01.02.20
Tokovi istorije
O Milovanu Đilasu, njegovom životu, političkom angažmanu i disidentstvu, postoji obimna bibliografija iz pera domaćih i stranih naučnika i publicista. Međutim, do danas izostaje sveobuhvatna istoriografska monografija posvećena njegovoj ličnosti i političkom delovanju. U obimnom spisku litrerature posvećene Đilasovoj političkoj delatnosti, mali je broj radova zasnovanih na temeljnim arhivskim istraživanjima koji su posvećeni njegovoj ulozi u spoljnoj politici jugoslovenske države i partije nakon 1945. godine. Stoga dve monografije, objavljene tokom 2019. godine, o odnosima Milovana Đilasa i zapadnoevropskih socijalista predstavljaju veoma značajan doprinos proširivanju saznanja o njegovom političkom angažmanu, kao i o odnosima Jugoslavije sa evropskom levicom u periodu nakon sukoba sa Informbiroom, o kojima su do sada postojali pojedini radovi u vidu rasprava ili su oni pominjani usputno u sklopu širih tema, ali nisu bili predmet zasebnih istraživanja.
Monografija Prelomna vremena. Milovan Đilas i zapadnoevropska socijalistička i socijaldemokratska levica 1950–1954, autora Aleksandra V. Miletića, naučnog saradnika na Institutu za noviju istoriju Srbije u Beogradu, nastala je na osnovu jednog dela doktorske disertacije naslovljene „Politička delatnost Milovana Đilasa 1944–1954“, odbranjene na Katedri za istoriju Jugoslavije Filozofskog fakulteta u Beogradu 2017. godine. Monografija Nikole Mijatova, istraživača saradnika u Institutu za savremenu istoriju u Beogradu Milovan Đilas i evropski socijalisti 1950–1958. razvila se iz master rada odbranjenog 2015. na Katedri za istoriju Jugoslavije.
Iako se obe monografije bave odnosima FNRJ sa zapadnoevropskom levicom, ulogom Milovana Đilasa u uspostavljanju i negovanju ovih kontakata, kao i uticajem ovih veza na njegov politički i ideološki razvojni put, one se ipak razlikuju, usled donekle različitih fokusa samih autora. Aleksandar V. Miletić ističe u uvodnom delu studije da se knjiga bavi „ulogom Milovana Đilasa u saradnji jugoslovenskih komunista sa zapadnoevropskom levicom“ (str. 12), kao i da je cilj istraživanja objasniti „jedan do sada u nauci slabije obrađen deo Đilasove političke biografije, ali i istorije socijalističke Jugoslavije“ (14). S druge strane, Nikola Mijatov ističe da „cilj rada nije prilog za biografiju Milovana Đilasa“, već pokušaj da se kroz njegovu delatnost sagledaju odnosi Jugoslavije sa evropskim socijalistima (11).
Struktura dveju monografija na prvi pogled podudarna je. Nakon uvodnih poglavlja o spoljnopolitičkom položaju Jugoslavije posle Drugog svetskog rata i nastojanjima da se posle 1948. godine uspostave kontakti sa Zapadom, slede centralna poglavlja o odnosima Jugoslavije sa socijalistima Zapadne Evrope u periodu od 1950. do 1954, odnosno pada Milovana Đilasa, unutar kojih su posebna potpoglavlja posvećena saradnji sa pojedinim partijama. Posebna poglavlja u obe monografije posvećena su „slučaju Đilas“ i njegovom odjeku među zapadnom levicom. Aleksandar Miletić u uvodnom delu posebno poglavlje posvećuje ideološkom portretu Milovana Đilasa do 1949. godine, a Nikola Mijatov, u skladu sa širim hronološkim okvirom postavljenim u naslovu knjige, posledice „slučaja Đilas“ na odnose sa zapadnoevropskim socijalistima posmatra i posle 1954, odnosno do 1958. godine.
Iako je tema dveju monografija gotovo identična, a struktura veoma slična, različiti akcenat u postavljenim ciljevima uslovio je i donekle različiti fokus na saradnju sa određenim socijalističkim i socijaldemokratskim partijama. Tako Miletić posebna potpoglavlja posvećuje odnosima Jugoslavije sa laburistima, francuskim, nemačkim, belgijskim, skandinavskim socijalistima i tzv. „otpadnicima“ od komunističkih partija, odnosno projugoslovenskim grupama kojima je Jugoslavija pružala finansijsku i političku podršku ranih 50-ih godina. Kontakti sa italijanskim, austrijskim, holandskim i švajcarskim socijalistima pominju se, ali im nisu posvećena posebna potpoglavlja. S obzirom na to da je u fokusu autora uloga Milovana Đilasa u saradnji sa zapadnoevropskom levicom, i odabir partija i pokreta kojima je posvećena šira pažnja u njegovoj studiji uslovljen je ulogom koju je Đilas imao u tim odnosima. S druge strane, Nikola Mijatov bavi se u posebnim potpoglavljima kontaktima sa laburistima, švajcarskim, belgijskim, francuskim, nemačkim, norveškim, švedskim, kao i finskim, danskim, holandskim, austrijskim i italijanskim socijalistima, što je posledica pažnje koju autor prevashodno posvećuje vezama sa zapadnoevropskom levicom, a manje ličnosti samog Milovana Đilasa. U skladu sa relativno beznačajnom ulogom koju su „otpadnički“ pokreti imali na politički život zapadnoevropskih država i na levoj političkoj sceni Zapadne Evrope uopšte, uprkos ulozi koju je Milovan Đilas imao u razvijanju kontakata sa njima, pomen ove saradnje izostaje iz monografije Nikole Mijatova.
