01.09.16
Vojnoistorijski glasnik
Svojim delima o ulozi Stojana Novakovića, akademik Mihailo Vojvodić je pridodao još jedno, ovoga puta o parlamentarnom radu i javnom delovanju srpskog naučnika, političara i diplomate. U izradi monografije je, kao i prilikom pisanja prethodnih, pre svega korišćena građa iz fondova Arhiva Srbije i Arhiva SANU. Baveći se ranije uglavnom Novakovićevom spoljnopolitičkom delatnošću, autor je u ovoj knjizi želeo da rasvetli njegovu ulogu u stranačkim i parlamentarnim poslovima u periodu 1905–1915. U godinama koje su prethodile, srpski političar je bio na službi u inostranstvu ili mu ondašnji režim nije pružio dovoljno prilike da se bavi ulogom njegove Napredne stranke u životu zemlje. U delu je u značajnoj meri posvećena pažnja pojavljivanju Novakovića u javnom životu putem novinskih tekstova ili rasprava, ogleda i studija koje su se svojom sadržinom odnosile na pomenuto razdoblje.
Novakovićev višedecenijski rad u politici, državnim i partijskim telima, u diplomatiji, značajno je ugrađen u osamostaljivanje i modernizaciju srpske države druge polovine XIX i početka XX veka, i izgrađivanje njenog mesta i uloge u međunarodnim odnosima, a posebnu ulogu imalo je u oživotvorenju ideja o oslobođenju i ujedinjenju svih delova srpskog naroda. Sudbina Srba, o kojoj je mnogo saznao i predočio javnosti, podstakla je kod njega interesovanje za savremena zbivanja i doprinela da uđe u politiku. Istom cilju je poslužilo i Novakovićevo sagledavanje nastanka i razvoja srpske novovekovne države, jer se u tome moglo steći i iskustvo potrebno u budućnosti.
Nacionalni pregalac je dao mnogo srpskoj politici, premda su mu rezultati daleko značajniji u spoljnoj nego u unutrašnjoj. Više puta ministar prosvete, u dva navrata predsednik vlade, prvak Napredne stranke, Novaković je nastojao da budu uvedene značajne novine u organizaciji društva, prosveti, a pre svega u ustavnom preuređenju zemlje i jača-nju uloge parlamenta. U spoljnoj politici mu je ideja vodilja bila popravljanje položaja neoslobođenog srpskog naroda u zagraničnim krajevima, okupiranim od susednih velikih monarhija, i njegovo povezivanje sa maticom putem knjige, prosvetnih i crkvenih središta. Više godina je proveo u diplomatiji, u važnim centrima kakvi su Carigrad, Pariz, Petrograd, prvenstveno radeći na programima nacionalnih zadataka.
Pored uvoda knjiga sadrži tri poglavlja i priloge o Novakovićevim istupanjima u Narodnoj skupštini. Donošenjem Ustava i ustanovljenjem Narodne skupštine 1869. godine stekli su se uslovi za prve stranačko-političke podele u zemlji, i to najpre na liberale i konzervativce. Ušavši u redove liberala čiji je vođa bio Jovan Ristić, Novaković se brzo uključio u rad na nacionalnim zadacima zemlje i zagraničnim prosvetno političkim poslovima. Novaković je ministarsku karijeru započeo na čelu resora prosvete u Ristićevoj liberalnoj vladi 1873. godine, a zatim posle njenog pada u konzervativnoj vladi Aćima Čumića. Za sve to vreme on je pomagao školstvo Srba u pograničnim oblastima upućujući im knjige i udžbenike. Po završetku Istočne krize 1878. godine, posvetio se partijskim poslovima, pa je sa nekolicinom istomišljenika učestvovao u osnivanju Napredne stranke i u pokretanju partijskog lista Vi delo. U naprednjačkim vladama Milana Piroćanca i Milutina Garašanina učestvovao je u izradi plana vođenja srpske nacionalne akcije u Staroj Srbiji i Makedoniji i širenju ideje oslobođenja među tamošnjim Srbima. Njegova uloga u sprovođenju nacionalnih zadataka bila je ključna. Kao ministar u nekoliko vlada postavio je temelje kulturno prosvetne akcije i nacionalne propagande i započeo rad na organizovanju srpskog naroda u Turskoj i njegovog povezivanja s maticom. Bio je to i jedan od razloga što je 1886. godine upućen za srpskog poslanika u Carigradu, a najviše njegovom zaslugom u turskoj prestonici utemeljena je srpska narodnosna politika. Postavljanje srpskih konzula u evropskoj Turskoj, otvaranje srpskih škola, uspostavljanje vladičanskih mesta, slanje knjiga i udžbenika bili su glavni uspesi Novakovićeve delatnosti. Upoznat s delovanjem velikih sila u Carigradu, stekao je uverenje da tamo preovlađuje uticaj Rusije. Stoga je zagovarao oslanjanje na Petrograd, što će kasnije biti od važnosti za ukupnu politiku zemlje i njene nacionalne planove.
