01.09.18
Vojnoistorijski glasnik
Pionirski poduhvat grupe mlađih srpskih istoričara na istraživanju kolaboracionističke štampe u okupiranoj Srbiji u periodu Drugog svetskog rata, započet 2013. godine, a čiji su se prvi rezultati pojavili 2015. objavljivanjem knjige Kolaboracioni stička štampa u Srbiji 19411944, priredio dr Aleksandar Stojanović (Beograd: Filip Višnjić, 2015), nastavljen je i 2017. godine objavljivanjem druge knjige sa identičnim naslovom. Iako je u okupiranoj Srbiji imala veliki značaj kao instrument propagande, kako nemačke okupacione uprave, tako i domaće kolaboracionističke vlasti, štampa koja je izlazila u okupiranoj Srbiji do pojave ove dve knjige nije privlačila veću pažnju istraživača, niti je na ovako celovit način obrađena.
Osnovni predmet istraživanja autora bila je štampa koja je uz odobrenje okupacionih vlasti objavljivana u okupiranoj Srbiji, pa su kao glavni cilj autori odredili da prikažu „na koji način je strogo kontolisana štampa pisala o društvenoj i političkoj stvarnosti Srbije u uslovima rata i okupacije i kako je javnosti prikazivala ’retuširane’ slike ključnih događaja na svetskoj sceni, uobličavane prema potrebama nacističke propagande”.
Iako je priređivač dr Aleksandar Stojanović na nekoliko mesta u Predgovoru istakao da se radi o monografiji, mišljenja smo da će mnogi čitaoci, s obzirom na strukturu knjige, ali i neujednačen kvalitet „poglavlja” (priloga), imati utisak da se susreću sa tematskim zbornikom radova. Kada govorimo o neujednačenom kvalitetu mislimo, pre svega, na različit pristup autora osnovnom predmetu istraživanja, tj. štampi. Dok jedna grupa autora analizira sadržaj štampe, drugima su u fokusu sami časopisi o kojima pišu.
Knjiga Kolaboracionistič ka štampa u Srbiji 19411944, II, sadrži predgovor, jedanaest tematskih poglavlja (priloga), zaključak, Summary, spisak korišćenih izvora i literature i kratke biografije autora. Poštujući metodologiju istorijske nauke, kolega Stojanović nas je u Predgovoru (str. 614) uveo u temu, istakao predmet istraživanja, ukazao na njegove glavne ciljeve, te ukratko prikazao strukturu knjige, kao i arhivske izvore, dnevničku, memoarsku i istorio-grafsku literaturu koja je autorima pomogla da na što bolji način izvrše analizu novinskih sadržaja.
U prva dva poglavlja (1594) analizira se pisanje kolaboracionističke štampe o zaraćenim stranama u Drugom svetskom ratu, tj. o nemačkoj vojnoj sili („Vikto rija – Nemačka pobeđuje na svim frontovima”: nemačka vojna sila na stranicama štampe) i antifašističkoj koaliciji (Antifa šistička koalicija na stranica ma kolaboracionističke štampe. Vojni kontekst, slika odnosa sa vezničkih sila i stanje na fron tovima), a oba su proistekla iz pera dr Marijane Mraović. Oba poglavlja pokazuju da je svu kontrolu nad pisanom i javnom izgovorenom reči u okupiranoj Srbiji imala nacistička Nemačka. Autorka je u prvom poglavlju, prateći niz časopisa (pre svega najtiražniji dnevni list Novo vre me), na ubedljiv način analizirala tok pisanja kolaboracionističke štampe o karakteru rata i viđenju nemačkih vlasti i vojske, zaključujući da je u potpunosti kontrolisana kolaboracionistička štampa prikazivala okupatora „kao prijatelja i dobročinitelja srpskog naroda”, te da se „propagandna matrica” prilagođavala situaciji na frontovima, od nemačke propagandne akcije Viktorija, koja je na početku rata pratila nemačke pobede, do tekstova o strateškom povlačenju i pojedinačnim herojstvima nemačkih vojnika, koji su pratili nemačke poraze. U drugom poglavlju analizi je podvrgnuto niz tema o kojima je pisala kolaboracionistička štampa u okupiranoj Srbiji, od pitanja ulaska SAD u rat i slike antifašističke koalicije, preko uvlačenja Jugoslavije u rat, priče o 27. martu i savezničkim bombardovanjima jugoslovenskih gradova do prikaza Istočnog i Zapadnog fronta. U kratkom zaključku koleginica Mraović je istakla da su saveznici kroz pisanje kolaboracionističke štampe čitaocima u Srbiji bili predstavljeni kao „konglomerat zla i imperijalnih interesa”.
