Dokumenti Vladara srednjovekovne Srbije i Bosne u venecijanskim zbirkama

01.01.20

Istorijski časopis

Objavljivanje srednjovekovnih izvora predstavlja, s obzirom na njihove specifičnosti, kompleksan zadatak. Takav poduhvat istovremeno je od izuzetnog značaja za sve istraživače. Dobro je poznato da mnogi izvori za srednjovekovnu istoriju srpske i bosanske države, iako se za njih već dugo zna, nisu izdati na odgovarajući način. Zahvaljujući trudu Nebojše Porčića, vanrednog profesora Filozofskog fakulteta u Beogradu i Nevesena Isailovića, višeg naučnog saradnika Istorijskog instituta u Beogradu, pred nama se nalazi prva sistematična publikacija posvećena srednjovekovnim dokumentima vladara Srbije i Bosne u venecijanskim zbirkama.
Autori su u Uvodu (str. 9–16) istakli važnost srpskih i bosanskih srednjovekovnih dokumenata koji se čuvaju u Državnom arhivu Venecije, Nacionalnoj bibliotaci Marčana i Biblioteci muzeja Korer. Naglasili su da njihovo izdanje sadrži ukupno 48 dokumenata sačuvanih u originalu ili prepisu, od kojih se 31 odnosi na Srbiju, a 17 na Bosnu, obuhvatajući vremenski raspon od početka XIII do početka XVI veka. Većina njih, čak 42, odnosi se na razdoblje od kraja XIII do sredine XV stoleća što donekle olakšava njihovo zajedničko razmatranje. Reč je uglavnom o ugovorima i diplomatskoj prepisci srpskih i bosanskih vladara sa venecijanskim vlastima. Potrebno je naznačiti da priređena zbirka sadrži i pet akata koje nisu izdali vladari, već niži činioci. Priređivači su se na to odlučili zbog toga što predstavljaju tekstove velike saznajne vrednosti. Na ovom mestu vredi napomenuti da je Nebojša Porčić obradio akte sa područja srpske, a Neven Isailović sa teritorije bosanske države.
Zbirka koja je pred nama je mnogo više od izdanja dokumenata, s obzirom na to da sadrži još dve važne celine. Prva pod nazivom Dokumenti u istorijskom kontekstu (str. 17–134) osvetljava okolnosti u kojima su sačuvani akti nastali. Imajući na umu raznovrsnost auktora dokumenta i vremenski raspon koji obuhvataju, autori su ovu celinu podelili na šest manjih odeljaka. Tako je u poglavlju Srbija Nemanjića (str. 18–34) kontekstualizovan nastanak deset dokumenata iz razdoblja vladavine najznačajnije srpske srednjovekovne dinastije. Sa izuzetkom prvog koji potiče iz 1208, oni zahvataju period od kraja XIII do sredine XIV veka. Od toga je čak šest pisama sačinjenih između 1330. i 1348. godine. Ta činjenica, kako je primetio Nebojša Porčić, ukazuje da je reč o razdoblju najintenzivnijih odnosa između Srbije i Venecije. Pored konkretnih pitanja svi dokumenti osvetljavaju i opšte političke prilike tog doba. Najstariji, kojim se dukljanski kralj Đorđe sa bratom i rođacima zakleo na vernost Veneciji, možda ukazuje i na izvesnu zategnutost u odnosima između dva ogranka Nemanjića. Iz pisama kralja i cara Stefana Dušana vidljivo je njegovo nastojanje da sa Republikom Sv. Marka izgradi bliske savezničke odnose.
Naredni odeljak, Bosna banova i prvih kraljeva (str. 35–50), donosi kraću analizu odnosa bosanske države sa Venecijom od kraja XIII do sredine druge decenije XV stoleća. Za taj period sačuvano je u Veneciji pet dokumenata poteklih od bosanskih vladara čiji nastanak je objasnio Neven Isailović. Hronološki posmatrano, prvi među njima je pismo bana Stjepana II upućeno papi Klimentu V iz 1347. preko mletačkih vlasti. Naredna dva akta iz 1366. i 1385. potiču od bana i kralja Tvrtka I, a tiču se mletačkih trgovaca u Bosni, odnosno Kotoru. Intenzivne veze između dve države nastavljene su i nakon Tvrtkove smrti, o čemu svedočanstvo pruža verovno pismo kralja Dabiše iz 1394. za njegovog poslanika upućeno venecijanskom duždu. Ovaj akt odnosio se na postupanje sa bosanskim lađama u Veneciji. Deset godina kasnije kralj Stefan Ostoja je svojom poveljom mletačkim trgovcima dodelio ogromne privilegije, oslobodivši ih bilo kakvih plaćanja na tlu Bosne.
