10.07.15
Demokratska društva vraćaju se veri u pojedinca
Leon Kojen povodom nove knjige "U traženju novog - individualizam i liberalni duh u srpskoj kulturi (1894-1914)"
Filozof, teoretičar književnosti, mnogima poznat i kao političar i savetnik bivšeg predsednika Srbije, Leon Kojen nedavno je u izdanju Čigoja štampe objavio knjigu U traženju novog - individualizam i liberalni duh u srpskoj kulturi (1894-1914), sa željom da "današnjim čitaocima približi jedno veliko doba srpske kulture" za koje u predgovoru kaže da je "veliko koliko po izuzetnim ostvarenjima toliko po zajedničkom duhu koji se oseća u njima i nagoveštava šta je još moglo biti stvoreno da 1914. nije otpočeo Prvi svetski rat". U razgovoru za Danas Kojen govori o individualizmu i liberalnom duhu srpskih intelektualaca pre više od jednog veka i danas.
* Šta vas je, tokom rada na drugom tomu enciklopedijskog zbornika "Srbi 1903-1914" (Clio), navelo da napišete posebnu knjigu o individualizmu i liberalnom duhu u srpskoj kulturi od 1894. do 1914?
- Radeći pre petnaestak godina na Antologiji srpske lirike 1900-1914 shvatio sam da je Skerlić bio potpuno u pravu kad je, još 1910, kao ključnu odliku srpske književnosti svog vremena naveo "odsustvo određenih škola; slobodu inspiracije i odsustvo pravaca" i to kasnije precizirao rekavši da je ovdašnja književnost posle 1900. "daleko više individualistička no što je ranije bila". U predgovoru toj Antologiji pozvao sam se na Skerlića i pokazao koliko su bili pogrešni pokušaji da se sva srpska poezija, a pogotovo i proza tog doba podvede pod neki književni pravac ili školu - recimo, simbolizam ili parnaso-simbolizam - ali tu nisam ništa više rekao o Skerlićevom briljantnoj karakterizaciji književnosti njegovog vremena kao individualističke. Trotomni zbornik Srbi 1903-1914 odlično zamišljen projekat izdavačke kuće Clio, naveo me je da se vratim toj temi i da Skerlićevoj tezi dam nešto obuhvatnije značenje - ne samo književnost, nego i teorijska misao u Srbiji tog doba bila je prožeta individualističkim i liberalnim duhom, čiji su nosioci pre svega bili intelektualci i pisci okupljeni oko Srpskog književnog glasnika, sigurno najznačajnijeg srpskog časopisa u 20. veku.
* Prodor ovih ideja u Srbiji krajem 19. i početkom 20. veka vezujete za Džona Stjuarta Mila, čiji je uticaj dosad ograničavan na oblast političke misli - njegovu raspravu "O slobodi" na srpski jezik preveo je još 1868. tadašnji politički izgnanik, a potonji kralj Petar Prvi Karađorđević. Kako vidite kasniji Milov uticaj?
- Tokom dveju decenija pre 1914. Mil je duboko uticao na dvojicu možda najumnijih intelektualaca toga doba, Slobodana Jovanovića i Bogdana Popovića. Pre svega zahvaljujući njima, ali i čitavom krugu oko Srpskog književnog glasnika, uticaj Milovog liberalnog individualizma jasno se oseća u raspravama o nizu ključnih pitanja s kojima se tada suočavala srpska inteligencija - kako treba shvatiti slobodu, gde su legitimne granice državnom uplitanju u život pojedinca i društva, kako treba gledati na kulturni napredak i čime ga podstaći, kakvo je saznajno i moralno delovanje književnosti, šta su uslovi za njen procvat u kulturno još nerazvijenom društvu poput srpskog. Odgovarajući na ta pitanja, srpski liberalni intelektualci inspirisali su se Milom i dolazili do shvatanja koja su bila bliža njemu nego drugim evropskim misliocima 19. veka.
