01.10.19
Tokovi istorije
Diplomatska istorija socijalističke Jugoslavije je istoriografsko područje koje se dinamično razvija. Osim političkih i diplomatskih odnosa, koji se nalaze u fokusu istraživača, istoričari su obrađivali čitav niz tema iz vojnih, kulturnih, naučnih i ekonomskih veza Jugoslavije sa inostranstvom. Naučno znanje se neprekidno širi, popunjavaju se istoriografske beline, otvaraju se nove teme i pitanja. Jedno takvo „novo“ istraživačko polje koje do sada nije bilo u fokusu istoričara jeste „književna diplomatija“. Ova oblast, koja se – kako joj samo ime kaže – nalazi na „preseku“ diplomatije i književnosti, spada u domen onoga što se naziva „kulturnom diplomatijom“. Sveukupan pogled na „književnu diplomatiju“, odnosno međunarodnu književnu saradnju socijalističke Jugoslavije u četvrt veka dugom periodu, od sredine pedesetih do kraja sedamdesetih godina 20. veka, pruža nam nova monografija dr Slobodana Selinića, višeg naučnog saradnika Instituta za noviju istoriju Srbije. Odmah treba istaći da je dosadašnje bavljenje kako spoljnom politikom tako i različitim segmentima unutrašnje politike socijalističke Jugoslavije dalo autoru dobru osnovu i učinilo ga „kvalifikovanim“ da se na uspešan način uhvati ukoštac sa jednom ovako složenom problematikom. Razlozi i opravdanost za bavljenje temom iz naslova knjige, prema rečima autora, nalaze se u tome što je književna saradnja bila „ne samo kulturno već i prvorazredno političko pitanje“ za socijalističku Jugoslaviju. Čitajući knjigu vidimo da je književnost doživljavana kao „most“ koji je trebalo da povezuje i zbližava narode, a bila je i kanal kojim su se promovisale ideje koje su bile važne za režim i slale se određene poruke. Osim toga, promocijom jugoslovenske književnosti je posredno reprezentovana i popularizovana i sama Jugoslavija. Dakle, u periodu na koji se odnosi monografija književnost je bila „produžena ruka jugoslovenske spoljne politike“.
Stavljajući akcenat na aktivnosti koje su se odvijale pod državnim „pokroviteljstvom“, Selinić je međunarodnu saradnju jugoslovenskih pisaca prikazao pre svega preko „krovne, savezne organizacije jugoslovenskih pisaca – Saveza književnika Jugoslavije“. Obradi teme u jednom relativno dugom vremenskom periodu autor je pristupio tematsko-hronološki. Pored neizostavnih predgovora (7–12), zaključka na srpskom (383–389) i engleskom jeziku (391–397), spiska izvora i literature (399–406) i imenskog registra (407–426), strukturu knjige čine uvodno poglavlje „Od blokade sa Istoka do saradnje sa celim svetom“ (13–46), za kojim sledi velika celina „U senci političkih odnosa: saradnja i sporovi sa Istočnom Evropom“ (47– 192), koja je podeljena na devet potpoglavlja: Ugovori o saradnji i razmene poseta pisaca, Sovjetska okupacija Čehoslovačke, Strah od lagera: Jugoslavija i sastanci saveza pisaca socijalističkih zemalja, Sporovi sa Bugarskom oko makedonskog jezika, Stručni dometi poseta Istočnoj Evropi, Književni turizam po Istočnoj Evropi, Politička i ideološka odmeravanja, Slika drugog i Posete sa slabim stručnim učinkom; dalje – prema regionima hladnoratovski podeljenog sveta – slede poglavlja: „Veze sa Zapadnom Evropom i SAD-om“ (193–235), „Slaba i zakasnela saradnja: Savez književnika Jugoslavije i nesvrstane zemlje“ (237–269), „Književna saradnja sa Južnom Amerikom“ (271–286) i „Balkanske zemlje“ (287–303). Na kraju knjige nalaze se dve veće celine. Prva, „Jugoslovenska književnost pred stranim čitaocima“ (305–364) sastavljena je od četiri potpoglavlja: Nobelova nagrada Ivu Andriću: uspeh diplomatije i kulture, Prevodi jugoslovenskih dela, Jugoslovenske antologije u inostranstvu – promocija kulture i predmet sporova i Časopis na stranim jezicima: The Bridge. Knjiga je zasvođena celinom „Unutrašnja komponenta međunarodne saradnje“ (365–389) koja se sastoji iz dva dela – Način ugovaranja saradnje i Decentralizacija zemlje.
