Z A K Lj U Č A K
Doseljavanjem Srba i Hrvata na Balkansko poluostrvo, koji su se smestili na prostoru nekadašnje rimske provincije Dalmacije, okončan je talas seobe Slovena koji je otpočeo stoleće ranije početkom vladavine vizantijskog cara Justinijana I. Iako su Srbi i Hrvati stupili južno od Save i Dunava kao saveznici Carstva kao protivteža Avarima, zatečeno stanje urušenog poznoantičkog sveta u najvećoj meri odredilo je pravac njihovog istorijskog razvitka. Izuzev dalmatinskih gradova: Zadra, Trogira, Raguze, Kotora, Budve i Ulcinja, koji su predstavljali žarišta vizantijske uprave i lučonoše civilizacijskih tekovina, unutrašnjost nekadašnje rimske provincije Dalmacije, bila je lišena gradskih centara ili sličnih žarišta. Decenije prethodnih pustošenja načinila su u civilizacijskom smislu od unutrašnjosti Balkanskog poluostrva pusto polje. Blizina vizantijskih gradova na dalmatinskoj obali, sa očuvanim gradskim poretkom, crkvom i latinitetom, Hrvatima i Srbima u zaleđu, blagotvorno je uticala na prenošenje kulturnih tradicija pridošlim varvarima. Ali, ovj proces tekao je sporo i često bio prekidan.
Srbi su se naselili na teritoriji koja je u crkvenom smislu, krajem VI veka, potpadala pod dve arhiepiskopije. Jedna je imala sedište u Saloni, a druga u Justinijani Primi. Obe ova grada prestala su da postoje početkom VII veka, Justinijana Prima na samom početku vladavine cara Iraklija (610 - 641), a Salona se najverovatnije ugasila postepeno deceniju ili dve kasnije. Tako je i crkvena organizacija na prostoru Dalmacije i prefekture Ilirik, gotovo poptuno prestala da postoji. Izuzetak su činili mali dalmatinski gradovi, Zadar, Trogir, Dubrovnik, Kotor, Budva i Ulcinj, i iz njih će i poteći obnova crkvena organizacije i njeno širenje prema Slovenima u zaleđu.
Brojni toponimi u Dalmaciji svedoče o dodiru između starosedelaca i pridošlih Slovena. Za pitanje hrišćanstva od neobične važnosti je jedna grupa toponima koja u svome korenu sadrži latinski pridev sveti - sanctus, i lično ime sveca, npr. Sutilija, Sutmiho, Sutivan, Sutomore - sanctus Ilias, sanctus Michael, sanctus Iohannes, sancta Maria. Latinski pridev sveti postao je slovenski prefiks sut -. Očuvanje imena ovih mesta ukazuje na dodire sa starosedeocima ali i na nerazumevanje značenja samog imena . Docniji sloj toponima jasno razlaže imena na Sveti Mihailo, Sveti Ilija, Sveta Varvara, itd., označavajući zapravo vreme kada su Sloveni počeli da razumevaju pravo značenje ovih imena odnosno kada su i sami postali hrišćani.
U unutrašnjosti Balkanskog poluostrva uočeni su brojni toponimi Crkvina. Obično je reč o sakralnim objektima iz ranih epoha. U Bosni npr. često su u pitanju poznoantičke bazilike na kojima nisu vršene nikakve prepravke tokom srednjeg veka, a koje su van funkcije bile već početkom VII veka. U nekim od ovih objekata opaža se i ranosrednjovekovno ukopavanje pokojnika, najverovatnije na osnovu spoznaje Slovena da je reč o svetom mestu, ali ne i kao posledica služeće crkve. Mislim i da je ovo pokazatelj o doidru rularnog hrišćanskog stanovništva koje je bilo u dodiru sa Slovenima tokom čitavog razdoblja ranog srednjeg veka.
Tokom prva dva stoleća po naseljavanju Srba i Hrvata, Dalmacija se nalazila na političkoj periferiji Vizantije i papstva. Ovaj potonji je imao izvesnog uticaja na crkvene prilike u Dalmaciji sve do vremena izdvajanja Ilirika (sa Dalmacijom) u vreme cara Konstantina V (741 - 775). Vrlo je izvesno da je tokom druge polovine VII veka Rim sprovodio određenu obnovu crkvene organizacije u srednjoj Dalmaciji, gde je Split preuzeo ulogu nekadašnje Salone. Drugi grad kojem je izgleda bila posvećena pažnja bio je Dubrovnik. Iz Splita i Dubrovnika tekla je misionarska delatnost prema Srbima i Hrvatima u zaleđu. Prvi rezultati potvrđeni su istorijskim dokumetnima koji se odnose na prvu polovinu IX veka, kada je hrvatski knez Trpimir postao ktitor jednog benediktinskog manastira, a na njegovom dvoru boravio propovednik iz Franačke, Gotštalk, koji je sprovodio učenje o predestinaciji.
