02.02.08
Samo je Tito imao hrabrosti da pruži otpor Staljinu
Simon Sibag Montefjore
Staljin je posmatrao svoje istočnoevropske saveznike – Bugarsku, Istočnu Njemačku i Jugoslaviju - kao imperijalne vazale. On jednostavno nije mogao da razumije ili da toleriše bilo kakvu nezavisnost duha, ili političku inicijativu
“Staljin: dvor crvenog cara”, britanskog istoričara Sajmona Sibaga Montefjorea bila je istorijska knjige godine u Velikoj Britaniji. Riječ je o opsežnoj knjizi u dva toma ukupno na oko 900 strana, u kojoj su opisane godine vladanja najvećeg ruskog vođe minulog vijeka, Josifa Visarionoviča Yugašvilija, kasnije nazvanog Staljin. Ovu knjigu nedavno je objavila “Laguna” u prevodu Nenada Dropulića.
Sajmon Sibag Montefjore (1965) završio je istoriju na Kembriyu. Devedesete godine prošlog vijeka proveo je putujući kroz zemlje bivšeg Sovjetskog saveza, kroz Kavkaz, Ukrajinu, Centralnu Aziju, pišući za “Sunday Times”, “The New York Times”, “The New Republic” i “Spectator” o ratovima i metežima na tim podnebljima, uglavnom o Rusiji, Gruziji i Čečeniji. Napisao je knjige “Katarina Velika i Potemkin”, “101 svjetskih heroja”, “Mladi Staljin”. Knjige Sajmona Sibaga Montefjorea su svjetski bestseleri, prevedeni na 29 jezika. Montefjore živi u Londonu, odakle je i govorio za naš list.
O svojoj knjizi “Staljin: dvor crvenog cara”, za koju je 2004. godine dobio prestižnu britansku nagradu Istorijska knjiga godine, Sajmon Sibag Montefjore je rekao:
Moj cilj je bio da načinim portret Staljina, njegovih 20 velikaša i njihovih porodica, da pokažem kako su živjeli u jedinstvenoj kulturi tokom godina njegove vrhovne vlasti. Ova knjiga nema namjeru da bude istorija njegove spoljne i unutrašnje politike, njegovih vojnih pohoda, njegove mladosti ili borbe protiv Trockog. Ovo je hronika njegovog dvora, od 1929, kada je jednostavno proglašen “vođom” do njegove smrti. Ovo je bigrafija njegovih dvorjana, studija visoke politike i nezvanične moći i običaja. Na neki način, ovo je biografija samog Staljina prikazana kroz njegove odnose sa velikašima; on nikada ne silazi sa pozornice. Staljin je bio krajnje jedinstven, ali mnogi njegovi stavovi i osobine, kao što su zavisnost od smrti kao političkog oruđa i paranoja, svojstveni su i njegovim drugovima. Bio je čovjek svog vremena, kao i njegovi velikaši.
Savremena Rusija još se nije suočila sa svojom prošlošću; nije bilo iskupljenja, što vjerovatno još baca sjenku na razvoj ruskog građanskog društva. Mnogi savremeni Rusi neće mi zahvaliti na otvorenom iznošenju istorijskih činjenica koju bi radije zaboravili ili zaobišli. Mada ova knjiga svakako ne umanjuje Staljinovu neizmjernu krivicu, ona možda osujećuje zamisao o njegovoj isključivoj odgovornosti, otkrivajući zločine čitavog vođstva, kao i njihove patnje, žrtve, poroke i povlastice.
Kako je otpočelo Vaše interesovanje za rusku istoriju? Da li možda imate nekakve lične veze sa Rusijom?
-Uvijek me fascinirala ruska istorija, a i porodica moje majke potiče odatle, tako da sam ja još kao mladić počeo da izučavam rusku prošlost. Moja prva knjiga bila je “Katarina Velika i Potemkin”, bio sam veoma srećan što sam našao ogromnu riznicu novih dokumenata, da bih pokazao kako su izuzetni i talentovani državnici bili ta dva ruska lidera. Veoma sam ponosan na tu istoriju, i molim Vas pomenite to u Vašem tekstu.
Staljin je bio jedan od najsurovijih diktatora u novijoj svjetskoj istoriji, ali, kao što se može pročitati u Vašoj knjizi, on je bio i dobar otac, ponekad i brižan prijatelj, obožavao je cvijeće, knjige.... Šta je, po Vašem mišljenju, razlog te brutalnosti i kontrasta unutar njegove ličnosti?
