01.01.20
Istorijski časopis
Respektabilni izlagački program ugledne Galerije SANU pružio je u skorije doba zainteresovanoj domaćoj i stranoj publici priliku za susret sa nesumnjivo zapaženijim poduhvatom aktuelne izlagačke sezone. Naime, tokom dva jesenja meseca, od 27. septembra do 26. novembra 2017. godine, Galerija SANU prezentovala je u svom prostoru izložbu Srpsko umetničko nasleđe na Kosovu i Metohiji. Identitet, značaj, ugroženost. Nastala kao autorsko delo dvojice uvaženih profesora Odeljenja za istoriju umetnosti Filozofskog fakulteta u Beogradu, Dragana Vojvodića i Miodraga Markovića, naučno renomiranih znalaca srpske srednjovekovne umetnosti i dopisnih članova SANU, izložba je predstavljala rezultat organizacionog napora krovnih naučnih, kulturnih i duhovnih institucija srpskog naroda – Srpske akademije nauka i umetnosti, Narodnog muzeja u Beogradu i Srpske pravoslavne crkve. Sačinjena od zasigurno najreprezentativnijih dostupnih artefakata – od kopija srednjovekovnog zidnog slikarstva i skulpturalnog ukrasa, arhitektonske plastike, srednjovekovnog i novovekovnog ikonopisa, iluminiranih rukopisnih knjiga, preko umetničkog rada u drvetu i metalu, predmeta od keramike i stakla, nakita, skupocenog veza i dela umetničkih zanata, numizmatičke i epigrafske građe, sve do novovekovnih bakroreznih grafičkih listova i dela modernog slikarstva – postavka izložbe je navedenim činila nesumnjivo svedočanstvo vekovima dugog duhovnog, kulturnog i umetničkog trajanja srpskog naroda na Kosovu i Metohiji. Navedeni zamašan izlagački poduhvat praćen je i dvema odgovarajućim publikacijama. Tako je, uz bogat luksuzno opremljen katalog, povodom pomenute izložbe priređen i respektabilni zbornik naučnih radova Umetničko nasleđe srpskog naroda na Kosovu i Metohiji. Istorija, identitet, ugroženost, zaštita.
Zamišljen sa namerom da celovito sagleda zadatu temu navedene izložbe, zbornik prezentuje radove gotovo tri desetine eminentnih naučnih pregalaca različitih struka i naučnih oblasti. Najšire postavljen okvir – s jedne strane, kulturno-istorijski i duhovni temelji, s druge samo umetničko nasleđe srpskog naroda na Kosovu i Metohiji i njegova sudbina sve do savremenog doba – nametali su urednicima i logičnu strukturnu organizaciju sabranih naučnih radova u dve celine (Srbi i Kosovo i Umetnička baština Srba na Kosovu i Metohiji).
Priloženi naučni radovi u okviru prve celine (Srbi i Kosovo) prezentovani su u okviru dva posebna odeljka. Razumljivo, prvi među njima (Kosovo i Metohija u istoriji srpskog naroda) ima za predmet istorijski okvir viševekovnog života srpskog naroda na Kosovu i Metohiji. Uspostavljanje navedene istorijske slike započinje radom Đorđa Bubala (U vremenima samostalne srednjovekovne države) koji na celovit način prati tokove života Srba na Kosovu i Metohiji tokom čitave srednjovekovne epohe, od prvih naseljavanja srpskih slovenskih plemena u VII veku do konačnog pada ovog prostora pod osmansku vlast nakon opsade Novog Brda 1455. godine. Polazeći od pouzdano utemeljenih činjenica političke istorije ovog razdoblja, autor na vešt način uspešno uspostavlja neposrednu vezu sa odgovarajućim saznanjima o privrednoj, kulturnoj i crkvenoj istoriji ovog prostora, povezujući srednjovekovnu političku geografiju sa urbanim razvojem gradskih i rudarskih centara, proces uspostavljanja različitih oblika vladarskih boravišta sa njima pratećim razvojem književne i umetničke delatnosti, kao god i pomeranje sedišta Srpske crkve, te uspostavljanje velikih manastirskih vlastelinstava (metoha) sa tokovima razvoja podvižničkog monaškog života oko njih na prostoru Kosova i Metohije. Hronološki sledeća istorijska etapa života Srba na Kosovu i Metohiji predmet je rada Nebojše Šuletića (Pod turskom vlašću, do kraja XVIII veka). Svesno koncepcijski podeljen na dva dela – opštu i crkvenu istoriju – rad sagledava prostor Kosova i Metohije u okvirima nove realnosti Osmanskog