U vreme Novakovićevog boravka u Carigradu dogodile su se značajne promene u političkom životu Srbije. Posle pobede na izborima 1888. godine radikali su se ubrzano približavali Rusiji, dok su aktivnost usmerenu ka Staroj Srbiji nastojali u znatnoj meri da rašire i ojačaju. Smenu Novakovića sa mesta poslanika u Carigradu oni su pravdali upravo tim razlozima. Vrativši se u Beograd, srpski diplomata je bio izvesno vreme izvan državne službe, pažljivo prateći zbivanja na političkoj sceni, posebno u partijskom životu zemlje. Nakon državnog udara kralja Aleksandra Obrenovića u aprilu 1893. godine, Novaković je poslaničku karijeru započeo kritikom nepovoljnih trgovinskih ugovora zaključenih s Austrougarskom 1881. i 1892. godine. Uprkos promenjenom stanju, ugovor iz 1892. nije bio kvalitetno bolji od onog iz 1881. koji su srpski pregovarači morali zaključiti po svaku cenu u interesu poboljšanja srpskog izvoza. Suočen s teškom ekonomskom situacijom u zemlji, tada na funkciji predsednika Državnog saveta i zastupnika šefa Napredne stranke, Novaković je prihvatio ponudu kralja Aleksandra da sastavi svoju vladu. Imao je plan da preuredi upravljanje zemljom umanjivanjem autoriteta vladara, ograničenjem samoupravnih tendencija karakterističnih za prethodnu radikalsku upravu, uvođenjem centralizacije u zemlji i ojačanjem uloge Skupštine. Sve to učinio bi na osnovu novog ustava koji bi zatim bio donesen. Kralj je prihvatio uslove i u julu 1895. godine odobrio Novakovićev Jedan srpski mini starski program. Prvih nekoliko meseci vlada se bavila finansijskim problemima da bi potom došao na red početak izrade ustava.
Uporedo s radom na preobražaju zemlje, Novaković je razvio nacionalnu politiku usmerenu na ojačavanje položaja srpskog naroda u Staroj Srbiji i trudio se da poboljša savezničke odnose s balkanskim zemljama, pre svega sa Crnom Gorom. Što je bilo naročito važno, oslanjanjem na Rusiju želeo je da promeni dotadašnji austrofilski spoljnopolitički pravac poslednjih Obrenovića. Braneći zemlju od diskriminatorskih težnji Austrougarske, Novaković je ukazivao na potrebu ekonomske emancipacije Srbije bez koje bi mogla doći u pitanje i njena politička nezavisnost. Zbog toga se pre svega založio za izgradnju timočke železnice, čime bi i teritorija Kraljevine bila vezana za balkansku železničku mrežu. Niš bi mogao postati središnja tačka železnica koje bi vezivale istočne evropske železnice sa Egejskim morem, a železnice centralne Evrope mogle bi odatle dobiti vezu s Jadranskim morem. Na taj način Srbija bi nesmetano mogla izvoziti svoju robu, što je za zemlju bilo od velikog značaja. Međutim, Novakovićeva politika je nailazila na sve manje podrške kod kralja Aleksandra. Vladar je u decembru 1896. godine odbio da dâ saglasnost za promenu ustava pa je predsednik vlade podneo ostavku. To je bio težak udarac Naprednoj stranci koja je do tada bila u dobrim odnosima s dinastijom Obrenović i pružala joj podršku. Novaković je odmah napustio partijske redove i obustavio dalje izlaženje lista Videlo.