* Šta je u samoj književnosti ovog doba bilo individualističko?
- Individualistički je i stav samih pisaca koji više ne priznaju nikakvu višu instancu koja bi ograničavala o čemu će pisati i kakvo će osećanje života izraziti, ali i tematika njihovih dela u čijem je središtu često traganje pojedinca za egzistencijalnim smislom i pravim vrednostima. Prva moderna dela srpske književnosti - Rakićeva rana lirika i njegov kosovski ciklus, Dučićeve Senke po vodi, introspektivno pesništvo Sime Pandurovića, Disova vizionarska poezija, Bespuće Veljka Milićevića i Uskokovićev Čedomir Ilić, rana proza Isidore Sekulić - sva su u ovom dvostrukom smislu individualistička. U tome je njihova posebna draž, ali i razlog što su u drukčijim ideološkim vremenima bila pogrešno shvatana i manje cenjena nego što zaslužuju.
* Da li je ova vaša knjiga u neku ruku i intelektualna i književna "rehabilitacija" Bogdana Popovića i Jovana Skerlića?
- Modernistička kritika stvorila je dva mita: jedan o Bogdanu Popoviću kao površnom pedantu i konzervativnom duhu koji nije razumeo književnost i drugi o Jovanu Skerliću koji je tobože shvatao književnost kao oruđe nacionalne ideologije i uz to mrzeo poeziju, kako je posle Prvog svetskog rata pakosno govorio Vinaver. Istina je sasvim drukčija. Stavljajući u središte svojih estetičkih pogleda ideju autonomije umetnosti, Bogdan Popović je, i u evropskim okvirima, bio među onim pripadnicima svoje generacije koji su nagovestili nešto kasniji procvat književno-teorijske misli u ruskom formalizmu, anglosaksonskoj novoj kritici, češkom strukturalizmu... Skerlić je bio izvrstan kritičar proze i znatno slabiji kritičar poezije, ali njegovi pogrešni sudovi o Panduroviću, Disu i Isidori Sekulić nisu nikakav razlog da se njegova kritika negira u celini, pogotovo kad te osude dolaze od onih - a takvih je bilo mnogo, od ranog Vinavera i Marka Ristića do Radomira Konstantinovića i njegovih današnjih sledbenika - koji su u svom pristupu književnosti bili ili su to danas - još isključiviji od Skerlića.
* Šta za Srbiju danas u drugoj deceniji 21. veka, posle višedecenijskog iskustva komunističkog totalitarizma i sloma jugoslovenske ideje, znače liberalizam i individualizam kakvi su u Srbiji postojali početkom prošlog veka?
- Vera u pojedinca i u slobodu kao osnovnu političku vrednost danas je svuda u Evropi slabija nego što je bila u to vreme, pre pojave velikih levih i desnih ideologija, za koje su pokret i kolektiv bili sve, a pojedinac ništa. Te ideologije srećom su nestale, ali borba protiv njih duboko je izmenila takozvani slobodni svet. Današnja evropska društva, u kojima demokratija stvarno znači sve manje, jer se ključne političke i ekonomske odluke donose drugde, u velikim centrima moći zapadnog sveta, tek počinju da se vraćaju nekadašnjoj veri u pojedinca i izvornim liberalnim vrednostima. U Srbiji takvih kretanja još nema, što ne znači da ih neće biti sutra. Prihvatajući liberalni individualizam svog doba i kombinujući ga sa jasnom nacionalnom svešću, srpska intelektualna elita je u deceniji i po pred Prvi svetski rat postigla više na kulturnom, intelektualnom i političkom planu nego što je bilo ko mogao pretpostaviti samo desetak godina ranije. Ta pomalo zaboravljena činjenica jedan je od razloga koji su me naveli da napišem ovu knjigu.