Treće poglavlje (95125) „Šumski banditi”: Kolaboracio nistička štampa o Jugosloven skoj vojsci u otadžbini napisao je Rade Ristanović. Analizirajući novinske sadržaje, pokazao je da se odnos kolaboracionističke propagande prema JVuO tokom trajanja rata menjao nekoliko puta i da je prošao kroz nekoliko faza. Od početnog prećutkivanja o postojanju (prvi tekst koji nedvosmisleno govori o organizaciji pukovnika Mihailovića objavljen je tek 15. avusta 1941), preko pokušaja da se ravnogorski pokret prikaže kao organizacija koja je u potpunosti pod uticajem KPJ (septembar – novembar 1941), a njegovi pripadnici omalovaže, te prikažu kao poslušne „sluge Londona i Moskve” i „rušioci reda i mira u Srbiji” (19421943), do članaka koji su u „afirmativnom tonu” govorili o JVuO (1944). Sve to jasno pokazuje da je propaganda uperena protiv pokreta generala Mihailovića bila u direktnoj vezi sa trenutnim odnosom kolaboracionističke uprave i ovog pokreta.
„Crvene vladike”: Srpska pra voslavna crkva na stranicama ko laboracionističke štampe naslov je četvrtog poglavlja (127148), koje je napisao dr Aleksandar Stojanović. U uvodnom delu rada autor nas upoznaje sa položajem SPC u okupiranoj Srbiji, te zaključuje da je odnos domaće okupacione uprave i njene propagande prema SPC najvećim delom trajanja okupacije „obeležen svojevrsnim dualizmom”. S jedne strane vrh SPC je često kritikovan zbog odbijanja da se aktivno uključi u antikomunističku propagandu i optuživan da se okrenuo od sopstvenog naroda (u čemu se prednjačili članovi Zbora u svom listu Naša borba), dok je sa druge strane postojala propagandna matrica koja je nastojala da crkvu prikaže kao saveznika „vlade” Milana Nedića, koristeći za to ubistva sveštenika i monaha SPC od „strane bezbožnih agenata komunističkih i ravnogorskih likvidatora”. Pored toga u kolaboracionističkoj štampi crkveni praznici isticani su prenaglašeno, a kao primer za autor je prikazao odnos štampe prema prenosu moštiju svetitelja iz NDH u Beograd. Ipak, autor u zaključku ističe da je „jasno proklamovana politika SPC bila pozivanje na mir, prestanak ubijanja, i posebno, prestanak bratoubilačkog rata.”
Peto poglavlje (149184) „U službi građana”: komunalno pi tanje u Beogradu na stranicama kolaboracionističke štampe napisao je Rade Ristanović. U uvodnom delu autor nas upoznaje sa infrastrukturnim razvojem Beograda između dva svetska rata, koje je prekinuto bombradovanjem grada u aprilu 1941. godine. Držaći se hronološkog pristupa, detaljno je analizirao pisanje kolaboracionističke štampe o ključnim komunalnim prilikama i problemima u Beogradu. Počeo je od pitanja saniranja infrastrukture porušene u nemačkom bombardovanju (obnova vodovodne, kanalizacione i električne mreže, zgrada, ulica, i voznog parka), da bi prešao na svakodnevna komunalna pitanja (uređenje trgova i ulica, problemi elektro i vodosnadbevanja, nedostatak ogreva, neiznošenje smeća, neodgovorno ponašanje u saobraćaju i čišćenje snega sa beogradskih ulica), koja su se ciklično ponavljala svake godine. Ponovno bombardovanje Beograda, ovaj put od saveznika u aprilu 1944. godine, dovelo je grad na ivicu komunalnog kolapsa, pošto su drugi put u tri godine uništene vodovodna, kanalizaciona i elektro-mreža, porušene ulice i zgrade, pa je pitanje normalizacije života i saniranja nastale štete opet našlo mesto u novinama. Na kraju, autor je u kratkom zaključku istakao da „iako su i komunalne vesti najčešće bile kontaminirane političkim i ideološkim konotacijama i kontekstima, čini se da je u pogledu objavljivanja servisnih informacija štampa bila realnija i objektivnija nego u drugim slučajevima”.