carstva, od vremena promene vlasti na ovoj teritoriji sredinom XV veka do početaka epohe nacionalnih revolucija početkom XIX veka. Autor, uočavajući drugačiji geografski položaj Kosova i Metohije u odnosu na sedište nove centralne vlasti, ali i glavnih vojišta ove epohe, ubedljivo ukazuje i na razloge oteženog i često gotovo zamirućeg duhovnog života obnovljene Pećke patrijaršije, kao i na postepena negativna demografska kretanja koja će na kraju posmatranog perioda, početkom XIX veka, dovesti do toga da po prvi put srpsko stanovništvo više ne bude najbrojnija etnička zajednica na Kosovu i Metohiji. U izvesnom komplementarnom odnosu sa prethodnim stoji rad Tatjane Katić (Administrativna podela, naselja i stanovništvo u prvim vekovima pod Osmanlijama). Relativno manjeg obima, rad naučno precizno sumira kako sistem novouspostavljene vlasti i njenu administrativnu organizaciju, tako i etničku i versku strukturu urbanih i ruralnih sredina na Kosovu i Metohiji u prvim vekovima njihove integracije u okvire Osmanskog carstva. Vizuelno ubedljiv grafički prikaz verske strukture stanovništva dodatno jasno artikuliše opisani proces konverzije u islam, u prvim vekovima spontane i sporadične, češće u gradovima nego u ruralnim sredinama, te među albanskim rimokatoličkim nego srpskim pravoslavnim stanovništvom, a najjače u vreme najveće ekspanzije carstva u doba sultana Sulejmana Zakonodavca (1520–1566) kao i najveće ekonomske krize i nesigurnosti četrdesetih godina XVII veka. Rad Ljubodraga Dimića (Tokom novijeg i savremenog doba), koji konačno zaokružuje prikaz povesnice života srpskog naroda na Kosovu i Metohiji, u odnosu na prethodne najobimniji, tiče se novovekovne istorije ovog prostora tokom XIX i XX veka. Sledeći na komparativan način posmatrane istorijske procese suprotnih smerova – postepeno jačanje albanskog nacionalizma i postupne pokušaje reintegrisanja tradicionalno srpskog prostora Kosova i Metohije u okvire novovekovnih državnih tvorevina – autor uočava i njihovu neposrednu povezanost sa procesima kretanja od stalne političke zainteresovanosti evropskih sila u XIX veku do konačno potpune internacionalizacije problema Kosova i Metohije od strane svetskih sila u XX veku kao nesumnjivo fenomena dugog istorijskog trajanja.
Drugi odeljak u okviru prve celine zbornika (Kosovskometohijska izvorišta srpske duhovnosti i narodnog bića) prezentuje trudove na tumačenju dubokih duhovnih temelja viševekovnog istorijskog trajanja srpskog naroda na prostoru Kosova i Metohije. Rad Danice Popović (Svetinje i sveti na Kosovu i Metohiji u kultnom sećanju i nacionalnoj svesti Srba), kao prvi u nizu, tretira složen fenomen stvaranja sopstvenih svetiteljskih kultova i sakralnih toposa – mesta sećanja – u kolektivnoj svesti srpskog naroda tokom srednjeg veka upravo na Kosovu i Metohiji. Stvaranjem kultova sopstvenih svetih zaštitnika (vladara, crkvenih poglavara i pustinožitelja), sabiranjem posebno vrednih relikvija i moštiju svetih, obeležavanjem prostora stvaranjem sakralnih toposa na posvećenim mestima, te time uspostavljanja posebne sakralne topografije prostora Kosova i Metohije, ostvarena je tokom srednjeg veka namera za uspostavljanjem kultova nacionalnih svetitelja, čiji su se odjeci potom dalekosežno protezali duboko u novo doba nacionalnog preporoda i revolucija XIX veka, a delimično živo sve i do našeg vremena. Sledeći u nizu, rad Vladimira Vukašinovića (Biblioteke kosovskometohijskih manastira i bogoslužbena tradicija Srpske Pravoslavne Crkve) ima za predmet dragoceno knjižno rukopisno nasleđe sačuvano u mnogobrojnim kosovskometohijskim manastirskim bibliotekama. Po svom obimu sačuvano tek fragmentarno, usled višestrukog kontinuiranog procesa sporadičnog ili planskog postradanja tokom vekova, ono predstavlja i posebno dragocen temeljni izvor za istraživanje liturgijskog, i sveukupnog molitvenog i svetotajinskog života Srpske pravoslavne crkve. Sprovodeći liturgičku