Franački politički uticaj u dalmatinskom zaleđu širio se i na crkvena pitanja. Delovanjem franačkih misionara ustanovljena je najverovatnije episkopija u Ninu koja će izrasti u glavni crkveni centar hrvatskog arhonta. U poslednjoj četvrtini IX veka hrvatski vladari će čak pokušavati da iz Rima dobiju posvećenje svoga episkopa težeći da na taj način utemelje i svoju sopstvenu crkvu. Ovaj pokušaj je propao, ali je izvrstan pokazatelj kako se državna svest izgrađivala i u Hrvatskoj upravo kao i u drugim ranosrednjovekovnim državama. Istovetan slučaj je, ujedno i sinhron, delovanje bugarskog kneza Borisa, koji je od pape takođe pokušavao da isposluje nezavisnu bugarsku crkvu. Kada od Rima to nije mogao da dobije on se okrenuo carigradskom patrijarhu kome nisu bile nepoznate autokefalne arhiepiskopije.
Najveća nepoznanica ostaje prostor današnje Bosne, koja je u ranom srednjem veku bila geografski daleko manja teritorija, i za koji u ranom srednjem veku ne postoji gotovo nijedan relevantan podatak. Nalaz pojasa jednog franačkog misionara iz Bosne, koji se sigurno datira u prvu polovinu IX veka, gotovo da je jedini podatak koji bi ukazivao na misionarske aktisnovsti franačke crkve prema zemljama dublje u zaleđu Dalmacije. Bosna je tada bila u sastavu srhontije Srbije, tako da i svaka vest koja se odnosi na Srbiju toga vremena trebalo bi da bude posmatrana i kao vest koja se odnosi na Bosnu. Konstantin Porfirogenit izričito i kaže da je Bosna sastavni deo Srbije, iako je već u njegovo vreme ona u ponečemu predstavljala zasebnu oblast čim je car imao potrebu da je posebno pomene na kraju odeljka o Srbiji.
Na osnovu pisanja Konstantina Porfirogenita, poznato je da su srpski prinčevi, koji se rađaju polovinom IX veka, nosili hrišćanska imena - Stefan, Pavle, Petar. Političko delovanje srpskog arhonta otkriva i da je hrišćanska vladarska ideologija svoje utemeljenje u Srbiji našla poslednjih decenija IX veka. Naime, u sukobima bugarskog cara Simeona sa Vizantijom, Srbi su uglavnom istupali kao saveznici Carstva, a vladari koji su dolazili do prestola nakon nasilne smene prethodnika koje su postavljali Bugari, vrlo brzo su se vraćali pod skute Vizantije. Jedan od mogućih odgovora na pitanje zašto su to činili proističe upravo iz vladarske ideologije, jer su srpski arhont očigledno razvili svest da im potvrda vladarskog naslova ne može doći iz Preslava ili Pliske, već isključivo od cara iz Carigrada koji je imao jedinstveno pravo da postavlja vladare drugim narodima. Ova potvrda bila je potrebna arhontu Srbije i radi očuvanja premoći među ostalim srpskim kneževinama: Zahumljana, Neretljana, Travunjana i Dukljana.
Tragovi crkvene arhitekture ranog srednjeg veka na prostoru srpskih kneževina izuzetno su retki, za razliku od Hrvatske, gde je broj sačuvanih crkvica daleko veći. Ipak, u južnoj Dalmaciji, pre svega u Boko-kotorskom zalivu, pojačana je sakralna graditeljka aktivnost u okolini vizantijskih gradova Kotora, Budve i Ulcinja, gde se kao ktitori javljaju i ljudi slovenskog imena. Pravac prostiranja preromaničkog crkvenog graditeljatva iz Duklje prema unutrašnjosti tekao je dolinom Lima, gde su takođe arheološki potvrđene najmanje dve crkve iz ovog razdoblja.
U modernom srpskom jeziku očuvali su se takođe tragovi rimskog crkvenog uticaja koji pokazuju postojanje živog kulta kao što su oleum - ulje, commcare - kum, crux - krst, altare - oltar, arsa - raka, itd. Ove reči su pokazatelj o širenju hrišćanstva iz latinske sredine, a takva je postojala u Dalmaciji gde je romansko stanovništvo, iako pod vrhovnom vlašću Vizantije, negovalo latinski crkveni kult.