Treće potpoglavlje posvćeno je dokumentima Balšića (str. 50–64) koji su sačuvani u venecijanskim zbirkama. Reč je o ukupno devet akata izdatih u periodu između 1388. ili 1389. i 1413. od strane Đurđa II Stracimirovića, njegove supruge Jelene i sina Balše III. Zanimljivo je, kako Porčić primećuje, da najstariji sačuvani dokument Balšića potiče iz vremena kada je njihova moć počela naglo da opada nakon smrti Balše II 1385. godine. Izuzimajući prvi akt iz 1388. ili 1389. koji se ticao položaja mletačkih trgovaca u Ulcinju, ostali su bili povezani sa političkim odnosima između dve strane. Dokumenti nastali 1395. i 1396. plod su savezništva Đurđa II sa Republikom Sv. Marka. Preostalih pet u vezi su sa nastojanjima da se okonča Prvi skadarski rat (1405–1413) koji su Jelena Balšić i njen sin Balša III vodili protiv Venecije. Nepovernje između dve strane je, kako konstatuje Nebojša Porčić, ostalo, te će dovesti 1419. do izbijanja Drugog skadarskog rata.
Upravo novi rat koji je protiv Venecije pokrenuo Balša III uzrok je nastanka niza dokumenata čiji je kontekst izdavanja analiziran u odeljku Srpska despotovina (str. 65–92). Naime, despot Stefan kome je Balša III pred smrt zaveštao svoje posede dobio je u nasleđe i njegov rat protiv Mlečana. Treba reći da je despot Stefan još 1423. prepustio svom sestriću Đurđu Brankoviću sređivanje prilika u Zeti. Otuda je on još za života despota Stefana praktično stajao iza svih sporazuma zaključenih sa Mlečanima. Rat je faktički okončan mirovnim ugovorom sačinjenim avgusta 1423. kod Svetog Srđa. Određeni detalji razršeni su narednih godina, te je despot Stefan ratifikovao sporazum 25. jula 1426, što ipak nije značilo kraj svih peripetija. Tri meseca kasnije postignut je sporazum oko granica. Može se reći da je tačka na sve sporove stavljena tek 1435. smederevskim ugovornim dokumentom despota Đurđa Brankovića i Venecije. Nebojša Porčić je u okviru ovog odeljka još jednom pažljivo pretresao sve tačke pomenutih sporazuma. Venecija je kasnije uspela da se dočepa gotovo svih zetskih poseda despota Đurđa, koje je on pokušao bezuspešno da povrati. Iz tog razdoblja nema sačuvanih vladarskih akata u Veneciji, ali je vredno spomenuti dokument kojim su se 1455. predstavnici 51 družine i zajednice iz Zete, predvođeni Stefanicom Crnojevićem, potčinili Republici Sv. Marka. Peti odeljak u okviru prve celine tretira kroz dokumente odnose bosanskih kraljeva i oblasnih gospodara sa Venecijom u razdoblju od sredine druge decenije XV veka do pada Bosne i oblasti Kosača pod vlast Osmanlija (str. 90–120). Prvi od akata iz ovog perioda je povelja kralja Ostoje iz 1417. za Kačiće i rezultat je unutrašnjih borbi u Bosni, ali je sačuvan zahvaljujući potvrdi Mlečana iz 1452. godine. Ostali dokumenti iz ovog perioda tiču se položaja mletačkih trgovaca u Bosni i političkih odnosa Venecije sa vladarima i velikašima u pomenutoj državi. Zapaža se da su kraljevi Tvrtko II (1409–1418; 1421–1443) i Stefan Tomaš (1443–1461) imali prijateljske odnose sa Venecijom sa kojom su bili spremni i na zajedničke akcije, dok su vojvoda Sandalj Hranić i njegov naslednik Stefan Vukčić Kosača imali određena razmimoilaženja. Jedno od pisama Tvrtka II iz 1456. upućeno mletačkim vlastima već ja nagoveštavalo predstojeće tursko osvajanje.
Iz vremena nakon osmanskog osvajanja srednjovekovne Srbije i Bosne potiče pet dokumenata čije okolnosti nastanka su izložene u poglavlju Posle gašenja državnosti (str. 120–134). Najpre je predstavljeno pismo Petra Balše Kosače, sina hercega Vladislava koji je imao posede u Slavoniji, iz 1509. mletačkom diplomati Paskvaligu o događanjima u Ugarskoj. Zatim je prezentovan testament iz 1475. Pribislava Vukotića, nekadašnjeg vlastelina Stefana Vukčića i njegovih sinova, koji je živeo u Padovi. Od Brankovića ostala su sačuvana dva pisma, od kojih prvo iz 1480. svedoči o vojnim akcijama despota Vuka Grgurevića. Drugo je despota Jovana Brankovića iz 1502. kojim je Veneciji predlagao savez. Konačno, u jesen 1499. Đurađ Crnojević je sačinio testament pre nego što je napustio Veneciju.