kontekstualizaciju pomenutog rukopisnog nasleđa Kosova i Metohije, autor tako sadržaj liturgijskih rukopisa biblioteka kosovskometohijskih manastira, posebno manastira Dečana, sagledava kao izvor za rešavanje neuralgičnih pitanja istorije srpskog bogosluženja. Iako već ranije predmet naučnog interesovanja, poseban doprinos ovoga rada predstavlja i uočavanje značaja rukopisnog blaga biblioteka manastira Kosova i Metohije i za određivanje rukopisnih predložaka prvih srpskih štampanih knjiga. Konačno, poslednji u okviru ovog poglavlja, rad Miloša Kovića (Kosovski zavet i nacionalni identitet Srba) sagledava načine na koji su trajna i vitalna predanja o bici na Kosovu (1389), označavana sintagmama Kosovski zavet / opredeljenje / kult / legenda / mit i Vidovdanska ideja / etika / kult, tokom dugog istorijskog perioda od ranog modernog sve do savremenog doba, nadahnjivala pojedinca i uobličavala državne ideje srpskog naroda. Zasnovan na osnovnim postulatima teorijskog modela vodećeg teoretičara nacije, nacionalizma i nacionalnog identiteta Entonija Smita (Anthony Smith, 1939–2016), koji odgovore na navedena pitanja ne traži u ravni države, politike i privrede, već religije i kulture, rad pokazuje da upravo kontinuirano istorijsko trajanje Kosovskog zaveta omogućava kako rani srednjovekovni „protonacionalni“ tako i kasniji potpuni moderni nacionalni identitet srpskog naroda, fundiran upravo kao i kod većine evropskih naroda u njemu sadržanim svetim izvorima (mitu o poreklu, izabranosti/zavetnosti, zlatnom dobu, svetoj zemlji i žrtvi predaka).
Naučni radovi u okviru druge celine (Umetnička baština Srba na Kosovu i Metohiji) prezentovani su u okviru četiri posebna odeljka. Prvi među njima (Evropski okviri i srpska samosvojnost srednjovekovne umetnosti) ima za nameru da kontekstualizuje srpsku srednjovekovnu umetnost na Kosovu i Metohiji, kao nesumnjivo najbogatiju vrhunskim umetničkim ostvarenjima, u šire evropske okvire. Tematski logično posložen na početak, rad Branislava Todića (Mesto u kulturnoj istoriji srpskog naroda) ima, čini se, gotovo programski karakter. S pravom koncepcijski smišljeno podeljen na četiri dela, rad sagledava kulturni i umetnički život Kosova i Metohije s obzirom na njegovo mesto u celini srpskog srednjovekovnog društva, posmatrajući ga kako sa stanovišta ličnosti ktitora i priložnika, tako i tokova razvoja graditeljstva i slikarstva, te književnosti i pismenosti. Sledeći u nizu, rad Alekseja Lidova i Miloša Živkovića (Pripadnost razvojnim tokovima vizantijske umetnosti) predstavlja pokušaj kontekstualizacije srednjovekovnog umetničkog nasleđa Kosova i Metohije u okvirima šire celine vizantijske likovne umetnosti. Sagledavajući najreprezentativnija ostvarenja srpske srednjovekovne umetnosti nastale na ovom prostoru upravo sa stanovišta porekla kako njenih stvaralaca tako i stilskog izraza, autori pokušavaju da razreše antinomiju srpsko/vizantijsko koja, posebno nakon kulturne katastrofe na Kosovu i Metohiji nastale u periodu od 1999. do 2004. godine, dobrim delom veštački nametnuto, dobija ne više akademski, nego izrazito i gotovo isključivo politički karakter. Zaključni u ovom odeljku, rad Valentino Pačea i Dubravke Preradović (Stvaralačke veze sa umetnošću Zapadne Evrope), antitetičku u odnosu na prethodni, u žižu naučne pažnje stavlja kulturne i umetničke uticaje na srednjovekovnu umetnost na Kosovu i Metohiji koji dolaze iz drugog pravca, sa latinskog Zapada. Autori beleže osobene primere prepoznatljivog identitetskog amalgama ostvarenog u umetničkom izrazu srednjovekovne Srbije, sučeljavanjem kulturnih modela autohtone istočne pravoslavne sa onim zapadne rimokatoličke Evrope, zapažene i na zadužbinama vladarske dinastije Nemanjić, crkvama u episkopskim sedištima, ali i važnijim privrednim rudarskim centrima na Kosovu i Metohiji, kako na delima u celini, tako i u obradi pojedinih elemenata arhitekture i skulpturalnog ukrasa.