Šezdesete godine IX veka bile su obeležene crkvenim sukobom Rima i Carigrada na prostoru Balkanskog poluostrva, kada su jake pape pokušale da pod crkveni uticaj Rima stave i udaljenu Bugarsku baštineći to pravo na poznoantičkoj crkvenoj podeli kada je Justinijana Prima bila pod ingerencijama rimskog pape. Godine 873. papa piše srpskom knezu Mutimiru da se vrati u veru svojih predaka, savetujući mu da se obrati episkopu Sirmijuma. Očigledno je u Rimu postojala svest o ranoj pripadnosti Srba rimskoj crkvi, upravo kao što i Konstantin Porfirogenit saopštava isto samo na različit način kratkim opisom pokršavanja Srba u vreme Iraklija od strane sveštenika iz Rima.
Ispitivanje stanja crkvene organizacije u Srbiji ili srpskim kneževinama nije dalo rezultat koji bi otkrio eventualno crkveno središte ili mrežu episkopija. Istorijski izvori u sebi nisu sačuvali ovakav jedan podatak. Ipak, crkveno središte je izvesno postojalo, jer lista imena naseljenih gradova u srpskim kneževinama sačuvana u De Administrando imperio, cara Konstantina Porfirogenita, pokazuje jedan zanimljiv obrazac prema kome je prvi grad na spisku ujedno i poznato crkveno središte. Tako je u slučaju Neretljana prvi grad na spisku Mokro, moderna Makarska, koja je docnije zaista bila episkopija; u Zahumlju je na tom mestu Ston, koji je već od prve četvrtine X veka bio episkopija; u Travuniji je na prvom mestu Trebinje, koje je takođe bilo episkopija. Analogija sa Srbijom ukazivala bi da je glavni grad Srbije bio Destinik, a samim tim i neka vrsta crkvenog središta.
U vreme vladavine vizantijskog cara Romana Lakapina dogodile su se veoma bitne političke promene koje su se odrazile i na tekuća crkvena pitanja. U njegovo vreme Dalmacija je vraćena pod jurisdikciju rimske crkve i na dva crkvena sabora u Splitu, 925. i 928. godine, izvršena je rekonstrukcija crkvene organizacije po rimskom obrascu. Tako je Split postao i zvanično arhiepiskopija, sa svojim sufraganima u Zadru, Stonu, Makarskoj i Dubrovniku, odnosno Kotoru - koji su tada činili jednu episkopiju. Preuređenje crkvene organizacije u Dalmaciji sigurno je dalo dodatni podsticaj daljem širenju hrišćanske organizacije prema slovenskom zaleđu. Dva crkvena središta činila su kičmu ovih aktivnosti - Split, prema Hrvatima, i Dubrovnik, prema Srbima. Tokom vekova srednjeg veka Dubrovnik će neprestano isticati svoju crkvenu supremaciju na srpske zemlje koja je relano imala osnove najverovatnije samo prema Travuniji, dok su dukljanski vladari ovo pravo Dubrovčana po svoj prilici pokušavali da ospore izgradnjom sopstvene srkvene organizacije u čemu su konačno i uspeli u drugoj polovini XI veka. Veoma je važno razumeti da su ovi gradovi ujedno bili i žarišta vizantijske vlasti u Dalmaciji, dok su s druge strane u crkvenom smislu spadali pod rimskog papu. U vremenima crkvenih razmirica između Rima i Carigrada, ovo je dovodilo sasvim sigurno do prilično velikih teškoća u crkveno-organizacionom smislu. To je jedan od razloga zbog čega je razvoj crkvene organizacije u srpskim zemljama tekao sporo i isprekidano.
Tek kada Vizantija bude i vojno nadzirala srpske arhontije, od vremena Vasilija II (976 - 1025), odnosno od 1018. godine, tek tada će se stvoriti uslovi za ubrzano formiranje ozbiljnije crkvene organizacije, pa će čak i tada proći više od jednog stoleća dok ona ne dobije jasne konture. Istovetan obrazac postojao je u Hrvatskoj dva stoleća ranije, kada su Franci, kao papski eksponenti, zauzeli Hrvatsku i u njoj uspešno izgradili prvobitnu hrvatsku crvku sa sedištem u Ninu.
Suština istraživanja crkvene orgaznicije u srpksim zemljama u ranom srednjem veku nije mogla da teče u pravcu rekonstrukcije crkvene organizacije u srpskim zemljama - izvori su nemi kada je reč o ovom pitanju - već u utvrđivanju toka jednog procesa koji je iz ravijene vladarske ideologije koja se temeljila na hrišćanstvu neminovno morala da dovede i do izgradnje crkvene organizacije. Proces je uočen i objašnjen, više od toga teško je bilo utvrditi.
dr Tibor Živković