Miloš Vojinović je autor šetog poglavlja (185205) „Beogradska filmska publika najviše voli vesele muzičke filmove”: Delatnost beogradskih bioskopa na stranicama kolaboracionističke štampe. Najznačajnije tekstove o bioskopskoj delatnosti u Beogradu, ali i uopšte o filmovima (tekstovi o novim filmovima, vesti o privatnom životu najvećih zvezda, opisi novih filmova pre njihovog prikazivanja u bioskopima), donosili su listovi Novo vreme, Obnova, Opštinske novine, Ponedeljak, Kolo, ali i Filmske novosti koje je izdavalo propagandno odeljenje nemačkog „Jugo-Istok filma”. Analizom sadržaja ovih novina autor je progovorio o statistici (beogradske bioskope početkom 1943. godine dnevno je posećivalo između 12.000 i 15.000 ljudi, a vikendom se taj broj peo i do 30.000 posetilaca), propagandi i bioskopskom repertoaru na kome su dominirali nemački filmovi. Autor je posebno istakao da štampa, s obzirom na pažnju koja je pridavana filmu i radu bioskopa, „nije samo jedan od izvora koji svedoče o kulturnom životu u okupiranom Beogradu, već i najvažniji i nezaobilazni izvor informacija za sve istraživače koji žele da steknu uvid u ovaj važan segment života”.
„Da vaspitava i prevaspita va”: pozorišna politika vlade Milana Nedića na stranicama ko laboracionističke štampe naslov je sedmog poglavlja (207234) autora Dušana Bojkovića. Analizirajući novinske tekstove on je utvrdio da se oni po svom karakteru mogu podeliti na „stručno-informativne i propagandne”. S tim u vezi, ono što je autor odmah uočio prilikom analize novinskih sadržaja, jeste kritika međuratnog pozorišta u Jugoslaviji, koje je ocenjivano kao dekadentno, ali iznad svega kao pozorište koje je „skrenulo sa svog ispravnog nacionalno-kulturnog i umetničkog puta”. Zbog toga je pozorište dobilo značajnu ulogu u „preporodu i reviziji istinskih nacionalnih vrednosti” koje je želela da sprovede domaća okupaciona uprava, pa su stranice kolaboracionističke štampe često isticale „izvanrednu ulogu pozorišta u procesu duhovne obnove srpskog naroda”, dajući mu vodeću ulogu u tom procesu („Ako može da vaspitava i prevaspitava, zašto to ono ne bi i radilo?”). Pored toga autor je analizirao i pisanje kolaboracionističke štampe (pre svega časopisa Srpska scena) o radu državnih i privatnih pozorišta i njihovom nacionalnom repertoaru, ali i o radu niza humorističkih pozorišta i diletantskih družina, kao i srpskih amaterskih pozorišnih trupa u nemačkim logorima.
Osmo poglavlje (235251) „Poznanstvo ženidbe radi”: Lju bav i brak na stranicama kolabo racionističke štampe napisala je dr Ljubinka Škodrić. Autorka je progovorila o pitanjima u vezi sa udajom i žendibom, mirazom, nasiljem u porodici i sporovima među članovima porodice različitih generacija, vanbračnim vezama i divljim brakovima, bračnim neverstvima i bračnom neslogom, kao i međunacionalnim brakovima. Čitajući ovo poglavlje i upoređujući ga sa ostalim stekli smo utisak da je autorka štampu u najvećoj meri koristila kao dopunu arhivskim istraživanjima, te da sami sadržaji štampe nisu bili u centru njene pažnje.
