Aprilski rat u Moravskoj banovini

01.03.21 Institut za savremenu istoriju

U nizu naslova najmlađih kolega kojima je Institut za savremenu istoriju konkurisao januara 2020. za finansiranje kod nadležnog Ministarstva bio je i rukopis mladog saradnika Instituta Miloša Žikića Aprilski rat u Moravskoj banovini: Peta armija Jugoslovenske vojske u ratu 1941. Autor se inače afirmisao u proteklim godinama objavljujući radove iz jugoslovenske vojne istorije, baveći se temama iz Aprilskog rata 1941. godine. Njegovi radovi se bave detaljnom deskripcijom događaja na jugoistočnom frontu Kraljevine (današnjoj Srbiji), a posebno se istakao istraživanjem personalija – biografskih podataka starešinskog sastava Jugoslovenske vojske koji je komandovao na ovom frontu.

Monografija Žikića tako je postala još jedan od doprinosa savremenoj srpskoj istoriografiji u nastojanju da se razume kratkotrajni Aprilski rat 1941. godine koji je sa istorijske scene odneo Kraljevinu Jugoslaviju i na njenu teritoriju doneo okupaciju, a potom i višestruki građanski rat. Budući da su događaji na prostoru kojim je omeđena tema istraživanja često bili zapostavljeni u tumačenju Aprilskog rata 1941, istraživanje autora dobija na aktuelnosti pre svega zbog novog istraživačkog zahvata kojim je osvetlio mnoge manje poznate događaje na ovom ratištu.

Dvotomno delo generala Velimira Terzića Slom Kraljevine Jugoslavije jeste za mnoge decenije gotovo iscrplo ovu temu, ali protok vremena, nove istorijske okolnosti i značajna neistražena građa koja je na raspolaganju istoričarima omogućavaju da se novim istraživačkim zahvatima javnosti ponude studije o ovoj kratkotrajnom ratu. Ovo se posebno odnosi na događaje na pravcu koji je svojim istraživanjima „pokrio“ Žikić.

Peta armija Jugoslovenske vojske imala je bitnu ulogu prema ratnom planu „R-41“. Ona je trebalo da, zajedno sa trupama Treće armijske oblasti, brani istočni front i tako omogući Trećoj armiji da zauzme Albaniju, a ostalim armijama da se nesmetano povuku ka jugu, kako bi se zatim organizovao novi Solunski front sa Grcima i Britancima i tako nastavio rat protiv sila Osovine.

Ovaj deo ratišta, na kome su nemačke snage bile borbeno aktivne od prvog dana agresije na Kraljevinu Jugoslaviju, u značajnoj istraživačkoj meri je bio zapostavljen, jer je primat uvek davan istraživanju vazduhoplovstva, borbama u Makedoniji, događajima koji su prethodili stvaranju Nezavisne Države Hrvatske, političkim okvirima rata i drugim, možda interesantnijim događajima. Štaviše, sećanja i interpretacije aktera na ovaj rat obeleženi su nizom stereotipa. Vojska koja uopšte nije pružila otpor i izdaja – samo su neki od njih. Neke stereotipe su proizvodili savremenici, koji nisu bili u stanju da razumeju tako brz slom jugoslovenske države i njene vojske. Da bi sebi objasnili razloge zbog kojih je do toga došlo, oni su često pribegavali stvaranju stereotipa, koji su i dan danas veoma snažni. S druge strane, kasnije su nastajali novi stereotipi pod uticajem političkih ocena komunističke ideologije i trendova istoriografije koji su vladali do kraja postojanja socijalističke Jugoslavije.

Miloš Žikić svog čitaoca uvodi u priču o ratnim događajima na području Moravske banovine – dela današnje Republike Srbije, kroz srazmeran uvod u kome je analizirao organizaciju Jugoslovenske vojske u celini i na tom prostoru, kao i vojne prilike na ovom prostoru. On detaljno razlaže pripreme u zoni odgovornosti Pete armijske oblasti Jugoslovenske vojske za odbranu ovog pravca. Takođe, i ratne pripreme i grupisanje nemačkih snaga za napad na Kraljevinu na tom delu fronta.