Različiti fokus dvojice autora je ostavio traga i na njihov analitički pristup. Dok Mijatov u poglavlju posvećenom saradnji sa pojedinim partijama prevashodno nastoji da ocrta saradnju jugoslovenskih komunista sa zapadnoevropskim socijalistima, Miletić u rekonstrukciju partijskih veza sa zapadnom levicom integriše i analizu političkih i ideoloških stavova Milovana Đilasa, prateći njihovu postepenu promenu tokom prve polovine 50-ih godina. To ne znači da Mijatov ne posvećuje pažnju Đilasovom ideološkom profilu, ali on to čini zasebno, u okviru poslednjeg poglavlja, razmatrajući uzroke njegovog disidentstva.
Analizirajući odnose sa pojedinim partijama Zapada, oba autora se slažu u oceni da su kontakti sa zapadnoevropskom levicom služili kao spona i most u saradnji sa Zapadom, kao i da su veze sa britanskim laburistima bile početkom 50-ih najsadržajnije, ali i najznačajnije, kako za jugoslovensko rukovodstvo tako i za Đilasa lično. Po mišljenju Mijatova, „uticaj laburista na disidenstvo je ključan“ (58). Miletić takođe analizira ideološke uticaje britanskih laburista na Đilasa, iako je suzdržaniji u zaključcima, nastojeći da istraži na koji su način kontakti sa Zapadom početkom 50-ih „eventualno“ mogli „uticati na njegovu promenu dotadašnjih shvatanja i stavova o Zapadu“ (85). Iako se o kontaktima sa laburistima u osnovi slažu, autori dolaze do nešto drugačijih zaključaja u pogledu veza sa francuskim i nemačkim socijalistima. Dok Nikola Mijatov ističe da sa francuskim socijalistima nije bilo dublje saradnje, citirajući izjavu Edvarda Kardelja da je francuska partija „jalova“ (74–77), iz analize Aleksandra V. Miletića stiče se utisak o daleko većoj sadržajnosti tih kontakata (143–171). Razlika u zaključcima autora ima i u pogledu odnosa sa Socijaldemokratskom partijom Nemačke. Mijatov smatra da su odnosi sa nemačkim socijaldemokratama do „slučaja Đilas“ bili na „izuzetno niskom, praktično nepostojećem nivou“ (79). Miletić, s druge strane, iako ističe da su se odnosi sa Nemcima razvijali sporije nego sa laburistima i francuskim socijalistima, dodaje da izostanak posete zvanične delegacije nije značio da saradnje nije bilo, te da se ona odvijala kroz niz pojedinačnih poseta, kroz veze partijske komisije za odnose sa inostranstvom i aktivnosti ambasade FNRJ u Bonu (173–174).
Analizirajući odnose koje je Jugoslavija razvijala sa zapadnoevropskom levicom početkom 50-ih godina, oba autora uviđaju da je značajan faktor koji je kočio saradnju, pored ideoloških razlika, bilo javno mnjenje zapadnih država, u kontekstu Hladnog rata izrazito antikomunistički orijentisano, kao i potencijalni napadi koji su zbog veza sa komunističkom Jugoslavijom pretili od političkih protivnika. S druge strane, oba autora smatraju da je za pojedine partije, posebno one koje su poput laburista bile na vlasti u trenutku sukoba Jugoslavije i Informbiroa, motivacija za saradnju ležala u mogućnosti da jugoslovenske komuniste „prevedu“ na stranu Zapada definitivno ih odvajajući od Moskve, odnosno da je ideološka motivacija bila hladnoratovske, a ne socijalističke prirode. I Mijatov i Miletić ističu suprotstavljenost jugoslovenskih težnji ka vanblokovskoj poziciji i razvijanju kontakata sa vanevropskim pokretima kolonijalnoj politici zapadnoevropskih država (posebno Velike Britanije i Francuske), na koju nisu bili imuni ni socijalisti u tim zemljama. Takođe, oni otvaraju pitanje mesta Živka Topalovića kao prepreke u saradnji jugoslovenskih komunista i zapadnoevropskih socijalista. Oba autora u svojim radovima uviđaju težnje Laburističke partije Velike Britanije za dominacijom u okviru Socijalističke internacionale i u odnosu prema drugim socijalističkim i socijaldemokratskim partijama Zapadne Evrope. Jedna od tema koju istraživanja Miletića i Mijatova otvaraju jeste pitanje jugoslovenskog stava prema različitim neostvarenim vizijama o (socijalističkoj) Evropi između dva bloka. Njihovo istraživanje pokazuje i da su među zapadnoevropskim levičarima kao pojedinci najodaniji prijatelji socijalističke Jugoslavije na čelu sa Titom bili upravo oni levičari koji su i sami imali komunističku prošlost, poput Žil-Ambera Droza, Herberta Venera ili Žozefa Brakoa.
Obe monografije koje su pred nama ukazuju na povezanost i isprepletanost unutarpartijskog, državnog, ideološkog i spoljnopolitičkog, kao i na to da se delovanje Milovana Đilasa, njegov pad i posledice „slučaja Đilas“, kako bi se razumeli, moraju posmatrati u svim ovim okvirima istovremeno. Đilasovi toeretski radovi o socijalističkom karakteru zapadnoevropske levice nastajali su početkom 50-ih iz potrebe da se istovremeno osmisli, ali i opravda saradnja koja je uspostavljana sa zapadnim socijalistima, da bi samo nekoliko godina kasnije, u promenjenim spoljnopolitičkim okolnostima, prevazišli okvire poželjnog partijskog delovanja.
Natalija Dimić
