U susret regionalnoj depopulaciji u Srbiji

01.09.19

Stanovništvo - br. 2/2019
S obzirom da je prema projekcijama Ujedinjenih naroda (UN) Srbija svrstana medu deset zemalja koje ce do 2050. zabilježiti smanjenje broja stanovnika vece od 15%, pitanje demografske buducnosti zemlje namece se kao prioritetno ne samo za demografe nego i za kreatore javnih politika. Knjiga Vladimira Nikitovica U susret regionalnoj depopulaciji u Srbiji kriticki i analiticki je usmjerena na društveno i znanstveno relevantnu temu demografske buducnosti Srbije do 2050. godine na razini nižih teritorijalnih jedinica – oblasti. Za potrebe rada izradene su srednjorocne projekcije demografskog razvoja za dvadeset i pet oblasti u Srbiji, te su prvi put dane prognoze za najvažnije dobne grupe stanovništva do 2050. u okviru tri razlicita scenarija.

Knjiga se sastoji od sedam poglavlja, popisa literature i izvora, te aneksa koji cine šest tablica. Osim tekstualnog dijela, analize i rezultati su prikazani tablicama, grafikonima i kartama. Uvodno poglavlje – Zašto su nam potrebne demografske projekcije? – objašnjava važnost demografskih projekcija na nižim teritorijalnim razinama (oblasti i regioni). Do sada su se u službenim projekcijama, strateškim dokumentima i planovima razvoja Srbije cesto zanemarivali ili nepravilno adresirali demografski izazovi razvoja na razini koja je niža od državne. Stoga se kao osnovni cilj studije navodi izrada, predstavljanje i interpretacija projekcija stanovništva za oblasti u Srbiji u svrhu sagledavanja ucinaka potencijalne realizacije donesenih mjera za poticanje radanja, kao i utjecaja ocekivanih društvenoekonomskih promjena nakon pristupanja Europskoj uniji u narednom razdoblju. Iz osnovnog cilja izvedeno je još sedam posebnih, koji su kroz studiju uspješno realizirani. U ovom poglavlju daje se i kriticki osvrt na ranije projekcije stanovništva Srbije na nižim teritorijalnim razinama. Istice se neuspjeh u predvidanju promjena u trendovima migracija i fertiliteta kao kljucni razlog odstupanja izmedu prognoziranih i stvarnih promjena u populacijskoj dinamici, nastao zbog uobicajenog zanemarivanja migracijske komponente i pretpostavke o nastavku tendencija u kretanju stopa nataliteta.

Drugo poglavlje pod naslovom Politike održivog razvoja kao projekcioni okvir je konceptualno-teorijski okvir temeljen na politikama održivog razvoja i modelima koji predstavljaju polazišta za formuliranje hipoteza o buducem kretanju komponenti populacijske dinamike – radanja, smrtnosti i migracija. Projekcijski model UN-a poslužio je kao okvir za razvoj pretpostavki o kretanju fertiliteta i mortaliteta, dok su pretpostavke o vanjskoj migraciji temeljene na modelu migracijskog ciklusa, koji predvida transformaciju cijele Europe u imigracijski kontinent. Kombinacijom navedenih hipoteza kreirana su tri scenarija demografskog razvoja Srbije na razini oblasti – ocekivani, optimisticni i bez migracija. Pomocu kohortno-komponentne metode izradene su projekcije za srednjorocno razdoblje, od sredine 2018. do sredine 2050. Pocetna dobno-spolna struktura preuzeta je iz službenih procjena RZS-a za oblasti na dan 30.06.2018. godine. S obzirom da ove procjene polaze od dobno-spolne strukture iz Popisa stanovništva 2011. godine i njenih promjena nastalih pod utjecajem radanja, smrtnosti i unutrašnjih migracija do sredine 2018. godine, odnosno da ne ukljucuju utjecaj vanjskih migracija, bilo je nužno izvršiti njene korekcije ukljucivanjem procjene bilance vanjskih migracija u razdoblju od 30.09.2011. („kriticni“ datum popisa) do 30.06.2018. godine.