Tok Aprilskog rata na području Moravske banovine autor prati na dnevnoj bazi, analizirajući ratne operacije u tri faze. Prva faza je „Nemački napad i otpori“ od 6. aprila pa do 8. aprila. Potom analizira po danima drugu fazu, omeđenu periodom od 9. do 11. aprila, koju je nazvao „Povlačenje“. Sledi treća faza borbenih dejstava „Završne operacije Pete armije“ od 12. do 15. aprila, kada je potpisano primirje i prestanak dejstava. Konačno, u završnom poglavlju Žikić daje pregled događaja vezanih za prestanak otpora i kapitulaciju Jugoslovenske vojske.

Glavne karakteristike borbenih dejstava ove armije mogu se svesti na nekoliko autorovih teza: armija je trebalo da brani front od 400 km, a nije imala dovoljno snaga za to; divizije su zato morale da budu kordonski razvučene duž celog fronta; potom armija još uvek nije završila svoju mobilizaciju i koncentraciju. Konačno, Peta armija nije imala dovoljan broj protivtenkovskog i protivavionskog naoružanja, tako da su Nemci ostvarili nadmoć i u vazduhu i na zemlji, što je dosta uticalo na moral kako vojnika tako i oficira. I pored svega toga, jugoslovenske jedinice su pokazale borbenu vrednost. Autor posebno ističe Topličku i Cersku diviziju, a od komandanata generala Milorada Majstorovića.

Monografija je bazirana na obimnim autorovim istraživanjima, pre svega u Vojnom arhivu u Beogradu. Ona se najvećim delom sastoji od izjava oficira Jugoslovenske vojske, dok sačuvanih naređenja ima malo, uglavnom su iz predratnog perioda. Žikić se posebno pozabavio proučavanjem personalnih podataka komandnog osoblja u Petoj armijskoj oblasti, ističući ličnosti koje su imale značajnije uloge u kasnijem toku Drugog svetskog rata na različitim ratnim stranama (Tanasije Dinić, Marko Mesić, Viktor Pavičić, Miloš Masalović, Ilija Kukić, Branislav Pantić), kao i više komandante koji su stradali na ovom odseku.

Autor konsultuje značajan broj različitih monografija, studija, članaka i periodike. Posebno ističemo korišćenje objavljenih i neobjavljenih izjava, memoarske i dnevničke građe aktera ovih događaja (generali Miloje Popadić i Milorad Majstorović, potpukovnik Dragutin Hal). Pregled iscrpne bibliografije ove monografije uverava nas da je reč o važnom istraživanju.

Monografija Miloša Žikića Aprilski rat u Moravskoj banovini: Peta armija Jugoslovenske vojske u ratu 1941 važan je doprinos savremenoj srpskoj (vojnoj) istoriografiji. Autor je osvetlio niz nepoznatih događaja i aktera koji su vojevali na istočnom frontu odbrane Kraljevine Jugoslavije aprila 1941. Afirmisao je herojske postupke jedinica ili pojedinaca iz redova Jugoslovenske vojske, a ukazao je i na mnoge neadekvatnosti ili protivrečnosti u organizovanju odbrane Kraljevine. Ovim istraživanjem ponudio je javnosti dobro pisano i prikupljenim podacima obogaćeno delo.

Aprilski rat 1941. kao posebna i izdvojena celina Drugog svetskog rata na jugoslovenskom ratištu i danas privlači istraživačku i čitalačku pažnju ovdašnje istoriografije i zainteresovane publike. Stoga smatram da će monografiju Miloša Žikića Aprilski rat u Moravskoj banovini: Peta armija Jugoslovenske vojske u ratu 1941, njegov monografski prvenac, čitati i oni koji nisu posebno zainteresovani za vojnu ili ratnu istoriju.