Priređivač dr Aleksandar Stojanović je autor devetog poglavlja (253278), „Sloboda iza žice?”: „Zavodski list” štićeni ka Zavoda za prinudno vaspitanje omladine. S obzirom na specifičnost ovog lista, odnosno specifično okruženje u kome je nastajao, autor nas informiše o ustanovi u kojoj je list nastao, tj. sa Zavodom za prinudno vaspitanje omladine u Smederevskoj Palanci. Pišući o listu, upoznaje nas sa nastankom, uređivačkom politikom, redakcijom i saradnicima, strukturom i stalnijim rubrikama. Pored toga analizirao je pisanje Zavodskog lista o svakodnevnom životu u Zavodu za prinudno vaspitanje omladine, radu zavodskih sekcija, Odbora za isporuku paketa ratnim zarobljenicima, biblioteke, zavodske pozorišne trupe, kao i o sportskim, edukativnim i umetničkim prilozima štićenika koji su objavljivani u Zavodskom listu, napominjući da su neki od ista-nutih srpskih knji-ževnika, među kojima i Branko V. Radičević, tu objavljivali svoje prve radove.
Društveni život ruske emigracije u kolaboracionistič koj štampi 19411944 naslov je desetog poglavlja (279298), koje je napisao dr Aleksej Timofejev. Posle kraćeg uvoda kojim nas uvodi u temu, autor nas informiše o ruskim listovima koji su izlazili na prostoru okupirane Jugoslavije u Drugom svetskom ratu: Ruski bilten, Vedemosti Ohranoj grupi, Novij put, Ruskoje delo, Reč, Za Ro dinu, Borba, Cerkovnoe obozrenie i Cerkovnaja žiznj. Rusi su mogli da čitaju i rusko izdanje nemačkog ilustrovanog propagandnog lista Signal, a u NDH se povremeno pojavljivao Izvod vesti. Karakteristično za sve ruske listove je da su bili nedeljnici i da su svi, izuzev dva crkvena lista koja su jedina izlazila i pre i u toku okupacije, imali relativno kratak vek trajanja. Autor govori i o reformisanom pravopisu, koji je pod pritiskom Nemaca koristila većina ruskih časopisa, emisijama Radio Beograda na ruskom jeziku, kao i ruskim bibliotekama, da bi na kraju rada konstatovao da „posle prodora u Srbiju jedinica Crvene armije i partizana ruski emigranti nestaju kao društvena grupa, kao nosioci samostalnih društveno-političkih pogleda i kao koherentni kulturni faktor.
Poslednje poglavlje (299316) Kolaboracionistička štampa vojvođanskih Srba 19411944. godi ne proisteklo je iz pera dr Slobodana Bjelice. Informišući o ciljevima i sadržaju štampe, autor nas upoznaje sa nizom listova koji su u navedenom vremenskom periodu izlazili u Banatu i Bačkoj. Govori o dva banatska nedeljnika (Nova sloga i Banatske novine), kao i četiri nedeljnika koja su izlazila u Bačkoj (Brankovo kolo, Ponedeljak, Ilustrovana nedelja i Srpsko kolo). Ipak, najveću pažnju autor je posvetio jedinom dnevnom listu (Nova pošta), koji je imao i najduži vek trajanja.
U Zaključku je priređivač dr Aleksandar Stojanović još jednom istakao da je „dominantna komponenta novinskog izveštavanja (u Srbiji) bila ratna propaganda”, kao i to da je štampa koja je objavljivana u okupiranoj Srbiji „bila najvažnije sredstvo propagande kako okupatora tako i domaće vlasti”. Najavio je i nastavak rada na istraživanju kolaboracionističke štampe i u godinama koje su ispred nas.
Istraživanje koje su sproveli autori donela su niz novih saznanja o životu u okupiranoj Srbiji. Ova knjiga predstavlja i jasnu potvrdu da je dublja analiza sadržaja kolaboracionističke štampe neophodna kako bi se na što bolji način razumela društvena i politička istorija i istorija svakodnevnog života u toku Drugog svetskog rata. Zbog toga smo sigurni da će postati nezaobilazna prilikom istraživanja bilo koje teme vezane za prostor Srbije u Drugom svetskom ratu.