Razumljivo s obzirom na postavljenu temu, drugi odeljak u okviru ove celine (Istorija stvaranja) s pravom zauzima centralno mesto u okviru ovog zbornika. Prvi u ovom odeljku, rad Dejana Radičevića (Najstarije razdoblje (od doseljavanja Srba do Stefana Nemanje)) sabira arheološka svedočanstva o razvoju materijalne kulture srpskog slovenskog stanovništva od vremena doseljavanja u VII veku do trenutka u kome oblast Kosova i Metohije ulazi u okvire srpske države velikog župana Stefana Nemanje u drugoj polovini XII veka. Iako zbog nedostatka usmerenih arheoloških istraživanja o najranijem periodu do IX veka nema suviše saznanja, dok ga za X i XI vek postoji nešto više, pa autor uspeva da znalački sintetiše prikupljeno kako o arhitekturi starijih crkava, otkrivenih po pravilu ispod više kasnije sagrađenih hramova, posebno najvećih zadužbina XIII i XIV veka, tako i o pokretnim arheološkim nalazima, posebno nakitu, otkrivenom u nesumnjivo hrišćanskim nekropolama na Kosovu i Metohiji. Pomenuti primeri luksuznog metalnog i staklenog nakita svedoče kako o visokom nivou zlatarske proizvodnje i razvijenom ukusu stanovništva, tako, uz rezultate antropoloških i etnolingvističkih istraživanja, i o nesumnjivom prisustvu srpske slovenske populacije na prostoru Kosova i Metohije još od ranosrednjovekovnog doba. Rad Miodraga Markovića (U vreme prvih Nemanjića (od 1168. do smrti kralja Milutina)) tretira tokove srpske srednjovekovne umetnosti na Kosovu i Metohiji od relativno zamagljenih početaka krajem XI veka sve do konca vlasti kralja Uroša Stefana II Milutina početkom treće decenije XIV veka. Autor, analizirajući visoke vrednosti dela srednjovekovne umetnosti nastalih na Kosovu i Metohiji u pomenutom periodu, ukazuje i na mnoge detalje slikanog programa (srpski natpisi, prepisi osnivačkih povelja srpskih vladara, horizontalno i vertikalno ustrojene rodoslovne slike srpske vladarske dinastije, predstave srpskih arhiepiskopa) koji, posebno pred današnjim pokušajima prekrajanja istorijske istine, utemeljeno svedoče o tome da su, uspostavljanjem srpske državne i crkvene vlasti na Kosovu i Metohiji, vodeću ulogu u ktitorskoj delatnosti u tim oblastima preuzeli upravo srpski vladari, crkveni poglavari, a kasnije i vlastela, te čak i određeni niži slojevi srpskog srednjovekovnog društva. Naredni u okviru ovog odeljka, rad Dragana Vojvodića (Doba zrelog srednjek veka (1322–1455)) ima za predmet razvoj srpske srednjovekovne umetnosti na Kosovu i Metohiji od kraja vlasti kralja Milutina sve do konačnog pada ovih oblasti pod vlast Osmanskog carstva sredinom XV veka. Pažljivom analizom, autor ukazuje na raznolikost graditeljskih praksi na Kosovu i Metohiji u posmatranom periodu, oličenoj u izvesnoj reakciji i odstupanjima od već usvojenih vizantijskih koncepcija ka prihvatanju uticaja starije raške graditeljske tradicije, u crkvama sa tek ponekim raškim elementom u organizmu vizantijski građenih zdanja, kao i u manjim crkvama bez izrazitih stilskih obeležja. No, za kasniji razvoj graditeljskih tipova poseban doprinos arhitekture nastale na Kosovu i Metohiji u ovo doba predstavlja, na već dugo negovanim postulatima utemeljen, nastanak novog obrasca grobne crkve srpskih srednjovekovnih vladara, obeležen petokupolnošću. Još minucioznijom analizom osobenosti svih etapa u razvoju srednjovekovnog slikarstva XIV i XV veka na Kosovu i Metohiji, autor beleži stilske dihotomije, koja ukazuju na umetnička shvatanja zasnovana na različitim senzibilitetima, isključivo vizantijskog slikarskog izraza, oličena u sučeljavanju u suparništvu i sadejstvu uporedo postojećeg klasicističkog i ekspresionističkog likovnog izraza. Zapaženo bogaćenje tematskog programa slikarstva, koje konačno dovodi i od svojevrsnog enciklopedizma, ima za posledicu i šire uključivanje predstava ličnosti i događaja srpske istorije koje, zauzimajući pažljivo