01.09.19
Vojnoistorijski glasnik
Sredinom 2019. godine, u izdanju Izdavačke kuće „Prometej” iz Novog Sada i Kosovskometohijskog odbora Matice srpske, svetlost dana ugledala je monografija „Dahijska vremena na Kosovu i Metohiji (1878–1899)” dr Slaviše Nedeljkovića, vanrednog profesora na Departmanu za istoriju Filozofskog fakulteta u Nišu. Autor, koji se već više od dve decenije predano i studiozno bavi proučavanjem političkih, društvenih i prosvetnih prilika, odnosno sveukupnim položajem srpskog naroda na teritoriji Osmanskog carstva u 19. i početkom 20. veka, rezultate svojih istraživačkih napora oličene u ovoj knjizi i utemeljene, pre svega, na neobjavljenim istorijskim izvorima domaće provenijencije, posvetio je kosovsko-metohijskim Srbima, čuvarima vere i tradicije.
Hronološki okvir, kao i celokupnu periodizaciju u monografiji, autor je koncipirao sa ciljem da, na osnovu najvažnijih istorijskih događaja, društvenih i ekonomskih procesa, pruži što potpuniji pregled opšte političke situacije na Kosovu i Metohiji, sa posebnim naglaskom na položaj srpskog naroda na pomenutom prostoru u periodu od Berlinskog kongresa (1878) do Međunarodne konferencije u Hagu (1899). Pored uvoda i zaključka, rezultati istraživanja izloženi su u tri problemske celine, a knjiga je, osim toga, opremljena i registrima ličnih imena i geografskih naziva, kao i rečnikom manje poznatih reči.
U uvodnom delu monografije, koji nosi naziv „Godine terora (1875–1878)”, dat je kratak osvrt na sveopšte prilike na Kosovu i Metohiji u kontekstu Velike istočne krize i njenih posledica. Ukazujući na kontinuitet diskriminatorske politike osmanskih vlasti prema hrišćanskom stanovništvu i njihovo neskriveno favorizovanje Arbanasa, autor je naročito istakao težak agrarno-pravni položaj i opštu nesigurnost kojima je srpski narod na Kosovu i Metohiji bio izložen u godinama Velike istočne krize, nazivajući ih, u potpunosti opravdano, godinama terora.
Prvo poglavlje pod nazivom „U vrtlogu anarhije (1878– 1899)” posvećeno je stradanju Srba na Kosovu i Metohiji u na vedenom periodu i njihovoj mukotrpnoj borbi za opstanak. U cilju očuvanja teritorijalnog integriteta i verske homogenizacije carstva, osmanske vlasti koristile su kao udarnu silu protiv srpskog naroda na Kosovu i Metohiji islamizovane Arbanase, čiji su se odredi borili u redovima turske vojske ili kao neregularne snage učestvovali u gušenju pobuna i ustanaka hrišćanskog stanovništva tokom čitavog 19. veka. S druge strane, u skladu sa uverenjem bečkih političkih krugova da Srbija i Crna Gora predstavljaju glavnu prepreku planiranom germanskom prodoru ka Egeju, na Arbanase je u borbi protiv njihovih interesa računala i Austrougarska, podržavajući arbanaški nacionalni pokret oličen u programskim ciljevima Prizrenske lige. Osnivanjem Prizrenske (1878), a potom i Pećke lige (1899), verska i etnička netrpeljivost Arbanasa prema Srbima kulminirala je u novom političkom zadatku – sistematskom istrebljenju srpskog naroda na Kosovu i Metohiji, što će ga u godinama koje su usledile staviti na velika iskušenja, dovodeći u pitanje njegov opstanak na pomenutom prostoru.
U drugom poglavlju, koje nosi naziv „Na oštrici handžara”, autor je prikazao posledice arbanaškog nasilja nad Srbima, ukazujući pritom na činjenicu da se tanzimatske reforme na području Kosovskog vilajeta u praksi gotovo nisu ni osetile. Nasilja i zverstva muslimanskog arbanaškog stanovništva ostajala su nekažnjena, pa čak i podržana od osmanskih vlasti, a srpski narod izložen konstantnim pljačkama, ubistvima, otmicama i prisilnoj islamizaciji, što je neizbežno vodilo ka novom iseljavanju Srba sa Kosova i Metohije i ozbiljnim demografskim poremećajima na pomenutom prostoru, čiji je karakter bio trajan.
Treće poglavlje, pod nazivom „Srbija i srpski narod na Kosovu i Metohiji”, posvećeno je merama koje je srpska država preduzimala i realizovala na diplomatskom, prosvetnom i kulturnom planu ne bi li olakšala život Srbima na teritoriji Osmanskog carstva, pre svega u Kosovskom vilajetu, gde su bili naročito ugroženi. Kao posebne uspehe srpske diplomatije autor je istakao sklapanje konzularne konvencije sa Osmanskim carstvom, čime je omogućena privilegovana komunikacija sa Srbijom, zatim otvaranje konzulata u Skoplju, Solunu, Prištini i Bitolju, kao i održavanje konzulskih konferencija u Beogradu (1891) i Nišu (1899), sa ciljem ujednačavanja diplomatskih akcija i bolje organizacije rada, te određivanja daljih pravaca delova nja na terenu. U isto vreme, memorandumom predstavljenim na Konferenciji u Hagu 1899. godine, došlo je do aktuelizacije pomenutog pitanja i na međunarodnom planu, što je, uprkos strahu od direktne konfrontacije sa Osmanskim carstvom u datoj prilici, ukazivalo na spremnost zvanične Srbije da svoje sunarodnike na Kosovu i Metohiji ne prepusti sudbini. Domet preduzetih mera ostao je ipak ograničen jer se, usled konstantnog pritiska turskih vlasti i sve težih arbanaških zuluma, na pragu 20. veka srpski narod u centralnim delovima Stare Srbije nalazio na samom rubu egzistencije. Zasnovana u najvećoj meri na neobjavljenim istorijskim izvorima prvog reda, obogaćena mnoštvom narativnih izvora – memoara, dnevnika, autobiografija – i potkrepljena preciznim statističkim podacima i činjenicama, monografija prof. dr Slaviše Nedeljkovića „Dahijska vremena na Kosovu i Metohiji (1878–1899)” pruža objektivno i sveobuhvatno viđenje problema koji obrađuje, zbog čega predstavlja izuzetan doprinos proučavanju istorije srpskog naroda na Kosovu i Metohiji u poslednjim decenijama 19. veka i srpskoj istoriografiji u celini.
Dr Milena Kocić
