Srbija i jezički sukob u Jugoslaviji 1967.

01.10.17 Institut za savremenu istoriju

Monografija Slobodana Selinića o sukobu oko zajedničkog jezika u Jugoslaviji prvo je celovito monografsko istraživanje koje se tiče srpsko-hrvatskog spora oko jezika 1967. godine. U prvom planu analize jeste uloga srpske intelektualne i političke (partijske) elite u „jezičkom pitanju“ koje će se pokazati kao jedan od okidača i za međunacionalne sporove.
Materija je izložena kroz širok istraživački fokus; autor ispituje društvene prilike u Jugoslavija u vreme eskalacije sporova oko jezika, političko-pravni okvir jezičkog pitanja u Jugoslaviji još od kraja Drugog svetskog rata i nesporazume posle Novosadskog dogovora (1954). U centru pažnje jeste Deklaracija o nazivu i položaju hrvatskog književnog jezika grupe hrvatskih intelektualaca iz marta 1967. kada je spor oko jezika prerastao u prvorazredno političko i nacionalno pitanje. Dokument su podržale vodeće hrvatske institucije kulture, na čelu sa Maticom hrvatskom i Društvom književnika Hrvatske, a podržao ga je i Miroslav Krleža. Potpisnici inicijative, njih 140, iza koje je stajalo 19 najznačajnijih hrvatskih institucija kulture, smatrali su da treba sprečiti nametanje srpskog jezika kao „državnog jezika“; tražili su da se svi akti federalnih organa objavljuju posebno, na četiri priznata jezika (srpskom, hrvatskom, slovenačkom i makedonskom); tražena je „dosljedna primjena“ hrvatskog jezika u javnoj upotrebi u Hrvatskoj, uz obavezu da ga upotrebljavaju i svi Srbi koji žive u Hrvatskoj, ali i svi drugi koji bi došli u Hrvatsku i radili u njenim javnim i državnim institucijama („službenici, nastavnici i javni radnici bez obzira otkuda potjecali“).
Autor nam potvrđuje da je ova Deklaracija potkopala jedinu preostalu istorijsku vezu sa prvobitnim jugoslovenskim pokretima iz 19. veka, što je i bio njen osnovni cilj. Ilirski pokret se oslanjao upravo na težnju za jedinstvenim srpskohrvatskim književnim jezikom, a težnja za zajedničkim jezikom ostajala je jaka uprkos čestim političkim sukobljavanjima Srba i Hrvata. Hrvatski kulturni nacionalisti otvorili su vrata potpunom jezičkom odvajanju i tako doveli u pitanje svaku drugu vrstu srpskohrvatske saradnje.Selinić zatim prati i analizira oštar protest na srpskoj strani, jer je takav zahtev značio i otvorenu pretnju asimilacijom Srba u Hrvatskoj. Odgovor je došao veoma brzo, istog meseca, u vidu Predloga za razmišljanje, objavljenog u Književnim novinama, koji su podnela 42 člana Udruženja književnika Srbije. Za razliku od hrvatskog predloga, srpski nije imao podršku partijskog rukovodstva. Potpisnici su zatražili od Savezne skupštine da iz Ustava ukloni nazive: „hrvatsko-srpski“ i „srpskohrvatski“. Istovremeno su tražili da se Srbima u Hrvatskoj i Hrvatima u Srbiji omogući pravo na školsko obrazovanje na sopstvenom jeziku i pismu, „u skladu sa njihovim sopstvenim nacionalnim programima“, kao i pravo na korišćenje nacionalnog jezika i pisma „u odnosima sa svim organima, pravo da osnivaju kulturna društva, lokalne muzeje, izdavačke kuće i novine“ – pravo da neometano i slobodno neguju sve aspekte svoje nacionalne kulture.Usledio je obračun srpskog režima sa potpisnicima Predloga za razmišljanje, kada je pokrenut partijski mehanizam, pa su se SK Srbije i SK Hrvatske našli na istom zadatku. Autor prati najznačajnije događaje u tom procesu: sastanak Sekretarijata GK SKS Beograda od 22. marta, sednicu Gradskog komiteta SK Beograda od 24. marta, skupštinu Udruženja književnih prevodilaca Srbije od 26. marta, aktiv komunista pisaca od 31. marta, plenum Udruženja književnika Srbije od 2. aprila.
Autor piše i o kažnjavanju potpisnika Predloga i Deklaracije, o odjecima „rata rečima“ u inostranstvu, kao i o stavu Josipa Broza oko „jezičkog pitanja“. U centru analize jeste i traganje za odgovorom na ključno pitanje komunističke Jugoslavije: ko su „Jugosloveni“ i šta je „jugoslovenstvo“ u Jugoslaviji?
Osuda u javnosti i partijsko kažnjavanje nisu značili da su glavni protagonisti dokumenata o jeziku napustili svoje stavove. Naprotiv, autor pokazuje da su narednih godina mnogi od njih nastavili da šire nacionalističke ideje. U Hrvatskoj je nacionalistički talas ostao neprekinut do početka sedamdesetih godina, a u Srbiji su nacionalno orijentisani intelektualci nastavili da kritikuju partijsku politiku u nacionalnom pitanju, da se opiru ustavnim promenama koje su dovodile Srbiju u neravnopravan položaj u federaciji i nastojali su da vode nacionalnu politiku i među Srbima izvan Srbije.
Nasuprot dominantnom hrvatskom naučnom diskursu – koji govori da je borba za hrvatski jezik 1967. bila odbrana nacionalnog jezika i kulture od unitarizma, da je u pitanju bila „posljednja linija obrane hrvatske kulture i Hrvata kao naroda“, otpor „srbiziranju“ države i „velikosrpskim ideolozima u redovima jugoslavenske Komunističke partije“ koji su hteli da slome Hrvate kako bi stvorili „velikosrpsku Jugoslaviju“, zapravo „Veliku Srbiju“ – kolega Selinić spor oko jezika posmatra bez ideološkog ili nacionalnog vrednovanja, držeći se osnovnih stavova iznetih u dokumentima i ocene njihovog značaja za društvene prilike i međunacionalne odnose u tadašnjoj Jugoslaviji. Spor oko jezika – koji nije bio samo to – posmatran je bez ideološkog ili nacionalnog vrednovanja. Otvaranjem ključnih pitanja kao što su odnos prema (kon)federalizmu i nacionalizmu i uloga intelektualnih elita u ovim sukobima, autor je dao značajan doprinos naučnim razmatranjima jedne veoma važne teme iz intelektualne i društvene istorije komunističke Jugoslavije.

Kosta Nikolić