Ipak, veliki državnik je 1897. godine prihvatio ponudu Vladana Đorđevića da u naredne četiri godine ponovo bude srpski predstavnik u Carigradu. Pre isteka mandata, u leto 1900. godine, bio je upućen u Pariz, a zatim u novembru iste godine premešten u Petrograd. Ovo poslednje bilo je naročito važno za kralja Aleksandra kome je zbog nepopularne ženidbe s dvorskom damom Dragom Mašin bila potrebna podrška ruskog cara. Kao ličnost veoma uvažavana u ruskim političkim krugovima Novaković je u obezbeđivanju te podrške trebalo da ima značajnu ulogu.
Posle Majskog prevrata 1903. godine i dolaska na vlast dinastije Karađorđevića, Novaković je ponovo dobio želju za političkim delovanjem. Prihvatio je ideju da naprednjaci učestvuju na izborima za novu Skupštinu. Na septembarskim izborima 1903. godine pobedio je u svom podrinjskom okrugu, ali su ostali naprednjački kandidati poraženi. Ipak, sve do 1905. godine ostao je u Petrogradu jer radikalske vlasti nisu prihvatile njegove molbe da ga penzionišu kako bi se vratio u zemlju. U Beograd je stigao razočaran zbog slabosti Rusije u ratu s Japanom na Dalekom istoku, opadanja njenog ugleda na međunarodnom planu kao i teškog unutrašnjeg stanja.
U prvom poglavlju pod naslovom „Iskustvom i znanjem u skupštinskim raspravama” autor najpre govori o ulozi Stojana Novakovića u ponovnom organizovanju Napredne stranke i učešću na izborima za Narodnu skupštinu 1905. godine. Pad Obrenovića, učvršćenje parlamentarizma i čvrstu poziciju radikala razumeo je kao značajan preokret u celokupnoj politici Srbije. Video je posle toliko godina mogućnost da naprednjaci postepeno stiču uticaj, uzdignu se na političkoj sceni i ponovo organizuju. S obzirom na to da je posle smrti Milutina Garašanina bio i formalni vođa naprednjaka, oni su se kod njega zalagali za obnovu stranke. Izbori u Srbiji, stranačko opredeljenje, parlamentarni život, postali su nova, svakodnevna tema Novakovićevog interesovanja. U prvom redu trebalo je izgladiti nesporazume koji su datirali iz ranijih godina upravo zbog razlika koje su bile stvorene između njega i dela naprednjačkog članstva. Pripremajući se za izbore zakazane za jul 1905. godine Novaković je održao više sastanaka i skupova sa svojim partijskim drugovima. Početkom juna bila je održana i naprednjačka konferencija na kojoj je izabran i glavni izborni odbor na čelu sa Novakovićem. U poslanici naprednjacima Novaković je ukazao na glavne stranačke ciljeve: na unutrašnjem planu – poštovanje zakona; na privrednom planu – pomoć privrednom razvoju zemlje i postizanje njene ekonomske nezavisnosti; u spoljnoj politici – zastupanje načela „Balkan balkanskim narodima” i rad na sporazumu ovih naroda u cilju zaštite zajedničkih interesa. Međutim, naprednjaci su na izborima ostvarili loše rezultate, dobivši od svih stranaka u Srbiji najmanje glasova. Među trojicom izabranih kandidata bio je i Stojan Novaković.
