja vozom, odsedanje u hotelima, prijemi u rezidencijama i dvorcima, svečane i službene večere, balovi, izleti, formalni i neformalni kontakti, zvanični prijemi i privatni razgovori, karakteri i fizionomije diplomata i političara sa kojima je dolazio u kontakt, prijatni i neprijatni događaji, preživeli sjaj ostataka aristokratskog društva i agresija novih vladajućih klasa u totalitarnim državama, zabeleženi su u kraćim ili dužim osvrtima između dominantno političkih događaja. Uglađenost evropskih gradova, zapuštenost i prostota balkanskih varoši, protokolarna atmosfera međunarodnih konferencija, ali i incidenti, sukobi i afere, takođe su sastavni deo ovog dnevnika.
Kosta St. Pavlović je u svakom slučaju veoma važan svedok mnogih istorijskih događaja i čovek koji je puno putovao i susretao sa se mnogim ličnostima koje su oblikovale politički život u Jugoslaviji i Evropi. Samim tim priređivanje njegovih dnevničkih beležaka ima nesumnjivi značaj i predstavlja novi doprinos našim znanjima o istoriji međuratne Jugoslavije, Balkana i Evrope.
Miloš Timotijević