JELENA TASIĆ
01.01.16 Književna istorija
POLEMIČKI O VREDNOSTIMA ZLATNOG DOBA
Čitalac koji poznaje ranije tekstove Leona Kojena posvećene blistavom, ali kratkom periodu u razvoju srpske kulture naznačenom u podnaslovu, uveriće se kako u novoj knjizi on uspeva da ojača svoju naglašeno polemičku poziciju prema do sada preovlađujućim ocenama ovog perioda i pojedinih njegovih činilaca. Pri tome, detalj koji prvi privlači pažnju tiče se određenja vremenskog okvira; sa stanovišta političke istorije, očekivali bismo 1903. (Majski prevrat), a sa stanovišta kulturne istorije 1901. godinu (pokretanje Srpskog književnog glasnika). Ali ovde je u pitanju istorija ideja. Razlog kojim se autor najverovatnije rukovodio proširujući vremenski okvir razmatranja na poslednje godine devetnaestog veka je okolnost da je Bogdan Popović, kao jedna od ključnih intelektualnih figura perioda, svoje teorijski značajno pristupno predavanje „O književnosti“ održao 1894. godine. U Kojenovoj knjizi reč je o preciznom određenju ideja i vrednosti prema kojima se orijentisao onovremeni kulturni i književni život, ali isto tako i o pojedinačnim revalorizacijama. Kojen je dosledan u svojim ocenama, pa se njegovi radovi, počev sa Antologijom 1900–1914, objavljenom 2001, mogu posmatrati kao povezani ne samo srodnim predmetima, već i brojnim intertekstualnim vezama.
Četiri poglavlja knjige U traženju novog razmatraju pitanja ideja individualizma i liberalizma kod srpskih pisaca i kritičara, njihovih varijanti i filozofskih uzora („Individualizam u srpskoj kulturi početkom 20. veka“); uloge, delovanja i značaja Srpskog književnog glasnika („Liberalni duh Srpskog književnog glasnika“); estetičkih i književnoteorijskih shvatanja Bogdana Popovića („Kritički principi Bogdana Popovića“); te pitanja karakterističnih osobina u delima srpske moderne, odnosno modernističke književnosti („Modernost i modernizam“).
U vreme kada se u Srbiji ideje liberalizma raspravljaju i razložno kritikuju skoro isključivo u smislu ekonomskog i političkog neoliberalizma, dobro je podsetiti se njihovog izvornog oblika i doprinosa koji su te ideje dale kulturnom i političkom životu naše zemlje. Točak istorije ne možemo da zaustavimo, niti da ga pokrenemo unatrag, i zato posle svih istorijskih iskušenja dvadesetog veka njegov početak zaista liči na neku vrstu zlatnog doba, koje je trajalo isuviše kratko i koje ostavlja utisak, kako to Kojen formuliše, „nečeg nedovršenog“ (str. XV; svi navodi su iz knjige U traženjunovog i dalje će biti označeni brojem strane). Ambicija ove knjige, pisane upućeno i angažovano, jeste da rasvetli ključne ideje koje su doprinele da dođe do tog kratkotrajnog perioda procvata srpske kulture, ali i da postavi pitanje o današnjem odnosu prema tim idejama.
Već je pomenuto da je reč o idejama liberalizma i individualizma. Zapažanje Jovana Skerlića u Istoriji nove srpske književnosti (1914), da je srpska književnost posle 1900. „daleko više individualistička“ nego što je to ikada bila, Kojen uzima kao polazište misaonih tokova u prvom poglavlju knjige. On nastoji da precizira značenje ovog individualizma, da pokaže njegovu utemeljenost u savremenim etičkim teorijama, kao i da demonstrira njegovo dejstvo u konkretnim književnim delima i koncepcijama kritičara. Prema Kojenu, dva su osnovna značenja individualizma kod srpskih pesnika i prozaista koji su se pojavili na početku dvadesetog veka: prvo, da oni „ne priznaju nikakvu višu instancu koja bi legitimno ograničavala njihove književne težnje“, i drugo, da „većina njih […] ni u traganjima za egzistencijalnim smislom i istinskim vrednostima ne vidi višu instancu od pojedinca“ (13). Programskom pesmom „Silno zadovoljstvo“ Milana Rakića Kojen ilustruje prvo od navedenih značenja, a drugo značenje Disovom „Nirvanom“.