Po povratku iz Petrograda u novembru 1905. godine, političke prilike u zemlji, nagoveštaji zaoštravanja odnosa između Srbije i Austrougarske, kao i neuspeh reformi i nemirno stanje u evropskoj Turskoj, bili su za njega veliki izazov. Kao i ranijih godina, on se okrenuo politici i uneo u nju svoje iskustvo, znanje i energiju. Nije zanemario ni svoju privrženost naučnim temama, približivši se u istraživanjima vremenu kome je živeo. Bio je najpre primoran da se usmeri na pitanje organizacije svoje partije. Na stranačkoj skupštini održanoj u februaru 1906. godine Novaković je ponovo izabran za predsednika. Značajnu ulogu dobio je i obnovljeni stari partijski organ Videlo koji je ugašen 1896. godine kada je stranka bila raspuštena. Međutim, posle poraza naprednjaka na skupštinskim izborima u junu 1906. godine Novaković se praktično povukao iz političkog života, podnevši ostavku na položaj predsednika i napustivši članstvo u Glavnom odboru. Njegova odluka bila je posledica nepremostivih podela unutar stranke i neslaganja sa postojećom organizacijom vlasti u Srbiji.
Po povratku u Srbiju Novaković je bio i neposredni svedok značajnih spoljnopolitičkih problema sa kojima se zemlja suočavala. Pogoršanje odnosa sa susednom Austrougarskom pretilo je ozbiljnim posledicama. Ozbiljan ekonomski položaj u kome se našla Srbija zbog pritiska i carinskog rata sa susednom monarhijom plenio je pažnju velikog državnika. Mogući put izlaska iz toga, Novaković je razmatrao u tekstovima objavljivanim i u listu Videlo, a kojima je mislio da jače utiče na opredeljenje poslanika. Suština njegovog upozorenja odnosila se na potrebu da Srbija mora imati slobodne trgovačke veze i da ni u kom slučaju ne sme dozvoliti da joj se one preseku. Politika Kraljevine prema aktuelnim balkanskim pitanjima i, s tim u vezi, njeni odnosi sa velikim silama i susednim državama i narodima bila je jedna od najznačajnijih oblasti među onima kojima se Novaković bavio po povratku iz Rusije. Bio je to nastavak njegove lične i profesionalne zainteresovanosti da pruži sopstveni doprinos građenju međunarodnog položaja Srbije. Stanje u Makedoniji i Staroj Srbiji podstaklo je Novakovića da se 1906. godine oglasi u listu Videlo sa više ogleda koje je potpisivao pseudonimom Dardanus. Bile su to sažete kritičke analize stanja na Balkanu, položaja Srba na neoslobođenim turskim teritorijama, politike Srbije, težnji susednih balkanskih država i interesa velikih sila. Suštinu najozbiljnijeg međusobnog spora u vezi sa evropskom Turskom, Novaković je video u bugarskom svojatanju cele Makedonije, kao isključivo bugarske zemlje i nedopuštanju ikom prava na njen i najmanji deo. Teško stanje u evropskom delu trošne imperije, a u prvom redu ugroženost tamošnjih Srba, bilo je jedno od onih pitanja koje je Novaković stavio u prvi plan svojih poslaničkih istupanja u Narodnoj skupštini. Austrougarska se dugo i temeljno pripremala za aneksiju Bosne i Hercegovine koju je sprovela u oktobru 1908. godine. Jedan od razloga za to bila je planirana njena dalja ekspanzija ka jugu. Stojan Novaković je bio jedan od onih istaknutih ličnosti u Srba koji je aneksiju doživeo kao izuzetno težak udarac. U izlaganju na tajnoj skupštinskoj sednici od 11. oktobra on je istakao da je pravi trenutak da Srbija otpočne borbu za odbranu Bosne, „ali ne oružjem nego odbrambenim sredstvima prava i nauke”, jer bi je u eventualnom ratu Austrougarska mogla brzo ućutkati. Odgovarajući na pitanje šta bi skupština trebalo da uradi Novaković je predložio plebiscit u Bosni i Hercegovini na kome bi narod sâm odlučivao o svojoj sudbini. Upućen u Carigrad na pregovore s tamošnjim zvaničnicima, Novaković je saznao da su dve provincije za Turke od sekundarnog značaja i da se ideja o teritorijalnoj kompenzaciji Srbiji nije uklapala u njihove planove.Aneksiona kriza odrazila se na unutrašnje političke prilike u zemlji. Ona je uticala