Stara Raška pod italijanskom okupacijom 1941-1943.

01.02.22

Istorija 20. veka
Autor je pristupio istraživanju navedene teme ocenjujući da je u nauci „izostalo [...] jedno sveobuhvatno istraživanje istorijskih događaja koji su se tokom Drugog svetskog rata odigrali u Staroj Raškoj“, te da je „ovoj temi [...] posvećeno nekoliko monografija, koje [...] ne prekoračuju okvire lokalne istorije“. Pri tome je nastojao da pruži odgovor na sledeća pitanja: Koje su karakteristike okupacionog sistema na terenu Stare Raške? Kakvi su bili interesi velikih sila, u prvom redu Italije i Nemačke na ovom prostoru? Da li su Italijani zaista bili „dobri okupatori“? Šta predstavlja koren verskog rata i koliko duboko u prošlost seže vertikala netrpeljivosti između staroraških hrišćana i muslimana? Koji su uzroci gotovo jednako surovog ideološkog sukoba između rojalista i komunista? Kakva je bila svakodnevica „običnih ljudi“ u ratu? Ovako definisani ciljevi istraživanja upućuju na zaključak da knjiga Stara Raška pod italijanskom okupacijom 1941–1943. predstavlja detaljan pregled političkih, vojnih, društvenih, ekonomskih i kulturnih prilika na terenu Stare Raške u naznačenom periodu. Istovremeno, ona upotpunjuje dosadašnje rezultate autorovih istraživanja, pretočene u dve monografije pod nazivom NDH u Srbiji 1941. godine. Ustaški režim u Priboju, Prijepolju, Novoj Varoši i Sjenici (april–septembar 1941) i Između „Velike Albanije“ i okupirane Srbije. Novi Pazar, Tutin i Ibarski Kolašin (1941–1944).
Već tokom prikupljanja arhivskih dokumenata i literature autor se suočio sa problemom geografskih i terminoloških okvira svog istraživanja. U Predgovoru je naznačeno da prostor Stare Raške nije moguće precizno odrediti u administrativno-teritorijalnom pogledu, s obzirom na to da je reč o geografskoj oblasti, ali je, s druge strane, uočen proces formiranja svesti o posebnosti ovog područja, u prvom redu među muslimanskim stanovništvom, uz postepeno usvajanje pojma „Sandžak“, preuzetog iz rečnika unutrašnje organizacije Osmanskog carstva. Ipak, navedena posebnost, kako primećuje autor, ni među muslimanima tokom Drugog svetskog rata nije bila iskazana u punom obimu, budući da su muslimanski prvaci ovu teritoriju videli gotovo uvek kao sastavni deo Bosne ili, znatno ređe, Albanije. Samim terminom „muslimani“ u knjizi je označeno stanovništvo slovenskog etničkog porekla koje je tokom prethodnih vekova prihvatilo islam.
Analizirajući proces uspostavljanja italijanske okupacije na terenu Stare Raške, autor je najpre ukazao na osnovne tendencije rimske politike na Balkanu, sa posebnim osvrtom na problem italijansko-nemačkih nesuglasica o pitanju trasiranja demarkacione linije i razgraničenja. Detaljno su predstavljeni struktura italijanskog okupacionog režima, delovanje novih vlasti, njihov odnos prema lokalnom stanovništvu u prvim mesecima nakon Aprilskog rata 1941, kao i napori Rima u cilju temeljnog brisanja tragova ustaškog režima u Priboju, Prijepolju, Novoj Varoši i Sjenici.
Posebno poglavlje posvećeno je italijanskoj propagandi koja je, kako autor zaključuje, imala četiri glavne komponente. Najpre, italijanski okupator predstavljen je pred muslimanskim i srpskim prvacima kao ključni politički činilac na ovom prostoru, odnosno kao garant ostvarenja njihovih „nacionalnih ciljeva“. Značajno mesto u italijanskoj propagandi pripadalo je italijanskoj armiji, kao trajnom osloncu okupacionog režima, koja je prikazana kao neprikosnoveni „gospodar života i smrti“, zaštitnik lojalnog stanovništva i egzekutor nad nepokornim stanovništvom. Ekonomska komponenta naglašavala je napore okupacionih vlasti u pogledu raspodele hrane i suzbijanja gladi, dok je na polju zdravstvene zaštite ukazivano na distribuciju lekova i izgradnju ambulanti i bolnica.