Za razliku od Bogdana Popovića i Slobodana Jovanovića, koji liberalizam i individualizam shvataju po uzoru na stanovišta britanskog filozofa Džona Stjuarta Mila, Jovan Skerlić je govorio o dva vida individualizma, kritikujući onaj rđavi, lažni, koga izjednačava sa egoizmom i samoljubljem; nasuprot tome, pravi individualizam odlikuje se smislom za opšti interes. Skerlićev „moralistički“ (39) individualizam, u osnovi blizak kolektivizmu, suštinski se razlikuje od Milovog, čiji glavni princip je „zalaganje za poštovanje različite individualnosti svakog pojedinca, njegovog prava da je slobodno ispoljava i razvija, sve dok time ne nanosi štetu drugima i tako im uskraćuje pravo kojim se sam koristi“ (31). Ocenu o velikom Milovom uticaju u Srbiji Kojen potkrepljuje podacima iz istorije recepcije dela i ideja ovog filozofa u srpskim političkim i kulturnim krugovima. Uzoran oblik te recepcije Kojen vidi u ogledu u kome Slobodan Jovanović kritikuje filozofiju politike Žan-Žaka Rusoa, oslanjajući se upravo na Mila i njegova dela O slobodi i Razmišljanja o predstavničkoj vladi. Srpski prevod spisa o slobodi pojavio se 1868, nepunih deset godina posle prvog engleskog izdanja, a prevodilac je bio – knežević Petar Karađorđević, koji će 1903. stupiti na srpski presto. Ova činjenica je indikativna za razumevanje političkih principa kojima je, neko vreme, bila vođena moderna srpska država, kao i dimenzija i horizonta ličnosti koje su je vodile.
Stečeni individualistički vidokrug kod većine srpskih pisaca suštinski se ne menja ni kada se suočava sa iskustvima balkanskih ratova i Prvog svetskog rata, kada bi pomeranje ka kolektivističkom stanovištu bilo razumljiv refleks. To ne znači da srpska književnost ne daje patriotski odgovor na izazove istorije, ali znači da taj odgovor ne mora da bude plaćen begom od slobode pojedinca. Ovo važno pitanje, povezano sa shvatanjem i artikulacijom ličnog i kolektivnog identiteta, aktuelno je u Srbiji i danas, kada u uslovima tipično postmodernog poetičkog atomizma, akteri na kulturnoj i književnoj sceni, suočeni sa sopstvenim istorijskim izazovima, često naginju jednoj od ekstremnih reakcija: slepilu za vrednosti zajednice ili slepilu za vrednosti pojedinca.
Poglavljem o liberalnom duhu Srpskog književnog glasnika Kojen daje doprinos poznavanju i razumevanju uloge, delovanja i značaja ovog časopisa, koji je uz Letopis Matice srpske naše najvažnije književno glasilo. Iako je posle dragocenog dela Dragiše Vitoševića (Srpski književni glasnik, 1990) sužen prostor za nova saznanja i originalne ocene o ovom pitanju, Kojenu polazi za rukom da nađe taj prostor: prevrednovanje Glasnika on ne sprovodi u prvom redu kao istoričar književnosti, već kao estetičar. On razmatra koncepciju časopisa, skrećući pažnju na to da ne postoji izričiti program Srpskog književnog glasnika, već samo njegova programska orijentacija, koju predstavlja analizom stavova Bogdana Popovića iznetim u članku „Književni listovi“, kao i navođenjem podataka o piscima koji su sarađivali sa časopisom u obe njegove serije.