kako na međustranačke odnose tako i na atmosferu u skupštini. U toku januara i februara 1909. godine vodile su se velike rasprave o obrazovanju jedne jake vlade. Novakoviću je kao uvaženom političaru i iskusnom diplomati povereno mesto predsednika. U prvoj izjavi nakon imenovanja on je apelovao na jedinstvo i neophodnost da sva unutrašnja pitanja „moraju ustupiti mesto poslovima spoljnim”. Nova vlada, nazvana u Beču i Berlinu ratnim kabinetom, obavestila je cirkularom velike sile da će produžiti politiku prethodne i da će mirno sačekati njihovu odluku u pogledu svojih prava i interesa u bosanskohercegovačkom pitanju. Po savetu prijateljskih sila, vlada u Beogradu je popustila u svojim zahtevima, pognula glavu pred Austrougarskom i na taj način izbegla katastrofu koja joj se mesecima pripremala. O budućem držanju prema susednoj monarhiji, Novaković je dao izjavu bečkoj Novoj slobodnoj presi (Neue Freie Presse). Iako je kritikovao politiku Austrougarske prema Srbiji, državnik je izrazio veru u održanje trajnog mira između dve zemlje.
Završetak Aneksione krize otvorio je i pitanje budućih odnosa sa Turskom. Za Novakovića, Milovana Milovanovića i ostale srpske prvake to je značilo da osim određivanja ukupne politike prema Osmanskom carstvu treba napraviti i redosled pojedinačnih problema koje je trebalo rešiti. Novakovićeva vlada se zalagala za produbljivanje saradnje sa Srbima u Turskoj kako bi zajedno nastojali da što više postignu pregovorima s Carigradom, ali je istovremeno nameravala da nastavi pregovore s ostalim hrišćanskim narodima u Osmanskom carstvu. Posle aneksione krize, Stojan Novaković je kao predsednik vlade brinuo da postavi politiku Srbije na čvrste noge. Kao odličan poznavalac prilika na Balkanu znao je da suočavanje s Austrougarskom nije moguće izbeći i da je da Srbija ojača ekonomski položaj i komunikacijske veze. I ubuduće se moralo računati na sile Trojnog sporazuma, ali je u isto vreme trebalo ozbiljno raditi na balkanskom savezu. Aneksiona kriza je pokazala koliko je prolaz preko Turske značio Srbiji, bilo zbog ekonomije bilo zbog doturanja oružja i vojne opreme. Upravo zbog toga, Stojan Novaković se zalagao da od Turske bude dobijena dozvola za izgradnju Jadranske železnice. U tom cilju trebalo je, pod povoljnim uslovima, zaključiti zajam kod pariskih bankara čiji bi jedan deo bio iskorišćen za naoružanje.Nakon okončanja osmomesečnog mandata na mestu predsednika vlade u oktobru 1909. godine Novaković se posvetio poslovima u stranci. Jedan od najprečih zadataka koji je imao u vidu odnosio se na potrebu brojčanog jačanja naprednjaka u zemlji i uvećanje njihovih poslaničkih mesta u skupštini. Slične muke imala je i Narodna stranka, po svom konzervativnom opredeljenju najbliža naprednjacima. Glavni odbori obe stranke izjasnili su se početkom 1910. godine za zajednički izlazak na opštinske i izbore po okruzima o čemu su njihovi šefovi Stojan Novaković i Stojan Ribarac potpisali sporazum. Dobra saradnja i uspeh na izborima podstakli su rukovodstvo dve stranke da otpočnu pregovore o međusobnom udruživanju. Predstavljajući Naprednu stranku u Skupštini, kao šef poslaničkog kluba, Novaković se po okončanju Aneksione krize najviše bavio evropskom Turskom, strateškim položajem Srbije na toj teritoriji, stanjem u kome se nalazilo tamošnje srpsko stanovništvo i odnosima u Osmanskom carstvu. Sve to proizlazilo je značajnim delom iz činjenice što je bio siguran da se Austro-Ugarska sprema na dalje korake kako bi ugrozila Kraljevinu i onemogućila je da bude prepreka daljem germanskom prodiranju na jug. Po shvatanju Novakovića dve su stvari bile bitne za buduću srpsku politiku: priprema za ekonomsko i strateško oslobađanje od austrougarskog obruča, pritisak na Portu kako bi bila suzbijena nasilja kojima su bili izloženi Srbi u evropskoj Turskoj kao i rešavanje spornih pitanja vezanih za njihovu egzistenciju.