Druga celina nosi naziv Diplomatička svojstva (str. 135–203). Na njenom početku autori su odmah naglasili heterogenost dokumenata koji otežavaju, ali ipak ne sprečavaju njihovu sintetizaciju. Shodno auktorima akata ovo poglavlje podeljeno je na dva odeljka. U prvom je Nebojša Porčić analizirao diplomatičke elemente dokumenata sa područja srednjovekovne Srbije (str. 136–167), podelivši ih opet prema njihovim izdavačima na tri grupe. Prvu predstavljaju akti Nemanjića, među kojima, po autoru, veliku osobenost pokazuju zakletva kralja Đorđa iz 1208. Mlečanima, povelja kralja Milutina iz 1306. za manastir Svete Marije Ratačke i darovnica cara Dušana za skadarsku optšinu. Kompaktniju grupu pak čine pisma iz perioda 1330–1348. koja su Stefan Dečanski i njegov sin Dušan uputili mletačkim vlastima. Autor je zaključio da pisma imaju zajedničke diplomatičke odlike, ali da se ipak ne može uočiti postojanje formulara. Za dokumente Balšića je pak naglasio da pripadaju različitim tipovima, ali da gotovo svaki ima svog parnjaka. Uočio je da pisma Balšića takođe nisu nastala na osnovu formulara, dok dva punomoćja nemaju mnogo diplomatički zajedničkog, jer je jedno sačinio mletački notar, a drugo kancelar Balšića. Ugovori koje su sačinili Balšići takođe se ne mogu podvesti pod jedinstveni tip. Na formu nekih od njih su čini se takođe presudno uticali Mlečani. Sva dokumenta koja se mogu označiti kao despotska nastala su izvorno na latinskom i/ili italijanskom jeziku i mogu se podeliti u dve grupe, od kojih onu manju čine već pominjana pisma iz 1480. i 1502. godine. Nekoliko sporazuma srpske strane sa Venecijom ima formu notarske ugovorne isprave. Zbog specifičnosti situacija u kojima su nastale, ostale ugovorne isprave pokazuju drugačije karakteristike. Ratifikacija mirovnog sporazuma despota Stefana iz 1426. i tri despotska pisma imaju određene sličnosti sa dokumentima namenjenim ugarskim destinatarima. Testament Đurđa Crnojevića je takođe osoben akt pošto sadrži i obeležja zatvorenog privatnog pisma.
Dokumenta sa područja srednjovekovne Bosne razmotrio je u posebnom odeljku (str. 167–203) Neven Isailović, istakavši da su svi sem jednog sačuvani na latinskom i staroitalijanskom jeziku, te da su od njih svega četiri originali. Jasno je da su još neki akti izvorno bili napisani na slovenskom jeziku. Najznačajniji povodi za nastanak dokumenata bosanskih vladara bili su sklapanje ugovora ekonomske ili političke prirode sa Venecijom ili vođenje diplomatske prepiske sa ovom pomorskom silom. Zasebno stoji jedan testament. Sačuvani originali ukazuju, kako autor primećuje, da se po spoljašnjem izgledu isprave izdate u Veneciji nisu razlikovale od drugih dokumenata bosanskih vladara. Takođe objašnjava da su sve bosanske povelje imale pečat kao sredstvo overe. Dokumenti iz ove zbirke pokazuju izvesnu specifičnost i u odnosu na latinske obrasce koji su dominantno korišćeni u bosanskim kancelarijama, a koji su primarno oblikovani prema praksi ugarskih namesnika i plemića. Autor je zapazio da samo dve mirovne povelje imaju arengu. Unutrašnje ustrojstvo Bosne uticalo je da se i u ovim poveljama naglašavalo savetovanje kraljeva sa velikašima iz državnog sabora i članovima porodice pre donošenja odluke o pravnom činu. Najobimniji deo svih dokumenata predstavljala je dispozicija. Od završnih formi bila je prisutna koroboracija najavom pečaćenja i datum kojim se određivalo vreme i mesto zapisivanja pravnog čina. Pečati su bili voštani, a primenjivan je stil datiranja po kome je godina počinjala 1. januara, a ne 1. marta kao u Veneciji. Dajući završna razmatranja o diplomatičkim svojstvima bosanskih povelja u Veneciji, autor zaključuje da su na posebnost ovih akata uticali pre svega različiti namenski obrasci. Dodao je i da je destinatarski uticaj bio jak tamo gde su vođeni duži pregovori oko sadržaja