Posebno ovi podaci opovrgavaju predstavu o Srpskom književnom glasniku kao zatvorenom, konzervativnom i tradicionalističkom glasilu. Ako su tome inklinirala kritičarska načela nekih od urednika (Skerlića pre svih), u izboru tekstova časopis je krasila velika širina, i uz jedan izuzetak (Dis), u Glasniku su se redovno pojavljivali radovi praktično svih najznačajnijih srpskih pisaca onog vremena. Među saradnicima Srpskog književnog glasnika do 1914, uz Dučića i Rakića, koji su svoje nove pesme najčešće objavljivali upravo u tom časopisu, Kojen pominje Aleksu Šantića, Stevana Lukovića, Milana Ćurčina, Svetislava Stefanovića, Simu Pandurovića, Danicu Marković, Veljka Petrovića i druge pesnike; od prozaista Stevana Sremca, Simu Matavulja, Radoja Domanovića, Svetozara Ćorovića, Jelenu Dimitrijević, Iva Ćipika, Petra Kočića, Borisava Stankovića, Milutina Uskokovića, Isidoru Sekulić… Čak je i kasniji kritičar Glasnika Stanislav Vinaver u ovom časopisu objavljivao poeziju i prozu. Već i na osnovu imena saradnika, koji su pripadali različitim generacijama i među kojima su postojale znatne poetičke razlike, vidi se da je uredništvo Srpskog književnog glasnika u praksi zastupalo integralističko viđenje nacionalne književnosti, ostajući otvoreno za punu širinu njenih vrednosti.
Tu vrstu poetičke tolerancije koja se nalazi u osnovi programske orijentacije časopisa Kojen naziva „književnim liberalizmom“ (94). Po njemu, značaj Srpskog književnog glasnika u celini srpske kulture počiva na „spoju dveju velikih ideja: suverenosti individualnog stvaralaštva […] i otvorenosti prema evropskoj i svetskoj književnoj tradiciji“ (103). Da takvu orijentaciju časopis nije izgubio ni u svojoj novoj seriji, Kojen pokazuje ponovo navodeći imena najznačajnijih srpskih pisaca koji su u periodu između dva svetska rata objavljivali u Glasniku; među njima su i modernistički i avangardistički pisci – pomenuću samo Miloša Crnjanskog, Rastka Petrovića, Momčila Nastasijevića, Iva Andrića…
Središna figura knjige U traženju novog je nesumnjivo Bogdan Popović. Analizi njegovih estetičkih i književnoteorijskih ogleda Kojen posvećuje čitavo treće poglavlje, prvu trećinu drugog poglavlja, kao i brojne kraće pasaže. Komentarišući već pomenut Popovićev članak „Književni listovi“, on izdvaja dva normativna pitanja postavljena u članku – o zadatku književnih časopisa i o zadatku književne kritike. Popović smatra da časopisi imaju dvostruki zadatak – da budu kako registratori tako i regulatori književnih događaja, odnosno da ih kritički prate i da, koliko mogu, utiču na njih. Ukazujući na to da izraz „regulatori“ nije bio najsrećnije odabran, Kojen osporava mišljenja da je iza ove reči težnja da se zavede „diktatura kritike“ (68), ocenjujući da je Bogdanu Popoviću bila „daleka svaka pomisao da piscima propisuje ili savetuje kakav bi trebalo da bude tematski raspon njihovih dela, kojim stilskim postupcima bi trebalo da se služe, a pogotovo kakvom bi pogledu na svet ili osećanju života trebalo da se priklone“ (69).
Ukoliko je izbegavao da se normativno postavi prema samoj književnosti, Popović je književnoj kritici postavio tri zadatka. Prvo, da ukazuje na loša i bezvredna dela; drugo, da analizira čisto književne vrednosti dela i način na koji su one ostvarene; i treće, da delo situira u tradicijski kontekst i odmeri piščevo poznavanje tradicije i „obrazaca“ (izraz se odnosi na vladanje književnom tehnikom stečenom razvojem svetske književnosti).
