01.01.00
Politika
16.03.2002.
"Pregled nemačke istorije" Hagena Šulcea
Nacija i demokratija
Smela rekonstrukcija nemačkog Panteona, uz autorov zaključak da je u poslednja dva veka samo nacionalna država bila u stanju da obezbedi stabilnu zaštitu demokratskim institucijama
Ima dovoljno višetomnih, oštroumnih, pa i lako čitljivih prikaza nemačke istorije, među kojima se nalaze i dela klasičnog ranga. Malo je onih konciznih. Ali nigde se, tvrdi Hans Ulrih Veler, najveći autoritet nemačke istoriografije, ne može naći takvo obilje podataka sakupljeno na tako malom prostoru kao u ovom "Pregledu" berlinskog profesora Šulcea (izdavač "Narodna knjiga"). Opremljen mapama i grafikonima, on rezimira dve hiljade godina - od početaka u rimskoj Germaniji do ujedinjenja podeljene Nemačke.
Moderan je ovaj pregled ne samo po svom sažetom stilu nego i po smeloj rekonstrukciji nemačkog istorijskog Panteona, po novoj postavci u reprezentativnoj galeriji predaka, kojom su se Nemci ponosili sve do poraza u svetskim ratovima. Već je Jakob Burkhart sa ironijom govorio o "pobedničkoj glazuri" nemačke istorije i ta zlatna legenda o pravolinijskom državotvornom usponu potisnuta je tek u godinama poratnog blagostanja i "zaborava istorije", kada su, po rečima autora, Nemci pomalo začuđeno posmatrali "ostali svet u kome je vladalo načelo nacionalnog identiteta". Da bi tom okolnom svetu dao odgovor na nemačko pitanje, Šulce je odlučio da istoriju svoje zemlje "ispriča iznova".
Nemci kao Rimljani
U svesti devetnaestog veka, germanski ratnici su bili nemački junaci - na spomeniku vojskovođi Hermanu-Arminiju kod Detmolda još uvek stoji uklesan natpis u slavu "nemačkog jedinstva". A proces je, zapravo, bio obrnut. Germani su i sami nastojali da postanu Rimljani, useljavajući se u napuštena naselja propalog Carstva i prilagođavajući svojim prostim kulturnim oblicima složenu i prefinjenu civilizaciju ranog srednjeg veka: njen jezik, upravu i zakone. Nijedan germanski kralj nije sumnjao u to da je nastavljač Rimskog carstva, iako je vladao mešavinom najvećeg broja evropskih etničkih grupa starog i srednjeg veka.
Za Nemce je, otuda, dugo važilo da su "zakasnela nacija". Na pitanje kako je to slabašno carstvo - čiji poglavar je stalno zavisio od brojnih izbornika i staleža - moglo uopšte da poživi do devetnaestog veka. Šulce daje ubedljive odgovore. U središtu Evrope, kao polju ravnoteže interesa, ali i ratnoj pozornici, bile su potrebne rascepkane, nejake državice i entiteti. Sve do 19. veka Nemci su, po rečima Fridriha Mozera, bili "zagonetka političkog uređenja, plen suseda, predmet sopstvenog podsmeha, oslabljeni podelama, a dovoljno snažni da sebi naškode, nemoćni da sebe spasu, neosetljivi na čast svoga imena, nepovezani u principijelnim stvarima, nasilni u njihovoj realizaciji - veliki, a ipak prezren i ujedno srećan narod". Nemce su ujedinili drugi: postavši nacija tek u jeku pohoda francuske vojske koja je pobeđivala u ime "jedne i nedeljive nacije", razvijali su svoj identitet kao protivtežu "korzikanskom demonu". Dalekosežne posledice je imalo upravo to što su se političke tekovine novoga doba - narodni suverenitet, parlamentarizam, ljudska prava - javile u obliku koji stiže sa Zapada, a Zapad se u liku Napoleona javio kao neprijatelj Nemačke.
Iznesene sažeto i temperamentno, Šulceove teze su smele i - za istoričara - neočekivane utoliko što postavljaju pitanje o neostvarenim istorijskim mogućnostima. Jer, rekonstrukcija propuštenog oslobađa nas, po njemu, fatalističkog pisanja istorije i podstiče razmišljanje o stvarnim povesnim kretanjima. Tako je, začudo, od svih mogućnosti za rešenje nemačkog pitanja, ideja ujedinjenja izgledala najmanje verovatna. Pre revolucije 1848, velikonemački san je postojao samo u glavama pesnika i filozofa. U prilog održanja zatečenog išlo je mnogo toga: i uvažavanje postojećih interesa moći, i moć tradicije, i socijalna i ideološka heterogenost nacionalnih i liberalnih nosilaca, pa i sama pat-pozicija između Austrije i Pruske. Nije izgledala neostvariva ni "treća Nemačka", savez srednjonemačkih država koje su se opirale i pruskoj i austrijskoj hegemoniji. Samo tri godine pre ujedinjenja, Bizmarku se činilo da će do njega doći tek u narednom stoleću. A onda su ga, iznenada, omogućile dve stvari: vanredne međunarodne okolnosti koje stavljaju van snage intervencionistički mehanizam evropskog sistema sila u slučaju koncentracije snaga u srednjoj Evropi i pruski državnici koji spoznaju naklonost trenutka.
"Kratki srećni život" nemačkog rajha Šulce opisuje kao kontinuirani uspon u slavi. Uprkos slomu Bečke berze 1873. godine, privredni barometar, a time i građansko blagostanje, rastu neprekidno sve do svetskog rata.
Podeljena nacija
Nakon opšteg poraza, zasnivanje novog, Trećeg rajha, stajalo je pod manje srećnim predznacima. Kratkotrajnu Vajmarsku Republiku održavao je celovit program revizije Versajskog ugovora i povratka na harmoniju sila u Evropi sa nemačkom prevlašću. Posle "Velikonemačkog ludila (1933-1942)" kako je naslovljeno pretposlednje poglavlje - tragičnog i uzbudljivo opisanog, Šulce se pozabavio dramom "podeljene nacije". Gurnute na ugrožene rubove globalnih sistema moći, dve nemačke države postale su završni kamen svetske arhitekture bezbednosti, koja iziskuje novo promišljanje nacionalnog fenomena i državnosti.
Pa ipak, pogled na zapadne i severne susede dokazuje autoru da je, u poslednja dva veka, nacionalna država - i samo ona - bila u stanju da demokratskim institucijama obezbedi stabilnu zaštitu. Štaviše, negde je rastanak od nacionalne države bio preuranjen. Sve dok se ne obezbede odgovarajuće institucije na evropskom planu, nacionalna država nema alternativu, a i posle stvaranja evropske državnosti i dalje će niz njenih zadataka morati da se izvršava na nacionalnom planu. "Zapadnoevropske nacionalne države", kaže Šulce, "promenile su se tokom poslednjih 150 godina - izgubile su na suverenitetu i autonomiji isto koliko i na isključivosti zahteva za lojalnošću svojih građana. Nacionalna država manje je važna, ali nije nikako postala izlišna". Postoje, otuda, uverava nas Šulce - uprkos drugačijem iskustvu - dobri izgledi ne samo za trajnu stabilnost demokratskih institucija, nego i za mirniji, opušteniji način gledanja na javne poslove nemačke nacionalne države.
Andrej Grubačić