Hronološku odrednicu iz naslova knjige autor je, u nastojanju da sveobuhvatnije sagleda određene procese i pitanja, širio u oba smera – na prvu polovinu pedesetih i godine sukoba sa Informbiroom, odnosno na osamdesete godine 20. veka. Posle normalizacije odnosa sa SSSR-om Jugoslavija je – uz izuzetak „drugog jugoslovensko-sovjetskog sukoba“ 1958. koji je do početka šezdesetih „okrnjio“ saradnju sa Istokom – stalno širila i jačala svoju književnu saradnju sa državama Istoka, Zapada i sa „neangažovanim zemljama“. To širenje saradnje na „ceo svet“ je posebno vidljivo od početka šezdesetih, a od druge polovine te decenije uočljivo je i umnožavanje različitih formi međunarodne književne saradnje. Uopšteno posmatrano, književne veze sa Istočnom Evropom su „nepogrešivo pratile oscilacije u političkim odnosima Jugoslavije i socijalističkih država“ i bile su regulisane međudržavnim ugovorima o kulturnoj saradnji i sporazumima o saradnji saveza pisaca. Književna saradnja sa Zapadom je – po sistemu „spojenih sudova“ – „dobijala na značaju u godinama sukoba sa Istokom“, što je naročito bilo izraženo krajem četrdesetih i tokom prve polovine pedesetih, kada su zapadne države bile „jedini prozor u svet za jugoslovenske pisce“. Pošto u zapadnim državama uglavnom nije bilo književnih organizacija sličnih Savezu književnika Jugoslavije, saradnja je često uspostavljana kroz lična poznanstva i delatnost pojedinaca ili na osnovu međudržavnih konvencija o kulturnoj saradnji. Saradnja sa nesvrstanim državama – uprkos svesti o značaju tog pitanja u Savezu književnika Jugoslavije – nije uspela da isprati nivo političkih odnosa sa ovim zemljama. Razlozi za ovo su bili objektivne prirode: geografska udaljenost, nedostatak sredstava, nepoznavanje prilika u njima, nepripremljenost za saradnju, jezička barijera i specifičnosti saradnje sa pojedinim državama (u nekim slučajevima je bila potrebna i odgovarajuća fizička sprema, kako bi se mogle izdržati određene teškoće poput klimatskih).
Veze sa Istokom, Zapadom i „nesvrstanima“ su u knjizi posmatrane kroz razmene književnih delegacija, uzajamne posete pisaca, prevodilaca, urednika književnih časopisa, književne večeri, učešće na međunarodnim književnim manifestacijama u inostranstvu i organizovanje takvih manifestacija od druge polovine šezdesetih u Jugoslaviji (Struške večeri poezije, Sarajevski dani poezije, Oktobarski susreti pisaca u Beogradu...), „dvojne susrete“ sa čehoslovačkim piscima, urednicima, slavistima i prevodiocima koji su naizmenično organizovani u dve države i njima slične tradicionalne susrete sa italijanskim piscima organizovane u Opatiji. Potom, kroz organizovanje „dana kulture“ sa istočnoevropskim državama, prevođenje knjiga, objavljivanje antologija jugoslovenske poezije i proze u inostranstvu, štampanje tematskih brojeva časopisa posvećenih jugoslovenskoj književnosti u različitim državama, pokretanje pomenutog časopisa The Bridge, razmenu knjiga i učešće na sajmovima i izložbama. Autorov zaključak je da je „najjače oružje jugoslovenske književne promocije u svetu bilo [...] prevođenje i objavljivanje jugoslovenskih dela na stranim jezicima“. To je bio jedan od prioriteta jugoslovenske „književne diplomatije“ koji je doživljavan kao „važan kulturni zadatak, ali i kao politički cilj, jer su takva izdanja služila promociji države, posebno u godinama kada je ona nesvrstanom spoljnom politikom igrala značajnu ulogu u međunarodnim odnosima“. I pored niza otežavajućih okolnosti na ovom polju su postignuti zapaženi rezultati, posebno od šezdesetih godina. Od 1945. do 1980. u svetu je objavljeno više od 2.050 jugoslovenskih književnih dela u 39 zemalja i na najmanje 42 jezika. Najviše prevoda je objavljeno u istočnoevropskim zemljama (čak 67%), a najprevođeniji autor je – očekivano – bio Ivo Andrić sa 257 prevoda (12,5%).
Osim toga što nam nudi saznanja o književnim vezama Jugoslavije sa nizom zemalja, obilje podataka do kojih je došao autor upotpunjava predstavu o bilateralnim odnosima sa određenim državama – kako u celini tako i u nekim (ponekad izuzetno važnim) pojedinostima. Takve pojedinosti, kada se dovedu u vezu sa ostalim saznanjima i svedočanstvima, daju mogućnost nijansiranijeg uvida u odnose Jugoslavije sa ovim državama. Knjiga pruža i specifičan pogled na spoljnu politiku socijalističke Jugoslavije u celini, na iskušenja pred kojima se nalazila, na principe za koje se zalagala, na ciljeve kojima je težila i na pojedine važne „tačke“ kao što je, na primer, 1968. godina. Kada je o spoljnoj politici reč, nezaobilazna je – i u knjizi vidljiva – uloga Josipa Broza Tita, koga srećemo u ulozi domaćina koji prima značajne svetske književnike (poput Žana Pola Sartra i Žana Kasua), delegacije stranih pisaca (kineske književnike u decembru 1956), odnosno vodi jugoslovenske književnike na svoja putovanja (na primer, Blaže Koneski je bio u pratnji jugoslovenskog predsednika tokom njegovog puta po Latinskoj Americi 1963). Značajni delovi knjige se odnose na unutrašnjopolitičku dimenziju književne saradnje sa inostranstvom. Naročito dobro su prikazani mesto i uloga teritorijalnog (republičkog i pokrajinskog) i nacionalnog ključa u „književnoj diplomatiji“, kao i to kako se, posebno od sredine šezdesetih, proces decentralizacije države – parcelisanje po republičkim i pokrajinskim granicama i unutrašnjopolitičke nesuglasice – prelivao na međunarodnu književnu saradnju Jugoslavije.