Obuhvatniji pogled na stavove Bogdana Popovića Kojen daje u trećem poglavlju, pozivajući se na Popovićevo pristupno predavanje „O književnosti“ 1894, kao i na neautorizovane beleške sa predavanja, koje su dvojica njegovih studenata objavila 1910. pod naslovom Iz teorije književnosti. Uloga književnosti i njen značaj za čoveka, u pristupnom predavanju je shvaćeno kao nešto dvojako – s jedne strane književnost pruža saznanja o čoveku koja se ne mogu steći na drugi način, a s druge osnažuje i oplemenjuje osećanja i moralnost kod čitalaca. Pri tome je važno što Popović može da insistira na tezi o moralnom delovanju književnosti, a da „ne dovede u pitanje autonomnost književnog dela, svodeći ga […] na sredstvo propagiranja određenih ideja“ (145). Potvrdu ove ocene Kojen će izložiti u analizi stavova iz Popovićevih predavanja, pre svega onih koji se bave pitanjem – šta čini lepotu jednog velikog književnog dela. Tu smo već na tlu Popovićeve estetike.
Umetnost je za njega „preproizvođenje – proizvođenje u skladu s posebnom umetničkom zamišlju“ (156), a umetničko delo koje tako nastaje upravlja se prema sopstvenim zakonitostima, ispunjavajući tri osnovna uslova. Prvo, umetničko delo se mora dopasti, mora da deluje na emocije i intelekt; drugo, pošto je „preproizvođenje“, mora odgovarati svom obrascu; i treće, mora biti harmonična, organska celina. Originalnost ovih Popovićevih stavova nije, naravno, velika. No, važnije od stepena originalnosti ovih formulacija jeste činjenica da implikuju modernu koncepciju književnosti i umetnosti, po kojoj se one upravljaju prema sopstvenim, autonomnim vrednostima.
Modernost svojih estetičkih shvatanja Bogdan Popović potvrđuje i odbacivanjem mimetičke teorije, ističući da umetnost nije imitacija, nego se umetnik slobodno služi materijalom koji daje priroda. Iz ovih stavova, Kojen izvodi zaključak, koji kod Popovića nije eksplicitno dat – da vredno umetničko delo poseduje zamisao („obrazac“) koja obuhvata „skup konvencija i postupaka“ (164) kojih se umetnik pridržava, kao i individualnu ideju koja „leži u osnovi upravo tog dela“ (165).
Razmišljajući o tome zašto Bogdan Popović svoja estetička shvatanja, iako uglavnom zaokružena prvih godina dvadesetog veka, nije objavio u nekom zasebnom spisu, Kojen hipotetički odgovara da, kao zagovornik tradicionalnog shvatanja umetnički lepog, Popović nije bio siguran da li može da pomenuta tri uslova koja mora da zadovolji umetničko delo (delovanje na emocije, saobraznost obrascu i harmoničnost), prikaže kao nužne i nezavisne jedne od drugih. Iz današnje epistemološke perspektive filozofije i estetike, takva bojazan bila bi preterana. Kojen dalje dopunjuje drugi Popovićev uslov zahtevom da vredno (lepo) delo ne treba da ima „bilo kakvu, nego samostalnu ili […] originalnu“ zamisao (178) i testira ovu dopunu analizom Rakićeve pesme „Želja“, što mu daje priliku da se kritički osvrne na osporavanje vrednosti Rakićeve poezije kod Miodraga Pavlovića, Radomira Konstantinovića i nekih drugih posleratnih pisaca. Iako je Kojenova argumentacija prihvatljiva, čini mi se da je čitav taj polemički pasaž ipak suvišan u poglavlju posvećenom kritičkim i teorijskim načelima Bogdana Popovića.