Bojan Dimitrijević

01.01.21

Vojnoistorijski glasnik

Institut za savremenu istoriju izdao je do sada u 2020. sedam monografija i jedan zbornik naučnih radova. Od toga, dva dela odnose se na Aprilski rat, odnosno agresiju sila Osovine na Jugoslaviju. Aprilski rat dugi niz godina nakon završetka Drugog svetskog rata nije obrađivan, najviše zbog ideoloških razloga i, sa tim u vezi, zaokupljenosti drugim temama (npr. partizanski pokret). Kratkotrajnost Aprilskog rata (6. – 17. april) u odnosu na ostala zbivanja na teritoriji Jugoslavije doprinela su zanemarivanju ovog događaja. Izostanak objektivnijeg i dubljeg proučavanja ove teme doprineo je brojnim stereotipima, koji su dobrim delom zastupljeni i danas. Jedan od karakterističnijih primera, kako se navodi u literaturi, je slab otpor jugoslovenske vojske. Aprilski rat predstavljao je jedan od prelomnih događaja u istoriji Jugoslavije. Sa jedne strane, njime je faktički okončan jedan period jugoslovenske države oličen u monarhiji, a sa druge, iz njega je iznikao jedan novi proces predstavljen u građanskom ratu koji je završen dolaskom komunista na vlast.
Aprilski rat je tako ostao nedovoljno istražena i zanemarena tema jugoslovenske i srpske istoriografije. Prva sveobuhvatna i do sada jedina monografiju sa temom Aprilskog rata jeste delo Velimira Terzića, koje je prvo objavljeno pod nazivom „Jugoslavija u Aprilskom ratu 1941“ iz 1963. godine. Dvadeset godina posle izašlo je dvotomno izdanje „Slom Kraljevine Jugoslavije 1941“ iz 1982/1983. godine. Pokušaji da se prodube znanja o ovom sukobu i da se izvrše određene ispravke prema utvrđenim istoriografskim činjenicama pripadaju, između ostalih, Milošu Žikiću, istraživaču saradniku Instituta za savremenu istoriju, koji je svoju prvu monografiju upravo posvetio ovom događaju. Knjiga pod naslovom „Aprilski rat u Moravskoj banovini. Peta armija Jugoslovenske vojske u Aprilskom ratu“ objavljena je pod logom Instituta za savremenu istoriju 2020, a predstavlja skoro u potpunosti prepravljen i dorađen diplomski rad autora. Napomenimo da se Žikić do sada, kroz svoju kratku, ali uspešnu naučnu karijeru, dokazao brojnim člancima kao dobar poznavalac vojne istorije. U prilog tome idu i pomenuti diplomski, ali i master rad koji je za temu imao biografiju generala Petra Nedeljkovića.
Monografija sadrži predgovor, uvod, šest hronološkotematskih poglavlja, zaključak, priloge u vidu pregleda strukture komandnog kadra, kratkih biografija određenih oficira (Mihailo Golubović, Tanasije Dinić, Ilija Kukić, Miloš Masalović, Marko Mesić, Živko Otašević, Viktor Pavičić, Branislav Pantić, Milo Radunović), nekoliko priređenih dokumenata i fotopriloga. Na kraju je dat spisak izvora i literature, registar ličnih imena i kratka biografija autora.
U predgovoru, autor se osvrće na predmet i ciljeve istraživanja i na metodologiju. Pominje da monografija predstavlja pokušaj „rekonstrukcije ratnog puta jugoslovenske Pete armije tokom Aprilskog rata, započetog na jugoslovensko-bugarskoj granici, a završenog, posle čitavog niza sukoba sa nemačkim jedinicama, na teritoriji zapadne Srbije“ (8). Pošto je ova armija bila popunjena sa rezervistima sa teritorije Moravske banovine, kao i da je uglavnom operisala na tom prostoru, uticala je na naslov rada. Međutim, kako su se ratne operacije u kojima je učestvovala Peta armija vodile i van administrativnih granica ove banovine, autor se u navratima osvrnuo i analizirao borbene aktivnosti i na „rubnim delovima“ susednih banovina.
