Srpska groblja na Kosovu i Metohiji : uništena spomenička i jezička baština

01.03.20

Zbornik Matice srpske za društvene nauke - br. 1/2020
Čest je, gotovo ustaljen slučaj da posao, koji zbog svog značaja i obimnosti, a koji inače treba da rade stručni timovi, uz svesrdnu podršku institucija, obavlja pojedinac i to samo zbog svog entuzijazma i svesti, da će ukoliko se on ne prihvati posla, stanje postati još gore. Takav je slučaj i sa ovom knjigom i sa njenom autorkom. Nakon knjige Srpski jezik na Kosovu i Metohiji danas: sociolingvistički i lingvokulturološki aspekt (u izdanju SANU, bez ikakve druge podrške ove institucije) koja se pojavila neku godinu kasnije od one koja stoji upisana kao godina izdanja (2013), a koja je naučnoj javnosti prikazala presek stanja srpskog jezika na Kosovu i Metohiji, njegovu ugroženost, ali i ugroženost njegovih govornika, profesorka Reljić istoj toj javnosti, prezentuje knjigu o uništenim srpskim grobljima kao poslednjim svedocima kulturne i jezičke baštine Srba na Kosovu i Metohiji. Knjiga predstavlja rezultat bezmalo dvodecenijskog rada na prikupljanju građe sa srpskih grobalja na teritoriji Kosova i Metohije. Nakon 1999. godine, a po dolasku međunarodnih snaga KFORa i UNMIKove administracije, na meti albanskih ekstremista, našli su se kako životi Srba tako i njihova kulturna i verska baština, a cilj toga je trajno brisanje svakog mogućeg traga koji bi svedočio o životu Srba na tom prostoru. Na udaru su bili životi, ali i manastiri i crkve, groblja, pa čak i voćnjaci, bunari, domaće životinje, sve ono što bi svedočilo o viševekovnoj prisutnosti i kulturi Srba na Kosovu i Metohiji. Groblja, kao poslednji svedoci i čuvari sećanja na preminule Srbe sistematski su uništavani, što rušenjem i skrnavljenjem nadgrobnika, što preoravanjem, miniranjem, zatrpavanjem, ali i raznošenjem posmrtnih ostataka. Mitra Reljić u knjizi, na strani 23 svedoči: „Preorano groblje u Rečanima, u deponiju smeća pretvoreno groblje u Kojlovici, kao i u Matičanu kraj Prištine, u deponiju pretvoreno, potom popločano i traktorima te drugom mehanizacijom pritisnuto groblje u Đakovici, zatrto groblje u selu Zlatare nadomak Prištine, peskom nasuto groblje u Velikoj Reci kod Vučitrna, samo su neka od brojnih srpskih grobalja kojima se više ne prepoznaje dojučerašnja lokacija.
Groblja su najčešće uništavana rušenjem i razbijanjem nadgrobnika, miniranjem i spaljivanjem celih grobljanskih lokacija. U pojedinim mestima (na primer, u metohijskim selima Žakovu, Sigi, Brestoviku, Belom Polju, u Vučitrnu, kao i u selu Vrnici nadomak Vučitrna i dr.) pokojnici su iskopavani i njihovi ostaci razbacivani uokolo”.
Mučne slike uništenih „večnih počivališta” Srba na Kosovu i Metohiji, pratile su profesorku Reljić na svom putu i poslu prikupljanja građe. Kako se navedene lokacije, ali i mnoge druge do kojih je autorka stigla, nalaze u strogo neprijateljskom okruženju, tako je i ona neretko ostajala neopažena i neuznemiravana. O toj vrsti opasnosti sa kojom se susretala svedoče dve fusnote 144 i 145 (razume se, dve fusnote su samo primer, zastrašivanja, pretresanja, do bacivanja pogrdnih reči, nasrtaja albanske dece koja su bila gotovo nezaobilazna pojava na terenskim istraživanjima naše autorke): „Za vreme obavljanja ovog posla, autora nisu mimoilazila legitimisanja, oduzimanje i provera fotoaparata te svakojake druge uzbunjujuće scene (panično, na primer, uspostavljanje radioveze sa komandnim centrom radi dobijanja instrukcija o daljem postupanju sa "sumnjivim’ licem zatečenim na groblju), kakve su umele da prirede patrole KFORa. Osim zebnje zbog mogućnosti da može biti ko zna kud odvedeno, još veći strah kod "lica’ je izazivala mogućnost da može biti zaplenjena velika sveska sa mukotrpno prikupljenim podacima. Zbog toga sam, nakon jedne takve "predstave’, svaki put na teren odlazila sa novom sveskom.
Popis, na primer, uništenih spomenika na starom groblju u centru Istoka (obavljen 6. novembra 2006) uz moralnu podršku i fizičku pomoć sada pokojne pesnikinje Darinke Jevrić i Petra (Ulemeka), tadašnjeg nastojatelja manastira Svetih Vrača i Đurđevih stupova, bio je praćen nasrtajima albanske dece, pa nije isključeno da je, i pored sve pažnje, koji od srušenih spomenika (od onih koji odavno nisu duboko u zemlji) pod šibljem i poleglom visokom travom ostao neregistrovan” (68–69).