U jakom polemičkom tonu, kakav se danas ne sreće često u književnoteorijskoj, pa ni u filozofskoj literaturi, ostvareno je i završno poglavlje „Modernost i modernizam“, koje nastoji da osvetli karakteristične osobine srpske moderne i modernističke književnosti. Glavni Kojenov svedok ovde je Jovan Skerlić, i to u onim slučajevima kada je, pišući o pesnicima, pravio greške. Najveća njegova greška je ocena Disove poezije. Izvor negativnog Skerlićevog stava prema Disu Kojen vidi u „zgusnutoj metaforičnosti“ (238) pesnikovog jezika, kakvu srpska književnost nije do tada poznavala. „Suočen sa krajnjom originalnošću Disovog pesničkog jezika,“ smatra Kojen, „sa nizovima metafora kakvih dotad nije bilo u srpskoj poeziji, Skerlić jednostavno nije umeo ispravno da pročita i protumači najbolje pesme Utopljenih duša“ (240). Njegovo ogrešenje o Disa ima još jedan uzrok, smatra Kojen – to što je, umesto načelom književnog liberalizma, Skerlić bio vođen vitalističkom teorijom francuskog filozofa Gijoa. Prema ovoj teoriji, rečima samog Skerlića, „život što intenzivniji i što socijalniji jeste predmet i cilj umetnosti“ (230) – upravo ono što nije mogao da nađe kod Disa.
Polemički impuls Kojenove knjige nedavno je dobio simptomatičan odgovor. Na zamerku upućenu koncepciji edicije Deset vekova srpske književnosti u izdanju Matice srpske (izrečenu dva puta: u uvodu i završnom poglavlju), Letopis Matice srpske objavljuje dva prikaza U traženju novog, kraći, uravnotežen, iz pera glavnog urednika časopisa Slobodana Vladušića, i drugi, duži i znatno oštriji, ali u okvirima korektne polemike, koji potpisuje Nenad Stanojević. Kojen prigovara priređivačima zbog slabe zastupljenosti perioda sa početka dvadesetog veka u prvom kolu (ukupno 120 tomova) reprezentativne Matičine edicije. Odmah treba reći da je on u pravu kada uočava problem tretmana zlatnog doba srpske književnosti (posebno kada se poredi sa tretmanom nekih drugih pisaca, perioda i pravaca), ali da je zaključak kako time naša najstarija kulturna ustanova „učestvuje u prećutnoj likvidaciji“ (XIV) vrednosti perioda sa početka dvadesetog veka preteran, jer su neki pisci perioda ipak zastupljeni u prvom kolu; drugo je pitanje da li ih je moglo biti više, i da li je izbor iz dela ovog ili onog pisca (Isidora Sekulić) mogao biti drugačiji i bolji. Ukoliko je, međutim, Kojenova namera bila da kritikom otvori novi krug rasprava o značaju početka dvadesetog veka za srpsku književnost i kulturu, onda je i preterivanje legitimno.
Nešto slično o Kojenovom stavu iznosi u Letopisu i Vladušić, dok Stanojević, braneći Maticu, brani i Miodraga Pavlovića i Radomira Konstantinovića, čije ocene o poeziji Milana Rakića je Kojen kritikovao u trećem poglavlju; za ovo pitanje zainteresovani čitalac treba da uzme u obzir dobro argumentovani Kojenov članak „Preispitivanje tradicije: Rakić i srpski modernisti (1953–1968)“ iz prvog broja časopisa Poetika.
Knjiga U traženju novog je dosledan nastavak dosadašnjeg rada Leona Kojena na afirmaciji vrednosti srpske književnosti sa početka dvadesetog veka. Njene vrednosti se, pored pojedinačnih osvetljavanja estetičkih i poetičkih pitanja ovog perioda (pre svega podsticajno istraživanje teorijskih pogleda Bogdana Popovića), i polemičkog prevrednovanja, nalaze i u zalaganju za ista ona načela liberalizma i individualizma koja su krasila zlatno doba srpske kulture, i koja su i danas brana pred nivelišućim i totalizujućim tendencijama. Ona se mogu sažeti u uverenje da „nikakva politička ili kulturna ideologija, verski propis, moralno učenje ili filozofski sistem ne predstavlja instancu kojoj pisac ili kritičar treba unapred da podrede svoj stvaralački postupak odnosno svoj kritički sud“ (132).
Saša Radojčić