U februaru i martu 1911. godine Novaković je zajedno sa Ribarcem uputio interpelaciju ministru inostranih dela Milovanu Milovanoviću u kojoj se založio za uspostavljanje saveza balkanskih hrišćanskih država čijom bi se energičnom akcijom u Carigradu tražila zaštita čitavog pravoslavnog stanovništva u Turskoj. On je predložio da najpre bude stvorena zajednica hrišćanskih balkanskih država pa da onda budu započeti razgovori s Turskom. Novakovićevo stanovište je u stvari bilo vraćanje na politiku kneza Mihaila koji je početkom 60-ih godina XIX veka podstakao na zbližavanje Srbije sa Grčkom, a zatim i sa ostalim balkanskim državama.
Već na početku Prvog balkanskog rata bilo je jasno da je Srbija vojnički superiornija od svojih saveznica. Srpska vojska je brzo oslobodila Staru Srbiju, u kratkom roku stigla do Jadranske obale i ušla u Drač i Lješ. S obzirom da je početkom decembra 1912. godine potpisano primirje i da je istog meseca trebalo organizovati mirovnu konferenciju zaraćenih strana, predsednik vlade Nikola Pašić dodelio je Novakoviću ulogu šefa delegacije na pregovorima u Londonu. U britanskoj prestonici iskusni diplomata je imao zadatak da se bori da Turska bude odstranjena iz Evrope a da pritom bude sačuvana jedinstvenost odluka balkanskih saveznika. Pored toga, Novaković je trebalo da utiče na učesnike ambasadorske konferencije velikih sila da njihovim odlukama budu što manje ugroženi vitalni interesi Srbije vezani za obrazovanje autonomne albanske države i određivanje njenih granica. Glavni cilj je bio da Kraljevina dobije što veću oslobođenu teritoriju sa izlaskom na Jadransko more.
Na samom početku Prvog svetskog rata, u skupštinskim klupama u Nišu bio je i Stojan Novaković. U raspravi oko nacrta skupštinske Adrese on se u ime Napredne stranke založio da prestanu sve međusobne kritike i ukazao na neophodnost punog jedinstva. U vezi sa tim, Novaković je apelovao na preduzimanje svih mera kojima bi Srbija u toj velikoj borbi obezbedila saveznike. Novaković je sve vreme proveo u Nišu, raspitujući se o stanju u Beogradu i Srpskoj kraljevskoj akademiji, čiji je predsednik bio. O njegovom raspoloženju nakon prvih srpskih pobeda u drugoj polovini 1914. može se suditi na osnovu izjava datih početkom 1915. godine ili tekstova upućenih javnosti. On je bio nepromenjenog uverenja da Srbija i srpski narod ulaze u jedno novo vreme u kome moraju imati „čvrste garantije” svoje sigurnosti.