birano mesto u sakralnoj topografiji crkve, upravo tumače ideologiju srpskog dvora i klira. Drugi rad u ovom zborniku Dejana Radičevića (Poznosrednjovekovni period u svetlu arheologije) beleži rezultate arheoloških istraživanja zrelog i poznog srednjeg veka na prostoru Kosova i Metohije. Prateći istoriju istraživanja od prvih amaterskih raskopavanja do kasnijih iskopavanja uslovljenih potrebama arhitektonskih snimanja i konzervatorskih radova, uz tek poneka većeg obima, autor ukazuje na evidentno nedovoljnu istraženost arheološkog blaga prostora Kosova i Metohije na kome je upravo u posmatranom periodu postojao najveći broj vladarskih i vlasteoskih rezidencija i dvorova, i izuzetna brojnost tvrđava i gradova, istraženih u veoma malom obimu kako zbog nedostatka istraživača i finansija, tako i zbog dokumentovane ideološkopolitičke opstrukcije albanskih kadrova komunističke vlasti. Rad Zorana Rakića (Od pada pod tursku vlast do Velike seobe (1455–1690)) bavi se dometima umetničkog stvaralaštva na Kosovu i Metohiji od vremena pada ovog prostora pod osmansku vlast sredinom XV veka (1455) do vremena Velike seobe krajem XVII veka (1690). Nakon prvih decenija zastoja, nastalu tek u drugoj četvrtini XVI veka, a istinski preporođenu od vremena obnove Pećke patrijaršije 1557. godine, bogatu umetničku baštinu na Kosovu i Metohiji, nastalu zalaganjem sposobnih crkvenih poglavara, čini dragocena skupina najboljih ostvarenja zidnog slikarstva i ikonopisa ovoga doba, među kojima su kako vrhunska dela vodećih majstora epohe (Longin, Grigorije Mitrofanović, Radul), tako i brojni radovi manje darovitih sledbenika i anonimnih zografa uposlenih na skromnim seoskim crkvama. Riznice i knjižnice manastira na Kosovu i Metohiji čuvaju značajna likovna dela kaligrafa i iluminatora ostvarena u ukrasu rukopisnih knjiga i izvanredna ostvarenja umetničkih zanatlija zlatara i duborezaca ovog doba. Rad Nenada Makuljevića (Između seoba i borbe za održanje (1690–1839)) sagledava srpsku kulturu i umetnost u vremenu između Velike seobe 1690. godine i početka tanzimatskih reformi 1839. godine, obeleženog dramatičnim događajima u životu srpskog naroda na Kosovu i Metohiji. S obzirom na to da prostor Kosova i Metohije u dugom periodu do ukidanja Pećke patrijaršije 1766. godine ima centralni matični značaj za duhovnu kulturu srpskog pravoslavnog stanovništva na čitavom Balkanu, autor posmatra razvoj sakralne vizuelne kulture na ovom prostoru, neophodne za održavanje kontinuiteta duhovnog života, očuvanje pravoslavne vere i potvrđivanje nacionalnog dostojanstva, kroz za nju tri presudna faktora: ideje i angažman crkvene jerarhije, život manastirskih zajednica i negovanje privatne pobožnosti teškim političkim okolnostima pritisnutog srpskog stanovništva. Rad Ivane Ženarju Rajović (Zamah crkvene umetnosti u poslednjem veku osmanske vlasti) prati razvoj umetničkog stvaralaštva na Kosovu i Metohiji u poslednjem veku osmanske vlasti, od uspostavljanja Tanzimata 1839. godine do donošenja ustava nakon Mladoturske revolucije 1908. godine. Autorka beleži intenzivan razvoj crkvene vizuelne kulture na Kosovu i Metohiji u posmatranom periodu koji je, i pored žestokog otpora reformama od strane lokalnih konzervativnih paša, uglavnom albanskog porekla, kao i provincijalnih organa uprave, te naglašene represije nad srpskim seoskim stanovništvom usled pogoršanja srpskoalbanskih odnosa, zalaganjem kako predstavnika Crkve i pojedinaca, tako i zajedničkim priložništvom crkveno-školskih opština i udruženja, kao i finansijskom podrškom srpskih vladarskih kuća, te sada i zaštitom Ruskog carstva, bio oličen brojnim radovima ostvarenim unutar manastirskih kompleksa, obnovom jednostavnih jednobrodnih seoskih crkava, ali i izgradnjom trobrodnih gradskih crkava krajem XIX veka. Ukrašavane tokom čitavog XIX veka zidnim slikarstvom i ikonopisom, utemeljenim