-Pa, to Vam je pitanje za milion dolara. Staljin je bio čovjek, ja sam to pokazao i u svojoj knjizi, ali on je uzrokovao više patnje i izvršio je više krivičnih djela od bilo koga drugog u istoriji, osim Hitlera. Ali sada su mi arhive dozvolile da ga prikažem onakvim kakav je on zaista bio. On nije bio samo veliki otac. On je bio fascinantan čovjek, darovit političar, vječiti učenik koji je bio skoro intelektualac, ali on je sprovodio marksizam i svoju sopstvenu mesijansku viziju i svoju istorijsku ulogu - sve mu je to bilo iznad svega drugog, uključujući porodicu i ljubav i žrtvovanje svakog ljudskog odnosa, razlog za to bio je marksizam i njegove sopstvene ambicije. Njegova brutalnost izvirala je iz mnogih drugih stvari, iz njegovog ličnog karaktera, njegovog okruženja, njegovog života u konspirativnom podzemlju, nemilosrdnog terora lenjinizma, destrukcije klasa vezane za marksizam, krize bjelogardejaca Sovjetske republike u građanskom ratu koja je ohrabrila na ekstremna rešenja, i suštine grešaka pri donošenju prosperiteta i krize kolektivizacije u tridesetim godinama 20. vijeka, - sve su te stvari doprinijele. Ali Staljin je bio rođeni zavjerenik i krajnji ekstremist. Odgovor na ovo Vaše pitanje nalazi se u mojoj novoj već nagrađenoj knjizi “Mladi Staljin”, koja je upravo ovdje objavljena.
Šta ste sve novo pronašli u arhivama?
-Mislim da je skoro sve u knjizi novina, a sve je to iz arhiva. Knjiga se temelji na oko 5.000 novih dokumenata.
Staljin je bio boljševički fanatik koji je vjerovao u marksizam kao religiju. To je bilo pogrešno, ali ipak, Staljin je ostao na vlasti 30 godina. Koja je bila vještina Staljinovog vladanja?
-Ironično je što je on bio sjajan, kao što Amerikanci znaju da kažu, “čovjek ličnost”, on je bio staromodna politička mašina, on je činio da mu ljudi vjeruju, bio je šarmantan, okretao je svoje neprijatelje jedne protiv drugih, on je bio strpljiv, bio je glumac i majstor za konspirativne intrige.
Berija, provincijski službenik, postao je šef Staljinove tajne policije, dobro znan po brutalnosti, torturama i ubistvima. Da li je Staljin sve znao šta Berija čini?
Da, naravno, oni su raspravljali o ubistvima i torturama i obmanama poput para starih gangstera. Ali Berija je bio najvjerovatnije najdjelotvorniji administrator u SSSR – i obezbijedio je sovjetsku nuklearnu bombu za Staljina.
Smatram da je odnos Staljina i njegove supruge Nađe ostala tajna, kao što su i tajne njegove veze sa mnogim drugim ženama. Iz kog razloga?
-Staljin je učinio privatan život svih lidera tajnim. On je smatrao da je sav njegov privatan život opasnost po bezbjednost i tako je konačno imao virtuelni život, a privatan život uopšte nije imao.
Zašto je Staljin bio fasciniran djelom gruzijskog pjesnika iz 12. vijeka, Šote Rustavelija i njegovim epskim djelom “Vitez u tigrovoj koži”. Staljin je i preveo sa gruzijskog na ruski jezik neke stihove iz “Viteza u tigrovoj koži”....
-Kao obožavalac romantične poezije, Staljin je bio fasciniran poezijom i bio je uvjeren u značaj umjetnosti. On je volio velike gruzijske pjesnike. Koliko je danas jak Staljinov kult u Rusiji? Da li prepoznajete neke od Staljinovih osobina u ličnosti Vladimira Putina?
-Putin nema sličnosti sa Staljinom. NIKAKVE. Ali Staljin je rehabilitovan u današnjoj Rusiji, ne Staljin ubica, već Staljin imperator i Staljin koji je izašao kao pobjednik iz Drugog svjetskog rata. Ironično, gruzijski marksista, obućarev sin postao je najveći ruski car 20. vijeka. Uskoro će on biti Staljin Veliki.