Trece poglavlje, Moguce promene u stopama radanja – ocekivani i optimisticki scenario, donosi prognoze za stope radanja do 2050. U knjizi se razmatraju dva scenarija buduceg fertiliteta stanovništva Srbije. Ocekivani scenarij podrazumijeva najvjerojatniju putanju stope ukupnog fertiliteta, koja je dobivena pomocu modela UN za prognoziranje fertiliteta na globalnom nivou. Optimisticni scenarij uskladuje stopu ukupnog fertiliteta sa ciljevima definiranim u Strategiji podsticanja radanja, koju je Vlada Republike Srbije usvojila pocetkom 2018. godine, odnosno predstavlja realizaciju Strategije. U nastavku poglavlja prikazuju se rezultati projekcija. U ocekivanom scenariju bi oblasti koje su u pretprojekcijskom razdoblju prepoznate kao jezgre niskog fertiliteta jedva dostigle razinu McDonaldove „zamke niskog fertiliteta“ (stopa ukupnog fertiliteta 1,5). Maksimalne vrijednosti stope ukupnog fertiliteta, prognozirane za zapadne i jugozapadne oblasti u regiji Šumadije i Zapadne Srbije, ne bi bile vece od 1,74 u 2050. U slucaju optimisticnog scenarija, raspon ovog sumarnog pokazatelja razine fertiliteta po oblastima Srbije iznosio bi 2035. 1,70-1,85, a 2050. 1,85-2,1.

U cetvrtom poglavlju, Smanjenje smrtnosti – Ocekivani scenario, analizira se smrtnost kao komponenta populacijske dinamike. U usporedbi s drugim europskim zemljama, Srbija zaostaje u ocekivanom trajanju života pri rodenju za oba spola. Autor u nastavku poglavlja objašnjava specificne stope mortaliteta po starosti od 1950ih do danas, kao i hipoteze o mortalitetu u dosadašnjim projekcijama za Srbiju. Probabilisticki model UN je, kao i u slucaju prognoze fertiliteta, prilagoden razini oblasti. Njegova primjena je uvažila regionalnu diferencijaciju Srbije u pogledu historijskog napretka u smanjenju stopa smrtnosti. Kao rezultat, najsporiji porast ocekivanog trajanja života ženske populacije do sredine ovog stoljeca, predviden je u oblastima u Vojvodini (3,45 godina) i Južnoj i Istocnoj Srbiji (3,71), a najbrži u Šumadiji i Zapadnoj Srbiji, te oblastima koje obuhvacaju tri najveca grada u Srbiji (3,97). Slicna teritorijalna distribucija ovog pokazatelja vrijedi za mušku populaciju, s tim da je ocekivani porast nešto veci, od 4,12 do 4,76 godina.

Peto poglavlje, Kako migracije cine razliku – ocekivani scenario, prikazuje prognoze za migracijsku komponentu demografskog razvoja. S obzirom da Srbiju vec pedesetak godina karakterizira stopa radanja niža od potrebne za dugorocnu zamjenu generacija, migracija je vrlo znacajan cimbenik u demografskim kretanjima. Istice se manjkavost migracijske statistike Srbije, jer sadrži iskljucivo podatke o unutarnjim migracijama. Zbog neucinkovitih zakonodavnih mehanizama vezanih uz odjavu prebivališta pri odlasku iz Srbije u inozemstvo, ne postoje podaci o vanjskoj migraciji, što znacajno otežava formuliranje hipoteza o migraciji. U nastavku se ukratko iznose znacajke preseljenja unutar Srbije u posljednjih 7 godina, te se formulira hipoteza o unutarnjim migracijama na temelju službenih migracijskih podataka za razdoblje nakon 2011. Podaci pokazuju da je u razdoblju 2016.2018. dvadeset oblasti imalo negativni saldo unutarnjih migracija, te bi se, prema ocekivanom scenariju, u ovim oblastima do 2030. negativna stopa migracijskog salda postepeno smanjila za 15%. Istovremeno bi se i smanjila pozitivna stopa migracijskog salda u dvije oblasti, a povecala u tri, odražavajuci pretpostavku o ravnomjernijem razvoju najvecih urbanih središta u zemlji. Vrlo slicne tendencije bi se nastavile i u razdoblju do 2050.