na dominantno zografskom, a na razmeđu vekova i novim zasnovanim na istorijskom modelu, koga obeležava i sve veći broj predstava nacionalnih svetitelja, pomenute monumentalne gradske crkve, koje jasno izražavaju identitet zajednice, postaju vizuelno najdominantniji markeri delova naselja sa srpskim pravoslavnim stanovništvom, koji sada dobijaju karakter istaknutih gradskih jezgara. Rad Aleksandra Kadijevića (Novije graditeljstvo – od modernizacije i destrukcije do iskrivljenog prikazivanja) tretira razvoj graditeljstva na Kosovu i Metohiji tokom XX i prvih decenija XXI veka. Izlažući svoja zapažanja u okviru tri hronološki definisane celine, autor pažljivo beleži krupne korake u razvoju urbanističke i graditeljske prakse na Kosovu i Metohiji tokom više od veka dugog posmatranog razdoblja. Period kojim se autor bavi obeležen je na ovom prostoru skoro sve do naših dana mnogobrojnim lokalnim sukobima i svetskim ratovima, koje na polju graditeljske baštine prate potom procesi ublažavanja posledica razaranja, raščišćavanja porušenog, sanacije i obnove najugroženijeg, ali i izgradnje mnogobrojnih novih, manjih i većih, javnih i privatnih objekata administrativno-upravne, vojne, kulturne, školske, zdravstvene, saobraćajne, trgovinsko-ugostiteljske, privredno-industrijske, stambene i sakralne namene, te stalno novih memorijalnospomeničkih celina, ali i naglašenog napora urbanističkog ujednačavanja, evropeizacije i funkcionalne modernizacije. Ona je bila obeležena zaokretom na polju arhitektonske kulture u pravcu iskoraka od tradicije orijentalnog građenja ka stvaranju dela jugoslovenskog stila u međuratnom, te tzv. kosovskog regionalizma u arhitekturi u posleratnom periodu. Sve pomenuto temeljno su obeležile srpske arhitektonske ustanove i urbanističke službe, što danas, u eri pokušaja iskrivljenog tumačenja graditeljske povesti, često iz pragmatičnih političkih pobuda, nije odgovarajuće vrednovano. Rad Srđana Markovića (Moderno likovno stvaralaštvo (1912–1999–2016)) sagledava razvoj moderne umetnosti na Kosovu i Metohiji. Polazeći od početaka njenog razvoja u izmenjenim političkim prilikama tokom druge decenije XX veka, autor beleži imena najznačajnijih likovnih stvaralaca moderne umetnosti na Kosovu i Metohiji, ali i kontinuiran razvoj celokupnog likovnog života, kako izlagačke prakse, tako i formiranja cehovskih umetničkih udruženja i razvoja likovne pedagogije. Autor uočava da moderna umetnost na Kosovu i Metohiji, začeta u duhu likovne poetike impresionizma, elegantnog ekspresionizma i secesije, u poslednjim decenijama XX veka stoji u korelaciji sa opštim postmodernim kretanjima, uz osobenu težnju za uspostavljanjem odnosa između umetnosti i memorije, te potrebe da se odgovori na tragičnu dramu srpskog naroda kao duh vremena na mikronivou.
Treći odeljak u okviru celine posvećene samom umetničkom blagu (Povesnica stradanja) dokumentovano predstavlja različite oblike ugrožavanja i dugu istoriju gotovo neprekidnog tragičnog uništavanja srpskog umetničkog nasleđa na Kosovu i Metohiji. Sačinjen od četiri naučna priloga, uz prethodni kojim se pokušava naučno vrednovati značaj, ovaj odeljak zbornika vanredno je dragocen jer pruža posebno važan doprinos naučnom poznavanju kako dosadašnje istorije stradanja tako i aktuelnog stanja ugroženosti umetničkog nasleđa srpskog naroda na Kosovu i Metohiji. Prvi u okviru ovog odeljka, rad Tatjane Katić i Biljane Vučetić (U doba turske vlasti (1455–1912)) beleži stradanja pravoslavnih crkava i manastira tokom čitavog trajanja osmanske vlasti na Kosovu i Metohiji. Opravdano zapažajući da se po karakteru odnosa prema Srpskoj crkvi i njenim svetinjama ovo razdoblje može podeliti na doba pre i nakon Velike seobe (1690), autori uočavaju da se, osim u redovnijim okolnostima druge polovine XVI i tokom XVII veka, kada i dolazi do obnove i svojevrsnog