dokumenata. Tekst svih pisama bez obzira na njihov obrazac bio je slabo formalizovan i slobodno sročen. Jedna grupa pisama bila je datirana, dok je kod druge taj element izostao. Testament Pribislava Vukotića sačuvan je, po autoru, u formi koncepta. Treći i najobimniji deo knjige predstavlja Pregled dokumenata sa izdanjima (str. 205–455). Na početku ove celine autori su kratko objasnili principe izdanja dokumenata, istakavši da su spoljna obeležja opisali samo za akte sačuvane na posebnim listovima. Napomenuli su da su tekstovi dokumenata dati prema originalu ili najstarijem sačuvanom primerku, dok su iz ostalih primeraka navedene razlike. Negde su ipak objavljeni i drugi primerci ako je reč o prevodima na latinski ili italijanski, kao i ako potiču iz kancelarijskih knjiga jer su uz ove prepise venecijanski pisari dali za današnje istraživače dragocene napomene. Važno je naglasiti da su tekstovi izdati na osnovu čitanja neposredno sa predložaka ili snimaka, bez sistematskog osvrta na ranija izdanja. Dokumenti su podeljeni na vladarske i nevladarske. U okviru svake grupe dokumenti su poređani hronološkim redosledom, bez obzira da li je auktor bio iz srpske ili bosanske države, shodno čemu nose odgovarajuće brojeve. Izdanje svake isprave sadrži iste elemente. Najpre je dat naziv dokumenta, potom njegov regest, a zatim opis sačuvanih primeraka, uz naznaku starijih izdanja i literature. Sledi tekst dokumenta, a onda njegov prevod. Razlike u prepisima u odnosu na tekst primarnog primerka date su u fusnotama. Nakon prevoda saopštava se naziv dokumenta prema onome što stoji u njemu, kao i napomena o drugim aktima koji se eventualno pominju u njemu. Na kraju je dat komentar u kome su data još neka razjašnjenja u vezi dokumenata, koja nisu našla mesto u prethodnim poglavljima. Smatramo da nije potrebno ovde prezentovati objavljene dokumente, jer smo to već učinili pišući o prethodnim celinama ove zbirke.
Vredno je spomenuti da autori kao Prilog (str. 457–458) donose tabelarni prikaz svih dokumenata u kome su naznačeni auktori, datum izdavanja, status (original ili prepis), jezik akata, te stranice na kojima se nalaze njihova izdanja u okviru ove zbirke. Potom su dati obiman rezime na engleskom jeziku (str. 459–483), spisak korišćenih izvora i literature (str. 485–511), te registar (str. 513–537). Table sa snimcima dokumenata nalaze se na samom kraju knjige.
Objavljivanjem zbirke dokumenata srednjovekovnih vladara Srbije i Bosne koji se čuvaju u venecijanskim zbirkama, Nebojša Porčić i Neven Isailović načinili su značajan korak na polju sistematskog i kritičkog priređivanja izvora za područje pomenute dve srednjovekovne države. Kako su i sami autori konstatovali ovo je prvo izdanje koje obuhvata sve do sada poznate dokumente navedenih destinatara u venecijanskim institucijama. Takođe, veliki broj isprava se sada prvi put pojavljuje u prevodu na savremeni srpski jezik. Podrobnim proučavanjem autori su došli do novih zaključaka o određenim aktima što nam pomaže da imamo još jasniju sliku o odnosima Republike Sv. Marka sa Srbijom i Bosnom u srednjem veku. Analiza diplomatičkih dokumenata od strane Porčića i Isailovića takođe zaslužuje sve pohvale s obzirom na kompleksnost tog zadatka. Iz ovog prikaza se može videti da su pred sobom imali veliki broj akata različite namene koji su često nastali u specifičnim okolnostima. Imajući to u vidu možda je trebalo da načine još neke tabele u kojima bi se mogao naći pregled određenih diplomatičkih formulara što bi olakšalo korišćenje ove zbirke. Ova opaska, međutim, nimalo ne umanjuje vrednost ovog izuzetnog poduhvata za koji su autori dobili nagradu Matice srpske za istoriju „Ilarion Ruvarac“ za 2019. godinu. Verujemo da će ona biti još jedan podsticaj autorima da nastave rad na priređivanju izvora za srednjovekovnu istoriju Srbije i Bosne.
Miloš Ivanović