U „Uvodu“ Miloš Žikić ispituje topografiju i demografiju Moravske banovine pred početak Drugog svetskog rata, a zatim se osvrće na teritoriju na kojoj je bila stacionirana Peta armija, koja se manjeviše poklapala sa teritorijom Moravske banovine. Zatim analizira geografsko-strategijski front pomenute armije, kao i međunarodni položaj Kraljevine Jugoslavije od 1940. do agresije sila Osovine i njenih satelita na Jugoslaviju.
Prvo i drugo poglavlje „Ratne pripreme Kraljevine Jugoslavije“ i „Ratni planovi, mobilizacija, koncentracija i strategijski razvoj jugoslovenske i nemačke vojske“ mogu se posmatrati kao uvodna poglavlja. U prvom poglavlju, Miloš Žikić se bavi jugoslovenskom vojnom industrijom, nabavkom naoružanja i opreme, utvrđivanjem granica, naročito na teritoriji Pete armijske oblasti; potom aktiviranjem jedinica, pojačanjem granične sigurnosti i drugim važnim pitanjima vezanim sa naslov ovog poglavlja.
U sledećem poglavlju prikazani su obostrani ratni planovi. Pažnja je usmerena na ratne planove Kraljevine Jugoslavije. Opisani su planovi od onih prvih koji su nastali 20-ih godina XX veka do ratnih planova „R?40“ i „R?41“ koji su se direktno odnosili na temu istraživanja. Dalje, autor piše o sistemu mobilizacije jugoslovenske vojske, pitanju objavljivanja opšte mobilizacije, pokušaju koncentracije i strategijskog razvoja jedinca Pete armije, planovima, pripremama i koncentraciji jedinca nemačke 12. armije za napad na Jugoslaviju. Žikić jasno i jednostavno definiše opšte pojmove koje čitaocima koji se ne razumeju dovoljno u vojnu istoriju olakšavaju praćenje knjige. Takođe, zaključuje da jedinice nisu dostigle maksimalne kapacitete, da se zakasnilo sa mobilizacijom itd. Navode se i brojni pripremi. Tako je zabeleženo da su „bogatiji davaoci stoke vršili podmićivanje opštinskih organa kako bi zadržali stoku kod svojih kuća“.„Zatim izdavanje lažnih uverenja o bolesti stoke, zarazi, prodaji, uginuću itd“, takođe su bili opšteprisutni (94). Zanimljivu epizodu u ovom poglavlju predstavlja i pokušaj organizovanja novih četničkih jedinica pod vođstvom Koste Milovanovića Pećanca. Poslednji odeljak ovog poglavlja predstavlja pomeranje trupa nemačke 12. armije na istočne granice Jugoslavije.
Naredna tri poglavlja zasnovana, pre svega na građi iz Vojnog arhiva, analiziraju događaje koji imaju hronološki i geografski okvir iz naslova monografije. Poglavlja daju hronološki pregled ratnih operacija jugoslovenske Pete armije podeljenih po etapama: 6.?8. april, 9.?11. april i 12.?15. april 1941. godine.
Prvo od ova tri poglavlja, treće po redu, nosi naziv „Nemački napad i otpori“. U njemu autor započinje analizu borbenih dejstava prelaskom Dunava od strane nemačke vojske kod sela Sip i zauzećem Sipskog kanala čime je Kraljevina Jugoslavija zvanično uvučena u Drugi svetski rat. Autor analizira dešavanja na graničnom frontu tokom prva tri dana rata sa posebnim osvrtom na borbe Topličke divizije i nemačke 1. oklopne grupe u rejonu Caribroda i Pirota. Brzo napredovanje nemačkih jedinica i povlačenje jugoslovenskih trupa bilo je konstantno, pa Žikićispitijući dešavanja iz časa u čas uspeva da isprati sve važnije događaje. O borbama na Vrškoj Čuki i u okolini Zaječara Žikić iznosi nove podatke. Jedinice Pete armije grčevito su se trudile da zaustave nemačko napredovanje. Jedan od odeljaka u ovom poglavljuodnosi se na pokušaje da se nemačko prodiranje zaustavi kod Niša.