Marko B. Miletić
01.08.18 Institut za savremenu istoriju
Kolaboracionistička štampa u Srbiji 1941-1944 (knjiga 2)
Tokom 2017. godine u saradnji sa beogradskom izdavačkom kućom „Filip Višnjić“ objavljena je druga knjiga Kolaboracionistička štampa u Srbiji 1941–1944 na 370 strana. Monografija je nastavak projekta tima istoričara mlađe generacije, koji je započet pre nekoliko godina. Uz popularizaciju istraživanja oblasti vezanih za politička, društvena i kulturna dešavanja na prostoru okupirane Srbije tokom Drugog svetskog rata pokrenuto je i pitanje informativnog i propagandnog uticaja štampe. Do objavljivanja prve monografije o kolaboracionističkoj štampi 2015. godine nije rađeno mnogo istraživanja koja su proučavala ovu tematiku. Autori su odlučili da sakupe svu sačuvanu periodiku koja je izlazila u okupiranoj Srbiji tokom četiri okupacione godine. Celokupna građa sistematizovana je u veće celine, pri čemu su autori uz pomoć primarnih izvora, pohranjenih u Arhivu Jugoslavije, Vojnom arhivu, Istorijskom arhivu grada Beograda, Arhivu Srbije i Arhivu Smederevske Palanke, kao i u državnim arhivima Rusije, rasvetljavali ulogu okupatorske i kolaboracionističke štampe u Srbiji. Uz korišćenje memoarske građe i savremene literature pružen je čitaocima kritički osvrt na teme koje su objavljivane u novinama.
Druga knjiga Kolaboracionistička štampa u Srbiji 1941–1944 sastoji se od uvoda, istraživačkog rada, zaključka, rezimea na engleskom jeziku, bibliografskih podataka o korišćenim izvorima i literaturom i kratkih biografskih podataka o autorima. Monografija je tematski podeljena na jedanaest celina koje prate teme predstavljanja nemačke moći okupiranim zemljama, društvenog života građana, kulturnih, prosvetnih i komunalnih pitanja. Štampa tokom rata nije bila samo informativno glasilo koje je objavljivalo političke, društvene, kulturne, sportske i komunalne novosti, već je pre svega predstavljalo osnovni propagandni instrument okupacionih vlasti i njihovih saradnika. Uočljiva je razlika propagandnog delovanja srpskih organa vlasti u odnosu na nemački okupacioni sistem.
U prvom poglavlju Viktorija – Nemačka pobeđuje na svim frontovima autorke dr Marijane Mraović, analizirani su novinski članci koji su prvenstveno imali cilj veličanje nemačkog naroda i vojske. Objavljivani su govori najviših nacističkih predstavnika. Promena uspeha na bojnom polju tokom 1943. i promena karaktera rata, menja i ulogu objavljivanih tekstova. U prvi plan je stavljana herojska borba nemačkih vojnika za slobodnu Evropu. Slovo „V“ koje je bilo simbol za Viktoriju (pobedu) naglašavalo je superiornost. Dnevne novine Novo vreme bile su glavni prenosilac svih propagandnih govora. Posebna pažnja je bila posvećena istraživanju predstave neprijatelja. Propagandna predstava sadržavala je mitske elemente o borbi Anglosaksonaca, Gala, Slovena i Jevreja sa arijevskom germanskom rasom.
U drugom poglavlju Antifašistička koalicija na stranicama kolaboracionističke štampe. Vojni kontekst, slika odnosa savezničkih sila i stanje na frontovima istraživani su odnosi nemačkih vlasti i propagandnog aparata Nedićeve vlade. Marijana Mraović upoređivala je odnose prema Angloameričkoj koaliciji i Sovjetskom Savezu. Do ulaska u rat decembra 1941. Nemačka se trudila da ne upliće SAD u sukob, ističući da poštuje načela Monroove doktrine. Nakon japanskog napada na Perl Harbor, propagandna štampa SAD i Englesku posmatraju kao koaliciju sa zajedničkom politikom. Istican je njihov imperijalistički duh, uz pljačku i ugnjetavanje malih naroda i otimanje njihovih dobara. Nedićeva vlada je u svojim novinama objavljivala tekstove o prepuštanju Kraljevine Jugoslavije interesnoj sferi Sovjetskog Saveza, što je izazivalo najveći strah među stanovništvom. Boljševizacija Srbije je bila jedna od najvažnijih tema novinskih članaka.