preporoda Pećke patrijaršije, gotovo u kontinuitetu može zapaziti izuzetno otežan život Srpske crkve na Kosovu i Metohiji, kako u osvajačkoj epohi pre konačne stabilizacije osmanske vlasti u XV veku, kada stradaju najznačajniji manastirski kompleksi, njihovi posedi i život u njima, a glavne gradske crkve pretvaraju u džamije, tako i tokom XVIII i XIX veka, kada zbog oslabljenog autoriteta centralne, te zloupotreba samovoljnih predstavnika lokalne vlasti, koju uglavnom čine islamizovani Albanci, sledi novi talas progona, pritisaka, pljački, devastacija i rušenja, usmerenih ovoga puta uglavnom prema manjim crkvama i manastirima. Rad Svetlane Pejić (Nakon oslobođenja (1912–1999)) bavi se istorijom stradanja srpske kulturne baštine na Kosovu i Metohiji tokom XX veka. Donoseći oskudne, ali stoga i veoma dragocene podatke o stradanju kulturne baštine tokom Prvog balkanskog rata, onog sprovedenog od strane Austrijanaca, Bugara i Albanaca tokom Prvog svetskog rata, o oružanim sukobima i napadima na crkve i manastire u dve decenije dugom međuratnom periodu, obeleženog takođe i amaterskim raskopavanjem spomenika radi materijalne dobiti, te posebno o skrnavljenju, rušenju i pljačkanju od strane Italijana, Bugara i Albanaca tokom Drugog svetskog rata, autor beleži da se namerna uništavanja i devastacije crkava i manastira, eksproprijacije imovine, te napadi na posed i sveštenoslužitelje nastavljaju i u decenijama nakon rata, kada nova anticrkveno raspoložena komunistička vlast te nasrtaje ostavlja nekažnjenim. Sledeći u okviru ovoga poglavlja, rad Dejana Radovanovića i Mirjane Đekić (Posle usvajanja Rezolucije 1244 (1999–2017)) sagledava stradanje srpske kulturne baštine na Kosovu i Metohiji nakon okončanja ratnih sukoba 1999. godine i u prve dve decenije XXI veka. Analizom dobro poznatih tragičnih događaja koji su zadesili srpski narod na razmeđi vekova na ovom prostoru, autori uočavaju jasnu promenu dinamike i vrste ugrožavanja srpske kulturne baštine na Kosovu i Metohiji zastrašujućih dimenzija u poslednje dve decenije: od silovitog naleta rušenja i besa u pobedničkim slavljima albanskog življa od 1999. do 2001. godine, preko relativnog smirivanja, uz povremene incidente, od 2001. do 2004. godine, ali i teškog četvorodnevnog pogroma, uništavanja i pljačkanja crkava, manastira, naselja i grobalja u martu 2004. godine, sve do relativno mirnog perioda nakon toga, u kome uz izvesnu, no često i neadekvatnu, obnovu baštine, sada, međutim, dominira i propagandna delatnost albanskih institucija, usmerena ka umanjivanju, prikrivanju i krivotvorenju kulturnog identiteta srpskog nasleđa na Kosovu i Metohiji, falsifikovanjem njegove istorije i posveta, a sve sa ciljem konstantnog, upornog, sistematskog i planskog uništavanja nepoželjne srpske kulturne baštine, te zatiranja sećanja na hiljadugodišnje prisustvo srpskog naroda na ovom prostoru. Poslednji u ovom odeljku, rad Mirjane Menković (Baština u procepu. Između evropske prakse zaštite i globalne političke zloupotrebe) bavi se analizom tretmana srpske kulturne baštine na Kosovu i Metohiji u međunarodnim izveštajima koji se tiču njenog uništavanja, posebno u onom nastalom za potrebe Tužilaštva Haškog tribunala, od strane E. Heršera i A. Ridlmajera. Autorka komparativnom analizom čak sedam međunarodnih izveštaja, nastalih od strane više timova analitičara, istraživača, izvestitelja i procenitelja različitog stepena znanja i stručnosti, motiva i pristupa, bolje sagledava moguće pozitivne domete svakog od njih, ali i greške, propuste, praznine i nesporazume, kao i krivotvorene podatke, namerne nepreciznosti i poluistine koje ih, nažalost, konačno čine jednostranim, politički pristrasnim, nedokumentovanim proverljivim dokazima i informacijama, te onima koji kao takvi samo stvaraju još zamršeniju sliku stanja srpske kulturne baštine na Kosovu i Metohiji danas.