Metodologija rada, kako na prikupljanju građe, tako i njene klasifikacije, autorku svrstava u red veoma odgovornih i prilježnih naučnika. M. Reljić, koja ni pored teških uslova prikupljanja materijala, psihičkog stanja u koje istraživač može da zapadne prilikom susretanja sa raskopanim grobovima, uništenim spomenicima, slikama pokojnika, među kojima je mnoštvo dece, a koje su neretko vandali lomili, ali i iživljavali se tako što su pucali u njih ili im noževima probijali oči, daje objektivan i naučno utemeljen prikaz zatečenog stanja i njegovu obradu: „Da bi se tekst natpisa mogao rastumačiti, često je bilo potrebno prikupljati i slagati komade zdrobljenog mermera. Okrnjeno, odnosno nedostajuće slovo zamenjivano je prilikom prepisivanja upitnikom ili pretpostavljenim slovnim znakom (katkad nekolikim slovima) u zagradi. Natpis je beležen tačno u onoj formi u kojoj je zatečen na spomeniku, dakle, sa svim pravopisnim i drugim propustima, a najčešće je skiciran ili fotografisan i sâm nadgrobnik. Uspravno pisana prezimena, po sredini ili sa strane porodičnih nadgrobnika, nužno su data horizontalno i ispred imena” (69). Ukoliko su se na spomeniku nalazili uklesani krstovi ili petokrake, autorka je i njih unosila u svoje zapise i prenela ih u knjigu.
Knjiga Srpska groblja na Kosovu i Metohiji: uništena spomenička i jezička baština podeljena je u dve celine, prvi deo se tiče teorijske sistematizacije prikupljenog materijala, sa uvodnim beleškama o ciljevima i metodologiji rada i obuhvata sledeća poglavlja: „Sakralni i nacionalnokulturni značaj grobalja, nadgrobnih spomenika i spomeničkih natpisa”; „Groblja, nadgrobni spomenici i spomenički natpisi”; „Srpska groblja u albanskom okru ženju kao nepoželjno svedočanstvo identi teta datog prostora”; „Starost i simbolika uništenih nadgrobnih spomenika”; „Sadržaj i forma spomeničkih natpisa”; „Antroponimija na srušenim nadgrobnicima i delovima nadgrobnika: Prezimena, Lična imena, Hipokoristici i nadimci”; „Nazivi zanimanja, zvanja i statusnih obeležja na srušenim nadgrobnicima”; „Načini prikupljanja, identifikacije i beleženja spomeničkih natpisa”. Drugi, obimniji deo knjige, donosi nam prikupljene materijale sa uništenih srpskih grobalja na Kosovu i Metohiji, s kraćim uvodnim tekstovima o istoriji mesta, stradanjima kao i sadašnjem stanju: „Severno Kosovo: Kosovska Mitrovica, Katolička parcela na gradskom groblju u Kosovskoj Mitrovici, Staro groblje u porti Hrama Svetog Save”; „Vučitrn i okolina: Viljance (Vilance), Vrnica, Vučitrn”; „Centralno Kosovo: Priština, Gradsko pravoslavno groblje u Prištini, Parcela posmrtno uniženih stradalnika na gradskom pravoslavnom groblju u Prištini, Staro groblje uz Crkvu Svetog Nikole”; „Kosovsko Pomoravlje: Gnjilane, Gornji Livoč, Žegra”; „Južna Metohija: Đakovica, Orahovac”; „Severna Metohija (opština Istok): Staro i novo istočko groblje, Ljubožda, Srbobran, Suvi Lukavac”; „Severna Metohija (opština Peć): Belo Polje, Brestovik, Vragovac, Ljevoša, Siga”, „Monaška groblja u Zočištu i Deviču”. Knjiga je uokvirena Predgovorom, Zaključkom, rezimeima na engleskom, ruskom i nemačkom jeziku, kao i Imenskim i Geografskim registrom. Autorka naglašava da se o ovom prvorazrednom problemu može govoriti s više aspekata, ali da „primarni cilj ove knjige jeste da skrene pažnju na nestajanje spomeničkih natpisa – specifične i vredne jezičke građe koja svedoči kako o veri i običajima, vrednosnim sudovima i moralnim načelima tako i o socijalnom položaju,
kulturološkim navikama, jednom rečju, mentalitetu i identitetu naroda” (23). Naravno, nažalost sva uništena groblja na Kosovu i Metohiji nisu mogla da budu predmet ove knjige, ali se na osnovu nje mogu naslućivati sadržaji zapisa na, recimo spomenicima u Prizrenu, o kakvoj bi se vrednoj jezičkoj, onomastičkoj i svakoj drugoj vrsti građe tu radilo.
Jedan stih iz drevnog Epa o Gilgamešu glasi: „U tvrdom kamenu uklesana su sva dela i sve patnje ljudi”, tako se i na nadgrobnim spomenicima čitaju podaci o životu, o delima, o patnjama tih ljudi, kojima eto, ti spomenici ne osiguravaju ni večno pamćenje, već svedoče o novim patnjama i novim stradanjima. Oduzeti nekome ime, piše profesorka Reljić, znači oduzeti nekome biografiju, zatrti svest o njegovom postojanju. Stoga su groblja neiscrpno obilje materijala važnih za onomastiku, odnosno antroponimiju. Autorka na osnovu analize materijala kao I konsultovanja Rečnika ličnih imena kod Srba Milice Grković, konstatuje da i sa tako skromnim obrađenim materijalom, postoji 45 ličnih imena (24 muška i 21 žensko) koja se ne nalaze u tom obimnom Rečniku.
Odnos prema životu, porodici, zanimanju, čita se sa ovih zapisa. Navešćemo samo neke, koji su nam se učinili najzanimljivijim (prenećemo ih onako kako su dati u knjizi, a prethodno i na spomeniku):