Knjiga nam nudi još važnih saznanja i uvida, podstiče na razmišljanje o nizu pitanja. Kao što je, zahvaljujući svom međunarodnom položaju, Jugoslavija bila retko mesto susreta umetnika Istoka i Zapada na Festu, Bitefu ili Aprilskim susretima, isti slučaj je bio i na polju književnosti. Osim pomenutih međunarodnih književnih manifestacija, autor je ovo pitanje naročito uspešno osvetlio kroz priču o okruglom stolu koji su 1965. u Beogradu organizovali Savez književnika Jugoslavije i Evropska zajednica pisaca i na kome su učestvovali glavni urednici poznatih evropskih književnih časopisa sa obe strane „gvozdene zavese“. U knjizi je dat i odličan prikaz višegodišnjih diplomatskih napora koji su omogućili „zvezdani trenutak“ jugoslovenske „književne diplomatije“: dodelu Nobelove nagrade Ivu Andriću 1961. godine. Iz knjige se jasno vidi koliko je ovaj zajednički uspeh jugoslovenske kulture i diplomatije snažno uticao na porast popularnosti jugoslovenske kulture širom sveta. Uz prevođenje dela jugoslovenskih autora, ovo je presudno doprinelo da se smanji „ogromno nepoznavanje naše knjige i književnosti“ u inostranstvu koje je bilo pretežno početkom perioda na koji se odnosi monografija. Čitajući knjigu usput nailazimo i na pojedine bitne teme koje su i danas aktuelne, poput bugarskog osporavanja makedonskog jezika (za bugarske književnike makedonski jezik je (bio) nešto što je „izmišljeno“, nešto što je „skopsko-veleško narečje“, odnosno „dijalekat bugarskog jezika“). Uočavamo i ulogu manjina u odvijanju književne saradnje sa susednim narodima, ali i koliko se zastrašujuće malo poznajemo sa njima. Knjiga nudi i imagološke predstave o nizu naroda i država (utisci jugoslovenskih književnika – iz izveštaja i putopisnih tekstova – daju obilje materijala za imagološka istraživanja).
Monografija Slobodana Selinića je zasnovana na pažljivom i obimnom istaživanju bogate izvorne osnove koju čine, za ovu temu ključni, fondovi Arhiva Jugoslavije i Diplomatskog arhiva Ministarstva spoljnih poslova Republike Srbije. Saznanja iz dokumenata – tih „nevoljnih svedoka“ prošle stvarnosti – upotpunjena su korišćenjem relevantne literature, putopisnih tekstova književnika i periodike. Jasan, pitak stil, „logičnost i doslednost prelaska od misli ka misli“ („najviši kvalitet naučnog izlaganja“, prema rečima Dmitrija Lihačova), dobra struktura, mali zaključci na kraju svakog poglavlja i dobro utemljen zaključak na kraju knjige – sve to nam omogućava lako kretanje kroz obilje informacija i saznanja koja ova monografija nudi. Sve u svemu, knjiga nam pruža „orlovski“ pogled na „književnu diplomatiju“ socijalističke Jugoslavije u četvrt veka dugom periodu i uvodi ovu temu na velika vrata u srpsku istoriografiju. Osim književne saradnje sa nizom zemalja i najznačajnijih svetskih književnosti, ona nam daje jedan osoben pogled na jugoslovensku spoljnu politiku u navedenom periodu, kao i korisna saznanja o bilateralnim odnosima sa većim brojem država. Knjiga – opet iz osobenog rakursa – osvetljava i proces decentralizacije jugoslovenske države, a predstavlja i prilog književnoj istoriji Jugoslavije. Pored konkretnog naučnog znanja koje donosi, ona daje odlično polazište i ideje za dalja istraživanja. Nasuprot, u današnje vreme preovlađujućim, olako izricanim paušalnim ocenama, pojednostavljenim diskvalifikacijama i stereotipnim predstavmaa o socijalističkoj Jugoslaviji, potrebna su ovakva ozbiljna istraživanja. Tom periodu nacionalne istorije, naravno, treba pristupiti bez nostalgične idealizacije, ali i bez totalnog odbacivanja. Neka loša, negativna iskustva ne treba da zamrače ono što je bilo pozitivno. A ako neka iskustva i nasleđa socijalističke Jugoslavije zaslužuju da se proučavaju i promišljaju to su spoljna politika i kultura. Upravo one teme na čijem preseku je iznikla ova knjiga.
Momir N. Ninković