Prateći razvoj ustanka protiv okupatora autor je prikazao okupljanje prvih oružanih partizanskih jedinica, predvođenih jugoslovenskim komunistima, potom jedinica jugoslovenskih rojalista – četnika, kao i lokalne muslimanske milicije. Već u prvim akcijama partizanskih grupa postalo je očigledno da muslimanskom stanovništvu većinom nisu bile bliske revolucionarne ideje jugoslovenskih komunista, te da su partizani svoje uporište pronalazili uglavnom među Srbima. O navedenom možda najpotpunije svedoči držanje muslimana tokom bitke za Sjenicu 22. decembra 1941, u kojoj je otpor partizanskim snagama pružio gotovo čitav Sjenički srez, uz podršku muslimana iz tutinskog i novopazarskog kraja. Nakon borbe sprovedena je temeljna likvidacija zaostalih partizana, uključujući ranjenike, i predaja zarobljenih boraca narodnooslobodilačkog pokreta italijanskim okupacionim vlastima.
Autor je, takođe, ukazao na brojne nedostatke i probleme u delovanju partizanskih jedinica – nedisciplina, nizak borbeni moral i defetizam, nekonspirativnost, slaba koordinacija, loš izbor komandnog kadra i netrpeljivost među komandantima, kruto sprovođenje ideoloških načela – koje su u značajnoj meri odredile ishod partizanskih akcija na ovom prostoru. Otuda su u sukobu sa italijanskom armijom partizani ostvarivali skromne rezultate, mada su tokom januara i februara 1942. izveli više desetina oružanih prepada u Bjelopoljskom, Pljevaljskom, Mileševskom i Novovaroškom srezu. U tim borbama dve italijanske divizije – „Venecija“ i „Pusterija“ – izgubile su svega sedam vojnika, dok je na drugoj strani poginulo 219 partizanskih boraca.
Nakon februara 1942. glavnina partizanskog delovanja bila je usmerena prema „ideološkom neprijatelju“, odnosno prema četnicima, dok je borba sa Italijanima vođena samo u slučajevima nužne odbrane. Autor navodi da je „ovakav pristup ratnim dešavanjima od strane KPJ otvorio [...] period tzv. ‘levih skretanja’“, te da se „crveni teror“ u novovaroškom, prijepoljskom, bjelopoljskom i pljevaljskom kraju „odvijao tokom tri vremenska perioda, u tri pravca i na tri načina“. Tako se „radikalizacija klasne borbe“ odvijala u tri faze, od oktobra do decembra 1941, potom od decembra 1941. do februara 1942, i, konačno, od februara do maja 1942. Prvi pravac „revolucionarnog nasilja“ bio je usmeren prema „unutrašnjem neprijatelju“, u duhu „čišćenja“ sopstvenih redova. Drugi pravac pogodio je „ideološke neprijatelje“. Preciznom analizom arhivskih izvora autor je utvrdio da su mnoga lica iz ove kategorije ubijena pre dolaska partizanske glavnine iz Užica. Treći pravac „levih skretanja“ prelio se na civilno stanovništvo. Autor je, uz to, uočio tri „pojavna oblika“ ovog fenomena. Prvi se ogledao u čestim, ponekad masovnim, likvidacijama bez prethodno jasno utvrđene krivice stradalih, dok su drugi i treći pogađali seosko stanovništvo, ponajviše kroz zaplenu hrane i imovine, spaljivanje kuća i proterivanje sa ognjišta.
Autorova istraživanja pokazuju da su partizanske likvidacije srpskih prvaka u Staroj Raškoj posredno iznedrile širenje četničkog pokreta, mada se on razvijao znatno sporije od partizanskog. Uzroke za to autor vidi u samovolji lokalnih četničkih starešina i njihovom otporu prema nadređenim komandantima usled čega nije bilo moguće uspostaviti jedinstvenu komandu. Osim toga, pometnju u pogledu nadležnosti unosilo je prisustvo velikog broja zapovednika na malom prostoru. Živković primećuje da su četnici, kao zastupnici „srpskih nacionalnih interesa“ u porobljenoj državi, nasledili „hipoteku srpskog političkog poraza u Kraljevini Jugoslaviji“, što je uz iskustvo genocida nad srpskim narodom u NDH usmeravalo pojedine rukovodioce četničkog pokreta ka upotrebi krajnje ekstremnih mera, u prvom redu prema muslimanskom stanovništvu. Ovakvo držanje četnika predstavljalo je „nastavak srpsko-muslimanskih sukoba iz prošlosti“. Otuda su i prve četničke akcije bile sprovedene u duhu „istrage poturica“ i osvete nad muslimanima, iako su u sudaru sa partizanima trpeli znatno veće gubitke. Autor zaključuje da je upravo taj osećaj nemoći pred snažnijim neprijateljem nagonio četnike na kolaboraciju. Tako su saradnji sa Italijanima pristupili i Pavle Đurišić, i Ratko Đurović, i Zaharije Milekić, i Vlajko Ćurčić.