Poglavlje Šumski banditi: Kolaboracionistička štampa o Jugoslovenskoj vojsci u otadžbini rad je istoričara Radeta Ristanovića. Delovanju pokreta otpora najviše pažnje su posvećivali dnevni listovi Novo vreme i Obnova. U prvim mesecima okupacije nije bilo tekstova o gerilskim borcima. Ilegalno delovanje i nedostatak potrebnih podataka s jedne i želja za prikazivanjem potpune kontrole nad okupiranom zemljom s druge strane, smanjili su potrebu za tekstovima u novinama. Štampa je u narednom periodu predstavljala pokret otpora kao avanturiste i ljude koji ne razumeju realnost. Posebna pažnja posvećena je istraživanju rada Valtera Grubera, glavnog cenzora za Srbiju. Autor je analizirao periodiku, uz konsultovanje bogate memoarske građe učesnika ratnih događaja i sveobuhvatne literature.
Aleksandar Stojanović, priređivač monografije, u četvrtom poglavlju Crvene vladike – Srpska pravoslavna crkva na stranicama kolaboracionističke štampe, istraživao je položaj srpske crkve tokom rata. Srpsku pravoslavnu crkvu zadesila je u Aprilskom ratu i okupaciji zemlje teška sudbina. Stanje anarhije i podele koje su se ispoljile u ratu preneli su se i na sveštenstvo. Pristupili su redovima oba pokreta otpora, dok je radikalniji deo klera pristupio fašističkom pokretu ZBOR i podržavao vladu Milana Nedića. Poglavlje govori o ulozi sveštenstva u pokretima otpora, njihovom delovanju i značaju koji im je pridavan. Kolaboracionistička štampa upotrebljavala je epitet „crvene vladike“ da bi predstavila neistomišljenike kao sovjetske agente. Upravo su članovi ZBOR-a u svojim tekstovima javno napadali sve pripadnike sveštenstva koji nisu hteli da im se priklone i uključe u saradnju sa okupatorom.
Poglavlje U službi građana: Komunalno pitanje u Beogradu na stranicama kolaboracionističke štampe Radeta Ristanovića predstavilo je probleme sa kojima se Beograd suočavao tokom rata. Aprilsko bombardovanje razornih posledica, okupacija i nemaština stvorili su mnogo komunalnih problema u gradu. Beograd je imao ozbiljnih infrastrukturnih problema još u predratnom periodu, te je rat dodatno pogodio građane. Iako su nemačke vlasti započele obnovu grada, štampa se trudila da to preuveličano prikaže. Novine su prenosile antisemitske zakone koji su se ticali komunalnih pitanja u gradu.
Pitanje kulture u dva poglavlja istraživali su istoričari Miloš Vojinović i Dušan Bojković. U poglavlju Delatnost beogradskih bioskopa Miloš Vojinović predstavlja ulogu i značaj bioskopa u propagandnom ratu. Nepunih mesec dana od bombardovanja Beograda, 5. maja 1941, održana je prva bioskopska projekcija.
Bioskopi u Beogradu su postali centar nemačke propagande. Repertoar filmova i cenzura drugih produkcija omogućavali su uticaj na građane koji su došli da sklone misli od strahota rata. Za razliku od bioskopa, na osnovu istraživanja Dušana Bojkovića u poglavlju Pozorišna politika vlade Milana Nedića, pozorište je tokom rata bila „srpska stvar“. Vlada Milana Nedića je vršila propagandno delovanje u teatrima. Predstave su kod publike morale da izazovu jake emocije koje bi probudile nacionalnu svest i otrgle ljude od jugoslovenstva. Za vladu nacionalnog spasa od velikog značaja bilo je negovanje običaja i očuvanje tradicije.
Veoma važno istraživanje iz istorije privatnog života sprovela je Ljubinka Škodrić u poglavlju Poznanstvo ženidbe radi – Ljubav i brak na stranicama kolaboracionističke štampe. Ratna stradanja muškog dela stanovnika, nemaština, neizvesna budućnost i na teritoriji okupirane Srbije doveli su do pada sklopljenih brakova. Vlada Milana Nedića je podsticala venčanja, a važnu ulogu su odigrale dnevne novine koje su objavljivale propagandne vesti o povećanju broja sklopljenih brakova i objavljivale oglase za stupanje u brak. Porodičnim pitanjem i ulogom žene u porodici bavili su se prvenstveno članovi organizacije ZBOR i sam Dimitrije Ljotić.