U drugom poglavlju pod naslovom „Obraćanje srpskoj javnosti”, autor razmatra Novakovićevo pojavljivanje u javnom životu Srbije. Radilo se o objavljivanju naučnih i novinskih tekstova političke prirode čija je sadržina, okrenuta bližoj prošlosti i savremenim aktuelnim pitanjima, mogla objasniti i opravdati pretenzije srpskog naroda. Svoje veliko znanje kao naučnika, odličnog poznavaoca srpskih prilika i međunarodnih odnosa u tadašnjoj Evropi i na Balkanu, Novaković je iskoristio da iznese svoje predloge o rešenjima aktuelnih problema srpskog naroda. To se odnosilo pre svega na sudbinu Srba u Staroj Srbiji i Makedoniji, a isto tako i na mesto i ulogu balkanskih država zainteresovanih za teritoriju evropske Turske, kao i na onaj deo naroda koji je bio pod okupacijom susedne Austrougarske. Nastojao je isto tako i da novim izdanjima pojedinih naučnih rasprava i studija doprinese većem razumevanju savremenih kretanja. S obzirom na to da je međunarodni položaj Kraljevine bio ozbiljan i da je balkanska scena nagoveštavala moguće neprijatne rasplete, pitanja iz kojih je bilo moguće izvući pouke u cilju boljeg razumevanja postojećih zbivanja bila su za njega najprivlačnija. Novaković je 1906. godine objavio zbornik Balkanska pitanja i manje istorijskopolitičke beleške o Balkanskom poluostrvu (1886–1905), zbirku tekstova vezanih za tadašnje srpsko pitanje u Turskoj, uključujući i nekoliko onih koji su posvećeni kraju srpske države u srednjem veku. Veći deo tekstova bio je u neposrednoj vezi i sa njegovim diplomatskim radom u Carigradu i Petrogradu, poslovima političara i državnika i tada stečenim iskustvima, iz čega su proisticali saveti kako da bude poboljšan položaj srpskog naroda. S obzirom na to da je u borbi za vaskrsenje srpske države bila sadržana osnova oslobodilačkih težnji srpskog naroda, to su podsećanja na ustaničke dane s početka XIX veka mogla odlično poslužiti savremenoj politici Srbije. Stoga je Novaković 1906. godine objavio delo Tur sko carstvo pred srpski usta nak 1780–1804. u kome je analizirao ekonomsko-kulturne i administrativne karakteristike Turske u vremenu koje je neposredno prethodilo ustanku. S tim u vezi smatrao je da bi bilo vrlo poučno proučiti i izgradnju ustanova državne vlasti nastalih tokom Prvog srpskog ustanka. To je i učinio 1907. godine u studiji Ustavno pitanje i zakoni Karađorđevog vremena u kome je izneo ocene o unutrašnjim prilikama i ličnostima toga vremena. U raspravi Konstantin Konstanti nović Rodofinikin, objavljenoj 1908. godine nastojao je da utvrdi kakav je bio uticaj Rusije u ustaničkoj Srbiji. Novaković je 1914. godine objavio potpunije izdanje jednog od najznačajnijih svojih dela Vaskrs države srpske. Ono je posvećeno generaciji srpskog naroda zaslužnoj za obnovu srpske države kao i svim unutrašnjim i spoljnim činiocima koji su to obeležili. Naučnik je analizirao odnose među ustanicima, ustanovljenje prvih ustanova vlasti i utvrdio njihovu vezu sa onovremenim evropskim događajima. Usledile su potom važne rasprave i studije: Bugar skosrpski rat i onovremene krize 1885–1886. godine, Vaskrs Države Srpske i njegovi isto rici, Najnovija balkanska kriza i srpsko pitanje, Dvadeset go dina ustavne politike u Srbiji 1881–1903. Istorijskomemoar ske zapiske k tome vremenu i k postanju i praktikovanju usta va od 1881. i 1901.Svoju ulogu u životu Srbije posle 