Fenomen kolaboracije bio je još vidljiviji u delovanju muslimanske milicije i staroraških muslimanskih prvaka. Već u toku kratkog perioda vlasti NDH u varošima donjeg Polimlja, između aprila i septembra 1941, u Zagreb je upućeno 13 peticija, predstavki i apela u kojima je izražena volja naroda „Sandžaka“ u smislu pripajanja ovog područja „Bosni“. U istom periodu formirani su prvi veći muslimanski odredi koji su u Julskom ustanku stali uz ustaški režim. Nakon potiskivanja ustaša iz Stare Raške odredi muslimanske milicije postali su pouzdan oslonac Italijana koji su zauzvrat obezbeđivali dobro naoružanje i zaštitu, mada su, kako pokazuju autorova istraživanja, sa podozrenjem gledali na njihovu privrženost islamu. Ipak, do kraja rata izostalo je uspostavljanje jedinstvene komande nad ovim jedinicama. Značajan deo staroraških muslimana, pre svega u krajevima oko Novog Pazara, Tutina, Sjenice, Rožaja i Bohora, bio je zagledan u „Veliku Albaniju“, očekujući proširenje njenih granica prema severozapadu. Sve njih povezivala je odanost prema Turskoj, kao najbližoj muslimanskoj nezavisnoj državi i naslednici Osmanskog carstva, iako ona tokom čitavog rata nije istupala kao zaštitnik muslimana na Balkanu. Upravo u toj činjenici autor vidi izvorište stradanja muslimana, koji su u stalnoj potrazi za patronom „lutali“ u političkom i vojnom vakuumu. Nesumnjiv pokazatelj ove dezorijentacije predstavljaju sporadični slučajevi saradnje muslimana sa lokalnim četnicima i srpskim prvacima, kao i sa legalizovanim četničkim odredima Milana Nedića.
Kroz čitav period rata na terenu Stare Raške poput crvene niti provlači se motiv osvete, izražen u obliku međusobnog istrebljenja staroraških hrišćana i muslimana. Autor zaključuje da je značajan doprinos u tom pogledu svakako davao okupator, vođen sopstvenim interesima, ali da je glavni podsticaj dolazio od srpskih i muslimanskih prvaka. Otuda su sve mirovne inicijative odbacili i Srbi i muslimani. Pri tom, u pogledu odgovornosti za rasplamsavanje građanskog rata autor navodi da „nešto veća odgovornost leži na muslimanskoj strani“. Temeljnom analizom arhivskih dokumenata autor je nastojao da utvrdi dinamiku i razmere materijalnog razaranja i stradanja stanovništva Stare Raške, ukazujući na brojne primere svirepih ubistava.
Izvornu osnovu monografije Stara Raška pod italijanskom okupacijom 1941–1943. čini vrlo razuđena i bogata arhivska građa, pohranjena u nešto manje od 20 arhivskih ustanova u Srbiji, Crnoj Gori, Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini, Sloveniji, Albaniji, Italiji i Nemačkoj. Autorova istraživanja oslonjena su u prvom redu na arhivske dokumente koji se čuvaju u fondovima Vojnog arhiva, Arhiva Srbije i Arhiva Jugoslavije, kao i Arhiva istorijskog odeljenja Generalštaba Republike Italije koji unose osveženje u domaću istoriografiju. Ta istraživanja umnogome popunjavaju „istoriografske beline“ u vezi sa prilikama na prostoru Stare Raške tokom italijanske okupacije, te se monografija Stara Raška pod italijanskom okupacijom 1941–1943. nameće kao nezaobilazno polazište u procesu budućih istraživanja ove problematike.

Dušan Bojković