U poglavlju Sloboda iza žice Aleksadar Stojanović je istraživao delatnost Zavodskog lista, časopisa Zavoda za prinudno vaspitavanje omladine. Zavod u Smederevskoj Palanci osnovan je 1942. po nalogu Milana Nedića, kao organ Ministarstva prosvete, a na inicijativu Dimitrija Ljotića. Omladinu su pod kontrolom ZBOR-a politički prevaspitavali. Pokrenute su sportske i pozorišne sekcije koje su nastupale i van objekata Zavoda. Posebno istraživanje autor je posvetio listu koji su uređivali štićenici doma, a koji je do sada malo korišćen u istraživanjima. Prvo su pokrenute Zidne novine koje su u vidu tekstova i ilustracija predstavljane na panoima Zavoda. Tokom 1943. pokrenut je Zavodski list koji su uređivali štićenici doma, a na čijem se čelu kao vlasnik potpisivao upravnik. Prevođenje novina na nemački jezik pokazuje koliki su značaj one imale za kolaboracionističku vladu. U novinama su objavljivani politički, kulturni i edukativni članci, kao i tekstovi o životu i radu u domu.
Aleksej Timofejev istraživao je položaj belogardejaca u Srbiji, u poglavlju Društveni život ruske emigracije u kolaboracionističkoj štampi. Nemci su po ulasku u Srbiju stupili u kontakte sa ruskom emigracijom u nadi da će uspostaviti saradnju. Međutim, mnogi Rusi se nisu odricali svoje domovine, iako je njihov cilj bila restauracija monarhije. Timofejev je istraživao ulogu ruske štampe koja je počela masovno da se publikuje tokom rata. Tekstove su štampali kozački divizioni koji su sarađivali sa okupatorom, ali i ruska crkva koja je zastupala desne stavove i pomagala povratak pravoslavlja unutar Sovjetskog Saveza tokom 1942. Autor je svoje istraživanje sproveo na bogatoj ruskoj arhivskoj građi i periodici.
Poslednje poglavlje Kolaboracionistička štampa vojvođanskih Srba 1941–1944 napisao je Slobodan Bjelica. Rasparčavanje Vojvodine nakon kapitulacije 1941. i stavljanje pod kontrolu različitih uprava veoma je ograničilo proizvodnju štampe. Iako je izgubila važnost koju je štampa u Vojvodini imala decenijama pre rata, postojanje određenih listova pokazuje saradnju vojvođanskih Srba sa okupacionim vlastima. Najznačajnije novine bile su vršačka Nova sloga, Banatske novine i novosadska Nova pošta.
U celini obe knjige Kolaboracionistička štampa u Srbiji 1941–1944. po svom naučnom značaju nadilaze mnoge monografije koje su objavljene na temu Drugog svetskog rata na prostoru Kraljevine Jugoslavije. Istraživanje periodike, važnog istorijskog izvora, predstavlja veliki iskorak u srpskoj istoriografiji i donosi nove poglede na period krvavih sukoba i dubokih društvenih podela. Svih jedanaest radova su potkrepljeni neobjavljenim i objavljenim izvorima, kao i relevantnom savremenom istoriografskom literaturom. Druga knjiga je obogaćena nizom fotografija iz novinskih članaka koje imaju cilj da široj publici verno prikažu izgled ratne štampe, ali i mnogim nepoznatim fotografijama iz tog perioda koje su pohranjene u istorijskim arhivima Srbije. Čitaocima legende ispod fotografija pomažu da lakše sagledaju i dožive vreme koje monografija predstavlja. Kako i sami autori navode, drugom knjigom se ne završava projekat istraživanja kolaboracionističke štampe, već će se u narednim godinama publikovati nova istraživanja. Zbog izuzetno jasnog stila pisanja monografija omogućava i laicima da unaprede svoja znanja o problematici Drugog svetskog rata. Jedini nedostatak predstavlja mali tiraž od samo 500 knjiga, inače karakterističan za većinu istoriografskih knjiga publikovanih na prostoru Srbije.
Aleksandar Dimić