Za ljude iz bivše Jugoslavije bio je veoma važan odnos Staljina i Tita. Kako ste Vi razumjeli to “prijateljstvo”?
-Staljin i Tito, su imali veoma interesantan odnos, a suštinu nekih od njihovih veza objasnio sam u knjizi. Staljin je posmatrao svoje istočnoevropske saveznike – Bugarsku, Istočnu Njemačku i Jugoslaviju - kao imperijalne vazale. On jednostavno nije mogao da razumije ili da toleriše bilo kakvu nezavisnost duha, ili političku inicijativu. Samo jedan vladar imao je samopouzdanja i hrabrosti da pruži otpor Staljinu: Tito. Stoga je Staljin pokušavao da uništi Tita i Tito se branio od njega. Staljin je mrzio Tita i obrnuto. Tito je takođe bio brutalan komunistički diktator, ali kada je jednom uspostavio svoju političku državu, on je osigurao narode Jugoslavije i ostatak proživio u miru mnoge decenije.
Boravili ste u mnogim bivšim republikama SSSR-a, upoznali ste potomke najbližih Staljinovih saradnika. Šta sada rade potomci Staljina, Molotova, Berije, Mikojana, Žukova, Ždanova... imaju li političku moć i šta misle o Staljinističkoj eri?
-Ne. Samo nekoliko njih imaju političku moć – neki su liberali koji mrze Staljina, a neki od njih su čak i sada Staljinisti.
Prestanite da šaljete atentatore....
-Montefjoreova knjiga “Staljin: dvor crvenog cara” sadrži mnoge dosad nepoznate činjenice vezane za Staljina. Navodimo neke od njih:
Jedno od pet zanimljivih pisama, kako navodi Montefjore, pronađenih poslije smrti na Staljinovom radnom stolu, bilo je od Tita, iz 1950. godine. U pismu je između ostalog stajalo: »Prestanite da šaljete atentatore da me ubiju.... Ako ne prestanete, ja ću poslati u Moskvu svog čovjeka i neće biti potrebe da šaljem druge«.
Tokom boravka Jugoslovenske delegacije kod Staljina, Milovan Đilas se Staljinu požalio na pljačke i silovanja koje vrše crvenoarmejci. Staljin je svaki napad na svoju vojsku shvatao kao na sebe lično. Pijano je držao lekcije Jugoslovenima o svojoj vojsci »koja je pregurala hiljade kilometara«, a sada je napada »niko drugi nego Đilas kog sam tako toplo primio!« U Đilasovom odsustvu njegova žena Mitra Mitrović, član delegacije, zapala je Staljinu za oko, pa je »nazdravljao, šalio se, zadirkivao, plakao«, a onda počeo da je ljubi, pohotno se šaleći: »Poljubiću te pa makar me Jugosloveni i Đilas optužili da sam te silovao!«Pred jugoslovenskim rukovodstvom Staljin je zbijao šale: »Možda Molotov i ja treba da se oženimo princezama.« Od te ideje svjetsko plemstvo je zadrhtalo. Rado je koristio monarhije kada je to bilo neophodno, i ubjeđivao je Tita da vrati mladog jugoslovenskog kralja: »Uvijek možete da mu zabijete nož u leđa kad niko ne gleda«.
Staljin se uvijek zanimao za dugovječnost. Godine 1937. pomogao je istraživanje prof. Aleksandra Bogomilova o fenomenu dugog života ljudi u Gruziji i Abhaziji. Pričalo se da vjeruje da ti ljudi dugo žive zahvaljujući vodi s glečera i hrani, pa je i sam pio naročitu glečersku vodu.Sto kilometara od Gorija, Staljinovog rodnog mjesta, u Iraku, nalazi se rodno mjesto Sadama Huseina. Kurdski vođa Mahmud Osman, koji je pregovarao sa Huseinom, primijetio je da su njegova radna i spavaća soba pune knjiga o Staljinu.Poslije Staljinove smrti Mikojan je rekao sinovima: »Ako nijesmo zaratili dok je on bio živ, nećemo ni sada«. Ovo je ironično, jer je, pored sve Staljinove paranoje, nedosljednosti i rizikovanja u spoljnoj politici, upravo trapavi i impulsivni Hruščov doveo svijet na ivicu atomskog rata za vreme Kubanske raketne krize.
Vujica Ognjenović