Početak prodora nemačkih snaga dolinama Južne i Velike Morave koji je započet prvih dana rata dobio je pun efekat od 9. aprila 1941. godine. Miloš Žikić obrađuje ova dejstva i pokušaje jedinica Peta armije da zaustave ofanzivu. Centar poglavlja jeste pad Niša, pa je poglavlje slično i naslovljeno „Pad Niša, presecanje Pete armije na delove i formiranje fronta u Šumadiji“. Prodor nemačkih oklopnih snaga doveo je do podele Pete armije na tri grupacije. Jedna grupa opkoljena je u istočnoj Srbiji, druga grupa opkoljena je u južnoj Srbiji, a treća grupa uspostavila je novi front u Šumadiji od jedinica koje su naknadno dodeljene Petoj armiji.U poglavlju je do kraja analizirano ponašanje jedinica od 9. do 11. aprila i njihova dalja sudbina. Padom Niša i uništenjem Topličke divizije put ka Beogradu je praktično bio otvoren. Pored toga, Nemci su lako ovladali i istočnim delovima Šumadije. Ključna je bila borba oko Kragujevca. Autor zaključuje da je situacija za Nemce bila idealna „posebno što od presudne bitke u okolini Niša, na koju su Nemci računali nije bilo ničega, već su nemačke oklopne jedinice jedino nailazile na sporadičan otpor i demoralizovane jugoslovenske trupe“ (161). Posebno indikativan segment ovog poglavlja čini odeljak pod nazivom „Događaji u Kragujevcu i Kraljevu tokom noći 9/10. aprila“.
Od 10. aprila rat na jugoslovenskoj teritoriji praktično je bio završen. Ostaci jugoslovenske vojske su do kapitulacije, 17. aprila samo „životarili“. Poslednje dane Aprilskog rata, Žikić prikazuje u petom poglavlju „Završne operacije Pete armije“ i šestom poglavlju „Sklapanje primirja i kapitulacija Jugoslovenske vojske. Opisani su pokušaji proboja zaostalih i opkoljenih jedinica i povlačenje jedinica u zapadnu Šumadiju i zapadnu Srbiju. Stabilizaciji Pete armije nije pomogla ni promena na čelu armije. Završni događaji bili su likvidiranje Timočke i Krajinske divizije i operacije preostalih snaga Pete armije. Autor izdvaja jedinice Druge konjičke divizije i Cerske divizije koje su jedine uspele da uspostave liniju fronta. Demoralizaciju jugoslovenskih vojnika,Žikić je korišćenjem brojnih izvora, prikazao u svakom odeljku ovog poglavlja. Takođe, navedeni su brojni strategijski i logistički nedostaci u otporu. Na kraju, korišćenjem neobjavljenih i objavljenih arhivskih izvora, Žikić formira poslednje poglavlje koje govori o kapitulaciji Jugoslovenske vojske.
Teritorija Srbije predstavljala je, prema autoru, poprište najžešćih borbi tokom Aprilskog rata. Najbolji primer za to predstavljali su gubici 11. oklopne divizije koja se nastupajući prema Beogradu sukobila sa, kako sa Petom, tako i sa Šestom armijom. Ističemo da je autor, kako bi utvrdio tačan broj gubitaka ove nemačke jedinice, pribegao „maštovitosti“ koji svaki istraživač u Vojnom arhivu treba da poseduje, pa je preko regesta dokumenata koje je nemoguće pogledati fizički utvrdio tačan broj poginulih, ranjenih i nestalih pripadnika nemačke jedinice. Tako je uspeo da obori tezu koja je dominirala u domaćoj istoriografiji o broju poginulih Nemaca, navodeći znatno veći broj i to navodeći samo gubitke 11. oklopne divizije.
Monografija „Aprilski rat u Moravskoj banovini. Peta armija Jugoslovenske vojske u ratu 1941“ nastala je na neobjavljenoj arhivskoj građi pohranjenoj u šest arhiva i jednom muzeju (deset fondova i zbirki), pregledano je osam periodičnih izdanja i novina, iskorišćeno je 12 memoara, dnevnika i sećanja i 15 zbornika dokumenata i ostalih objavljenih izvora. Konsultovana je i mnogobrojna literatura, internet izvori i dve doktorske disertacije u rukopisu. Zbog kratkotrajnog trajanja rata, aktivnog pomeranja ratišta i žustrih borbi teško je propratiti sve događaje koji su pratili Petu armiju jugoslovenske vojske u Aprilskom ratu. Žikić, nasuprot tome, pokušava strukturom monografije, komparacijom izvora i opširnim kritičkim aparatom da čitaocu olakša ovo „istorijsko putovanje“. Zaključak je da je ova monografija značajno pomerila naša saznanja o Aprilskom ratu na pomenutom prostoru, te da predstavlja nezaobilazno štivo za sve koji se bave sličnom tematikom.
Ma Boris Tomanić