Dašić
Radovan Milena
1922 – 1977 1930 – 1970
ostaćete večno s nama
bez obzira gde mi bili
neka vam je laka zemlja dragi naši roditelji
Spomen podižu sinovi i kćeri sa maćehom Ljubicom
Vaša deca

† †
Slavomir – Slavko Cerović Miomir
Cerović 1961 – 1995
11. 8. 1966 – 1. 5. 1983.
o mladosti moja mila
rano li mi slomi krila
u zagrljaj bratu Slavku
ja ostavih oca majku
porodicama svoga brata i sestrice
da suzama miju lice
Spomenik podižu otac Golub majka
Milena brat Branko sestre
i stric Tomo sa porodicom



Počiva
Vučica Ćerkovića
Spomen gradi
jetrva Stanica
1930. g.

Ovde počiva
Dragomir
sin
jedini
Ljubisava i
Vasilije
đak I raz.
osn. škole
rođ. 30 feb.
1925 g. a
prestavise 23
1931. g. a oca
i majku ožalošćene
ostavi

ovde po
Lazar K. Stošić
poginuo u planinu
kod. ovaca ubiga Mila(n)
Pvlović
gveški
11 – 7 j. 1923
i. oprostimu
u razvoj
duše
jedina
c u
majke
14. g sv. ži.
118

Neretko su uz pravoslavna srpska groblja stradala i ona katolička na kojima su se sa hranjivali i Albanci katolici. A nisu retke i poruke koje Albanci ostavljaju kako bi se rušitelji možda trgnuli. Tako Mitra Reljić navodi primer sa gradskog pravoslavnog groblja u Prištini, a na kojem su se nakon izgona Srba iz tog grada počeli sahranjivati i Albanci katolici, nadgrobnika na kojem su uklesana imena Ollga i Dhimitri Gjoleka oboje preminuli 2005. na kome je porodica ostavila poruku sledeće sadržine: „Poštovani prolaznici, oni su Albanci sa juga. Molimo vas ne skrnavite!”. Potpuno je uništeno groblje na katoličkoj parceli u Kosovskoj Mitrovici, što ukazuje na islamističke težnje albanskih separatista, kojima smetaju ne samo Srbi već i sunarodnici hrišćani. Čitanjem zapisa sa uništenih nadgrobnika predstavlja za čitaoca neku vrstu katarzičnog iskustva, ponovno vraćanje u život svih tih ljudi čiji je „trajni” beleg da su postojali na ovome svetu trebalo da svedoči taj nadgrobnik. A zapravo njihov je trajni spomen, ova knjiga. Ako je značenje reči „sahraniti” sačuvati u sećanju, sačuvati od zaborava, onda ova knjiga pruža svim tim nevoljnicima i njihovim potomcima, ali i celokupnom srpskom narodu, večni spokoj. Ona predstavlja i neizbrisivog čuvara sećanja na te ljude, istorijski usud, nasiljem i trpljenjem obeležen život, skromnost i praštajuću prirodu Kosovaca i Metohijaca.

Žarko N. Milenković