S obzirom da je nemoguce zanemariti vanjsku migraciju, u ovom dijelu knjige se objašnjava kako je na temelju podataka iz posljednja tri popisa stanovništva i studije o „vrucim zonama emigracije“ formulirana hipoteza o vanjskim migracijama. Osnovna pretpostavka ocekivanog scenarija koja se tice migracijske komponente je da ce Srbija postati do 2030. clanica EU, te ce u godinama nakon prikljucenja EU doci do intenzivne emigracije slicno kao u drugim susjednim post-socijalistickim zemljama. Medutim, hipoteza predvida postupni prelazak Srbije iz emigracijske u imigracijsku državu te bi do 2050. bilanca vanjske migracije postala pozitivna (0,8%). Ipak, autor smatra da bi za pozitivnu bilancu najzaslužnija bila transformacija migracijskog obrasca u najvecim gradovima, prije svega najvažnijim sveucilišnim centrima u Srbiji.

U šestom poglavlju, pod nazivom Scenariji populacionog razvitka, predstavljeni su najvažniji rezultati demografskih projekcija na razini oblasti Srbije. Scenarij ocekivana buducnost, ciji naziv govori da je najvjerojatniji, prognozira smanjenje broja stanovnika prema kojem ce 2030. Srbija imati 6.007.895 stanovnika. Smanjenje ce se nešto sporijim tempom nastaviti do 2050. kada ce Srbija imati 4.765.915 stanovnika. Za sve je oblasti prognozirano smanjenje broja stanovnika, a najvece u Branicevskoj i Borskoj (više od 75%). Istovremeno ce ukupna populacija i demografski starjeti, te ce najveci broj starijih od 65 godina doseci do 2030. Ocekivano, najvišu vrijednost koeficijenta ukupne starosne ovisnosti imati ce Branicevska i Borska oblast.

Optimisticni scenarij pretpostavlja znacajno optimisticnije uvjete od onih koji se predvidaju u okviru ocekivanog scenarija. Medutim, istice se da je njegova uloga u ovoj knjizi da se informira donositelje odluka o tome kako bi mogla izgledati demografska buducnost Srbije na razini oblasti ako se realiziraju dugorocni ciljevi definirani u aktualnoj Strategiji podsticanja radanja iz 2018. Iako ovaj scenarij predvida znacajan porast stope ukupnog fertiliteta, gotovo do razine za dugorocnu zamjenu generacija, ukupno smanjenje broja stanovnika je neizbježno. Autor upozorava na cinjenicu da provodenje mjera u oblasti politike fertiliteta nece imati nikakvog ucinka ukoliko se istovremeno ne utjece na migracijsku komponentu.
Scenarij nulti migracijski saldo uglavnom ima analiticku funkciju, jer pretpostavlja da je migracijski saldo za cijelo projekcijsko razdoblje nula te da ukupan broj stanovnika iskljucivo ovisi o tendencijama u stopama radanja i smrtnosti, što je u praksi neostvarivo. Kroz ovaj scenarij se želi ukazati na utjecaj migracijskih kretanja na razvitak stanovništva Srbije, a posebice na velike regionalne razlike. Upozorava se na važnost donošenja i provodenja što hitnijih mjera u podrucju migracija.

Ovo poglavlje završava usporedbom rezultata sva tri prikazana scenarija sa rezultatima službene projekcije Republickog zavoda za statistiku. Autor je argumentirano pokazao da su, zbog metodoloških nedostataka o formuliranju hipoteze o migracijama i neutemeljenom optimizmu vezanom za vanjske migracije, službene prognoze Republickog zavoda za statistiku do 2041. godine prakticno neupotrebljive, posebice na razini oblasti i nižih administrativnih jedinica.

