Političke, ekonomske i kulturne prilike na Kosovu i Metohiji 1929-1941

01.04.19 Institut za noviju istoriju Srbije

Kao i većina doktorskih disertacija odbranjenih na Katedri za istoriju Jugoslavije Filozofskog fakulteta u Beogradu, ova knjiga dr Božice Slavković Mirić pretežno je zasnovana na primarnoj građi Arhiva Jugoslavije, Arhiva Srbije (zbirka BIA) i Vojnog arhiva. Sama činjenica da je autorka koristila 26 arhivskih fondova, 37 naslova periodike, 213 monografija i 108 naučnih članaka dovoljna je za utisak o veoma pouzdanim temeljima na koje je postavljena ambiciozna i razgranata struktura. Od samih uvodnih delova autorka najavljuje i demonstrira sistematsku nadogradnju postojeće izvorne osnove stavljajući čitaocu do znanja da će biti upoznat i sa najaktuelnijim radovima domaće i svetske istoriografije koji se bave međuratnom istorijom Kosova i Metohije. Posebno značajnim čini nam se njena spremnost da se upusti u polemiku i vrednovanje postojeće literature, naročito u slučajevima „rata statistikom“ i drugih oblika političke instrumentalizacije nauke.
Jedan od univerzalnih problema sa kojima se suočavaju istraživači tema omeđenih teritorijalno-administrativnim granicama koje su u kratkim istorijskim intervalima varirale, jesu poteškoće prilikom korišćenja državnih statističkih izvora i njihove pravilne sistematizacije. Svesna tih poteškoća, Božica Slavković Mirić se opredelila za „teži put“ koji, zapravo, jedini vodi ka validnom rezultatu.
Knjigu čini osam tematskih poglavlja i više desetina užih problemskih celina koje pokrivaju gotovo svaki aspekt političkog i društvenog života na Kosovu i Metohiji tokom druge decenije jugoslovenske kraljevine. S obzirom na manipulativni potencijal teme, ali i kontroverzne interpretacije njene predistorije, autorka je konciznim i preglednim uvodom rekonstruisala kompleksno stanje pod turskom upravom nakon Berlinskog kongresa, kao i tokom ratnog perioda 1912–1918.
Kada govori o „prostoru i njegovim potencijalima“, ona se trudi da osvetli što više elemenata koji su ga, prema njenom uverenju, činili geopolitičkim i strategijskim jezgrom Balkana. Pravi istraživački potencijal iskazan je u drugom poglavlju („Država i njeno funkcionisanje na Kosovu i Metohiji“), gde su pomenute metodološke barijere došle do punog izražaja. Pisanje o državnoj i banovinskoj vlasti na malom geografskom prostoru koji je razdeljen na tri administrativne uprave može obeshrabriti istraživača, naročito kada se suoči sa tri srodna, ali ne nužno identična birokratska sistema čiji su pisani tragovi služili kao bazični istorijski izvor. U tom smislu, delovi posvećeni vojsci i žandarmeriji deluju rasterećenije, kako usled uniformnije građe tako i zbog relativno bogatije stručne literature koja se bavi vojnom istorijom. Ono što posebno impresionira jeste spremnost temeljnog suočavanja sa svim temama definisanim u sadržaju bez obzira na stepen njihove istraženosti, političku osetljivost ili napor koji takva elaboracija iziskuje.
Dobar primer takve beskompromisne pozicije Božica Slavković Mirić je iskazala u trećem poglavlju („Društvo Kosova i Metohije“). Nakon opreznog prikaza demografske fizionomije prostora, usredsredila se na objektivno „najteža“ mesta koja uključuju česte demografske promene uzrokovane kompleksnim migratornim procesima i kolonizacionim poduhvatima. Direktno sučeljavanje sa kontroverznim interpretacijama u polarizovanoj literaturi iziskivalo je poseban oprez, naročito kod tumačenja rezultata popisa stanovništva i brojnih leksičkih i statističkih zamki.
Uloga velikih sila i regionalnog, balkanskog okruženja na razvoj albanskog pitanja obrađena je u četvrtom poglavlju knjige. Uz analizu uticaja italijanskog i britanskog faktora, autorka se posebno zadržala na odnosu jugoslovenskih suseda prema albanskom nacionalnom i državnom pitanju. Upečatljiv ogled o uzajamnoj interakciji velikoalbanske ideje i koncepta integralnog jugoslovenstva u senci „neprijatnog suseda sa nemirnom granicom“, prethodi solidnom prikazu haotične situacije na jugoslovensko-albanskoj granici zasnovanom na iscrpnoj vojnoj građi. Pitanje unutrašnje politike na Kosovu i Metohiji centralni je motiv petog poglavlja, u okviru koga su, pored delatnosti političkih stranaka, izbornih procesa i propagande, izloženi pogledi ključnih političkih i verskih vođa, uticajnih kulturnih i javnih delatnika. Njihove biografije u naučnom aparatu knjige predstavljaju vredan istraživački doprinos.
Privredu Kosova i Metohije autorka vrednosno pozicionira „između ekonomskog razvoja i stagnacije“. Pri opisu stanja poljoprivrede i posledica agrarne reforme ona ukršta različita gledišta, baš kao i dok gradi priču o prirodnim bogatstvima i ekonomskim potencijalima, privrednoj eliti i uticajnim industrijalcima, Trepči, izvozu, zanatima i što je posebno važno – rekonstrukciji obima i strukture investicija.
Državna intervencija u prosveti kroz oblikovanje školske mreže i administracije osnovna je, ali ne i jedina tema sedme glave. U okviru ove celine autorka govori o učešću nacionalnih manjina u školskom sistemu, složenim verskim prilikama i o statusu i javnoj percepciji srpskog kulturno-istorijskog nasleđa na Kosovu i Metohiji. Ambiciozan pokušaj kompletne rekonstrukcije društvenog života autorka je dovela do samog kraja poslednjim, osmim poglavljem „Svakodnevica života na Kosovu i Metohiji“. Pored konvencionalnih antropoloških i etnoloških motiva, kakvi su porodični život, tradicija, običajno pravo, brak, verovanja i zdravstvene prilike, posebno je obradila teme „etničkih ekcesa“ na nivou svakodnevice koji uključuju razbojništva, uništavanje privatne i crkvene imovine. U nastojanju da što vernije oslika paradigmatične međuetničke odnose ona sagledava „susret nasleđa“ iz više perspektiva dok glasno razmišlja o praktičnoj ulozi mitova (npr. o „kosovskom predanju“ kao mogućem osnovu jugoslovenske ideologije).
Opšti utisak o ovoj knjizi (koju su 2017. nagradile dve izdavačke kuće) tiče se prvenstveno njene solidne izvorne osnove, bogate tematske strukture i objektivnog, analitičkog pristupa. Ova pregledna rekonstrukcija državne politike na prostoru koji je i u deceniji pred Drugi svetski rat ostao „na margini“ nije samo pokušaj markiranja i analize uzroka „nedovršene modernizacije“ već i značajan prilog sagledavanju stanja aktuelne istoriografije posvećene srpsko-albanskim kontroverzama. Konačno, insistiranje dr Božice Slavković Mirić na pozitivnim primerima suživota Srba i Albanaca predstavlja važnu novinu u savremenoj literaturi opterećenoj dominantnim, negativnim diskursom.
Vladan JOVANOVIĆ
TOKOVI ISTORIJE 1/2019