1905. godine Novaković je hteo da obogati i reagovanjem u publicističkim glasilima. Radilo se o aktuelnim tekstovima i intervjuima koji su imali da pruže odgovor na sva ključna nacionalna pitanja kojima se bavila srpska politika. U nizu tekstova on je posvetio pažnju krupnim pitanjima koja su pretila da nanesu štetu srpskim interesima. Dva vremenska intervala su prevashodno okupirala Novakovićevu pažnju. Prvi se odnosio na 1906. godinu a obuhvatao je sledeće: opasnosti koje su pretile srpskim interesima na Balkanu a poticale su od balkanskih država; posledice angažovanja velikih sila na Balkanu, tobože zainteresovanih da reformama u Turskoj poprave položaj hrišćana i sve jači ekonomski pritisak Austrougarske na Srbiju. Drugi je imao u vidu turbulentnu situaciju u Turskoj polovinom 1908, a pre svega Aneksionu krizu koja će obeležiti vreme od oktobra 1908. do marta 1909. godine. Srećna je bila okolnost da su dva javna glasila bliska naprednjacima, Videlo i Nedeljni pregled, omogućila Novakoviću da precizno obrazloži svoja stanovišta. Pretresao je makedonsko pitanje, pitanje odnosa Srbije s Austrougarskom, pitanje unutrašnjopolitičkih odnosa u zemlji, pisao i davao intervjue u vezi sa aneksijom Bosne i Hercegovine.
U trećem poglavlju „O budućnosti srpskog naroda: rešavanje srpskog ili jugoslovenskog pitanja”, akademik Vojvodić analizira Novakovićev stav o sudbini Srbije i srpskog naroda u svetlu odlučujućeg sukoba s Austrougarskom u Prvom svetskom ratu. Novaković nije bio iznenađen vojničkim udarom Dunavske monarhije na Kraljevinu. U prethodnim godinama on je bio sve više uveren da će do toga doći. Još od stvaranja srpske države nastale na tekovinama Prvog i Drugog srpskog ustanka, u Beču nisu blagonaklono gledali na nameru njihovog južnog suseda da postane jezgro okupljanja svih Srba čiji je veliki deo živeo na neoslobođenim teritorijama turskog i Habzburškog carstva. Od okupacije Bosne i Hercegovine 1878. godine austrougarski vladajući krugovi neprekidno su razmišljali o osvajanju Srbije. Sa snaženjem Nemačke, Austrougarska je uklopila u svoju politiku nemačke inicijative koje su između ostalog podrazumevale ekspanziju na Balkanu i dalje na istoku. Novaković je čvrsto prigrlio ideju o postizanju duhovnog jedinstva južnoslovenskih naroda. Svoja naučna stanovišta i opredeljenja da knjiga posluži kao moćno sredstvo za iskazivanje vitalnih potreba srpskog i njemu srodnih naroda, Novaković je imao prilike da tih godina iznosi i u Srpskoj kraljevskoj akademiji, čiji je predsednik postao 1906. godine. U isto vreme nije prestajao da se na razne načine zalaže za ujedinjenje srpskog naroda. Pozivajući se na srpske i hrvatske duhovne velikane XIX veka, Novaković je u članku Quid Nunc pored ostalog spomenuo i ulogu narodnog života, narodne sloge, zajedničkog uverenja i svesti kao neiscrpnih sredstava na kojima se mora raditi. Na taj način bi bio krčen put kojim dalje treba ići. On se zalagao za upotrebu mirnih sredstava u cilju duhovnog ujedinjenja što će imati uticaja i na politiku. S uverenjem da se na Balkanu ne mogu zaustaviti pozitivna kretanja u približavanju jugoslovenskih naroda, Novaković je 1911. godine predočio javnosti tekst Nakon sto godina štampan u Srpskohrvatskom almanahu u kome je nadahnuto pisao o tome kako će se jednog dana živeti na prostoru od Ljubljane do Skoplja.
Uroš Tatić