U završnom poglavlju – Zakljucna razmatranja: Kakva populaciona politika nam treba? – autor znanstveno jasno i citatelju zanimljivo sumira nalaze i zakljucke do kojih je došao izradom i interpretacijom demografskih projekcija.

Knjiga je jasno strukturirana, teorijski, analiticki i metodološki dobro utemeljena, a bogatstvo grafickih priloga i tablica ojacava autorove argumente. Pisana je znanstvenim jezikom koji je razumljiv ne samo znanstvenicima vec i široj zainteresiranoj publici.

Osim što knjiga donosi nove znanstvene spoznaje o mogucoj demografskoj buducnosti Srbije, iznimna je i njezina aplikativna vrijednost. Minucioznim radom, autor je stvorio sveobuhvatnu i kvalitetnu znanstvenu studiju koja je izvrsno demografsko polazište za formuliranje i donošenje novih mjera populacijske politike, medu kojima su svakako prioritetne one u podrucju migracija.
Vladimir Nikitovic ovom je knjigom, kao rezultatom svoga dugogodišnjeg znanstvenog i strucnog rada, još jednom potvrdio da je vodeci istraživac u podrucju projekcija stanovništva na ovim prostorima.

Sanja Klempic Bogadi

01.01.19

Demografija

Negativni demografski trendovi u Srbiji svakodnevno otvaraju novastara pitanja i dileme oko uzroka, toka i načina saniranja već postojećih i budućih posledica odmaklg procesa demografske erozije. Ova tema više ne okupira samo akademske i stručne krugove već je, pre svega kroz aktuelizaciju u javnom prostoru, konačno došla na red i kod kreatora javnih politika, odnosno nosilaca zakonodavne i izvršne vlasti na svim nivoima. Postalo je sasvim jasno da, uglavnom dugoročni i spori, nepovoljni demografski procesi u svojoj završnici ubrzano isporučuju ozbiljne posledice po društvo, a konačno i državu. Ovu činjenicu više niko ne osporava jer je postala očigledna. U predvečerje Popisa 2021. demografski problemi sa kojima se suočava Srbija postaju sve više predmet nedoumica istraživača i stručnjaka različitih profila, a hipoteze i demografske rekonstrukcije u tekućem međupopisnom periodu postaju sve teže iz opravdanih razloga od kojih se posebno izvajaju: ubrzano zastarevanje popisnih podataka; odsustvo jedinstvenog registra stanovništva koji bi u određenoj meri ublažio nepotpun obuhvat postojećom migracionom statistikom; odnos građana Republike Srbije prema šengenskoj vizi i radu u inostranstvu, kao i problemi njihove evidencije. Međutim, u sred opšte zabrinutosti i diskusije o nekontrolisanom iseljavanju stanovništva Srbije, pojavljuje se dokument pod nazivom Strategija podsticanja rađanja kojim se po ko zna koji put označavaju žene, i kao problem, i kao potencijal demografske revitalizacije. U migraciono stabilnim i predvidivim demografskim sistemima, u kojima je stopa ukupnog fertiliteta tek ispod nivoa koji obezbeđuje prostu zamenu stanovništva, ovakav dokument populacione politike bi bio potpuno smislen. Činjenica da se stanovništvo Srbije već više decenija suočava sa nedovoljnim rađanjem u potpunosti opravdava unošenje i proaktivnijih stimulativnih mera od onih koje su navedene u Strategiji. Međutim, postoje mišljenja da usvajanje i implementacija ovakvog dokumenta kasni već tridesetak godina pa se postavlja pitanje može li u ovom trenutku politika prema fertilitetu imati prioritetnu ulogu u formulisanju mera populacione politike? Upravo o tome, u oštrom polemičkom tonu govori i naučna monografija U susret regionalnoj depopulaciji autora dr Vladimira Nikitovića, koja je pred kraj 2019. godine objavljena u izdanju Istituta društvenih nauka Beogradu. Na 115 stranica teksta, tabealarnih, grafičkih i kartografskih priloga, srtuktuiranih u 7 poglavlja, uz dodatne tabelarne priloge, autor nas upoznaje sa svojim razmatranjima srednjeročnih efekata