Konačno, logično sledujući prethodnom, poslednji odeljak u ovom zborniku (Borba za očuvanje), sačinjen takođe od četiri naučna rada, govori o istoriji naučnog istraživanja i zaštite srpskog kulturnog nasleđa na Kosovu i Metohiji. Prvi među njima, rad Dragane Pavlović (Počeci istraživanja i zbrinjavanja spomenika) sagledava aktivnosti na istraživanju i zaštiti spomeničkog blaga na Kosovu i Metohiji u periodu do Drugog svetskog rata. Pažljivo beležeći imena naučnih pregalaca i aktivnosti institucija, počevši od prvih opisa najčešće samo najznačajnijih srpskih srednjovekovnih zadužbina, sačinjenih uglavnom od strane učenih evropskih putopisaca, uz tek ponekog domaćeg, u drugoj polovini XIX veka, preko pojave prvih stručnih studija i monografija istorijskoumetničkog karaktera o graditeljskim i slikarskim vrednostima spomenika na prelazu XIX u XX vek, do vanredno plodonosne etape u njihovom sistematskom ispitivanju i posebno foto-snimanju, uglavnom arhitektonskih i slikarskih, ređe skulptoralnih dela, tokom treće i četvrte decenije XX veka, autorka zaključuje da je sve napred navedeno omogućavalo i uvid u stanje očuvanosti spomenika, dok je pak njihovu zaštitu otežavalo nepostojanje državne službe i zakona o zaštiti nepokretnog kulturnog nasleđa u posmatranom periodu. Rad Aleksandre Davidov Temerinski (Uspostavljanje sistema institucionalne zaštite spomenika i rezultati konzervatorsko-restauratorskih radova na Kosovu i Metohiji) beleži nastanak i razvoj institucionalnog sistema zaštite i ostvarene rezultate konzervatorskih radova na srpskim srednjovekovnim spomenicima kulture na Kosovu i Metohiji u periodu nakon Drugog svetskog rata. Autorka u svom sumarnom pregledu pokazuje da je delovanje službe zaštite na Kosovu i Metohiji u znatnoj meri bilo određeno aktuelnim istorijskim i društvenim tokovima: od istinski upečatljivih rezultata, ostvarenih kroz najveća otkrića i izuzetna postignuća u zaštiti, tokom šeste i sedme decenije XX veka, preko perioda narednih dekada bez velikih kampanja, usled prekida, iako nezavršenih, najznačajnijih istraživačkih i konzervatorskih projekata, zbog samostalnih odluka pokrajinskih institucija zaštite na Kosovu i Metohiji u skladu sa presudnim interesima albanskog naroda, sve do znatno otežalog delovanja srpskih službi zaštite, koje se obavlja posredovanjem SPC i stranih organizacija, u periodu nakon ratnih sukoba 1999. godine. Rad Vladimira Džamića (Uključivanje srpskih spomenika na Listu svetske kulturne baštine) izlaže složen i relativno dug proces upisa srpskih spomenika na Kosovu i Metohiji na prestižnu Listu svetske kulturne i prirodne baštine. Autor iscrpno opisuje predugo trajanje pomenutog procesa, započetog 1985. godine, a konačno okončanog tek 2006. godine, uslovljenog različitim političkim i društvenim promenama u Srbiji, ali nažalost i kontinuirano zavisnog od tretmana i položaja Republike Srbije u međunarodnoj zajednici. Zaključni u ovom odeljku, rad Jelene Pavličić (Srpsko spomeničko nasleđe na Kosovu i Metohiji u svetlu savremenih teorija o kulturnoj baštini) sagledava postupke savremene političke instrumentalizacije srpske kulturne baštine na Kosovu i Metohiji koju sprovodi tzv. samoproglašena Republika Kosovo. Autorka na uverljiv način predstavlja oblike stradanja srpskog spomeničkog nasleđa, neželjenog u savremenom društvu tzv. Republike Kosovo, od fizičkog uništavanja delova ili celine spomenika, njihovog izmeštanja i rekontekstualizacije, do semantičkog obrta u vidu različitih intervencija u pravcu njihovih simboličkih nadogradnji, preinačavanjem i brisanjem starih i učitavanjem novih značenja, te posebno aktuelnog potiskivanja, iskrivljavanja i menjanja istinitih naučnih činjenica o njima u javnim bazama podataka, sve sa ciljem zatiranja mesta, ali i zatiranja pamćenja, brisanjem iz javne memorije.
Zbornik naučnih radova Umetničko nasleđe srpskog naroda na Kosovu i Metohiji. Istorija, identitet, ugroženost, zaštita, objavljen kao publikacija koja, uz sam katalog istoimene izložbe, treba dodatno da razradi i obrazloži širok krug pitanja postavljenih njenim naslovom i sadržajem, naučnim prilozima u njemu sabranim pruža trenutno najcelovitiju sliku o nastanku, bogatstvu, vrednosti, značaju, identitetu, ali i stradanjima i pokušajima zaštite srpskog umetničkog nasleđa na Kosovu i Metohiji. Radovi publikovani u ovom zborniku, imajući za temu umetničko stvaralaštvo srpskog naroda na Kosovu i Metohiji koje je, uvek saobrazno kulturnom razvoju Evrope, bilo i neodvojivo od umetničkih tokova na ostalim srpskim prostorima, u savremenom trenutku pokušaja bezočnog potkradanja kulture srpskog naroda na Kosovu i Metohiji, na širem planu predstavljaju i detaljno dokumentovana naučna svedočanstva o dubokoj ukorenjenosti hiljadugodišnjeg trajanja života i umetničke aktivnosti srpskog naroda na Kosovu i Metohiji. Konačno, u zborniku objavljeni naučni prilozi, koji dokumentuju trenutno stanje srpske spomeničke baštine na Kosovu i Metohiji, izložene dugom, gotovo kontinuiranom i neokončanom ugrožavanju i devastiranju, iskazuju, kako sami urednici svedoče, i nadu da će probuditi svest svih koji su tom smislu pozvani i mogu pomoći.
Dejan Crnčević