moguće implementacije nedavno usvojenih stimulativnih mera populacione politike usmerenih prema rađanju u Srbiji, kao i efekata očekivanih društveno-ekonomskih promena koje prate pristupne evrointegracione procese. Za potrebe ovog istraživanja autor je izradio i objasnio jedinstvene projekcije stanovništva na administrativno-teritorijalnom nivou oblasti koje predstavljaju određenu vrstu metodološkog korektiva, ali i alternativu već poznatim zvaničnim projekcijama stanovništva Srbije na podnacionalnom nivou. Odabir nivoa oblasti autor objašnjava argumentom da bi ’’…zbog značajno smanjene populacione veličine znatnog broja opština u Srbiji u odnosu na raniji period kreiranja projekcija, kao i zbog čestih promena njihovih administrativnih granica, prognoziranje populacine dinamike pomoću kohortno-komponentnog metoda na tom prostornom nivou bilo sasvim nesvrsishodno’’. Referentni scenario demografskog razvitka koji je predstavljen u ovoj monografiji autor nije utemeljio na efektima pomenutih mera populacione politike, već na teorijskim i empirijskim modelima mogućih promena komponenti populacione dinamike. U tom smislu je za predviđanje trendova plodnosti i smrtnosti košišćen statistički model verovatnoće u interpretaciji Tomasa Bajsa (Thomas Bayes), a koji se primenjuje u projekcijama svetskog stanovništva od strane Ujedinjenih nacija (World population prospects). Kada je u pitanju predviđanje migracionih trendova, pozivajući se na brojne i referentne radove o migracionoj tranzicije Evrope, autor koristi konceptualni okvir migracionog ciklusa za definisanje migracionih hipoteza. Za razliku od očekivanog scenarija, „sintagma optimističnog scenarija“ kako navodi autor, uključuje i realizaciju ciljeva definisanih u nedavno usvojenoj Strategiji podsticanja rađanja koja pretpostavlja značajno povećanje nataliteta u odnosu na uočene dugoročne tendencije. Sa druge strane, da bi procenio neto efekat prirodnih promena u dinamici stanovništva Srbije tokom projekcijonog perioda autor je koristio scenario nultog migracionog salda. Sva tri scenarija pokrivaju srednjeročni period 2018-2050. Projektovano opadanje broja stanovnika Srbije, verovatno za gotovo jednu trećinu ili skoro dva miliona do sredine XXI veka, predstavlja prvu, i sigurno najvažniju poruku ove studije kreatorima politika. Štaviše, prema izvedenim projekcijama dva južna regiona u Srbiji će izgubiti skoro polovinu svog stanovništva, dok će neke oblasti na istoku doživeti još dramatičniji gubitak stanovništva. Autor smatra da bi takvi ishodi u vidu regionalne i subregionalne depopulacije, kao i posledičnog nedostatka ponude radne snage, sigurno predstavljali snažno ograničenje za ionako slabu ekonomiju zemlje. Iako optimistični scenario do 2050. godine predviđa značajan porast stope ukupnog fertiliteta do nivoa proste reprodukcije u većini okruga Srbije, autor smatra da je gotovo izvesno snažno opadanje ukupnog broja stanovnika Srbije. Štaviše, prema pomenutom UN modelu realizacija Strategije podsticanja rađanja može se protumačiti kao malo verovatna jer je ’’…u svim okruzima verovatnoća optimističnog preokreta stope ukupnog fertiliteta ispod 10% do 2030, odnosno ispod 5% do 2050. godine’’.
Autor smatra da čak i takav, malo verovatan scenario ne bi značajno ublažio pad stanovništva u visoko emigracionim okruzima na istoku zemlje. Ovo navodi na razmišljanje da primena mera prema fertilitetu gotovo da i nema efekta ako ne postoji adekvatna politika prema migracijama. Dakle, glavni efekat uspešne primene Strategije bio bi oporavak starosne strukture stanovništva, pre svega fertilnog kontingenta u srednjem roku. Autor predviđa da bi se pozitivni efekti ovih politika na veličinu radno sposobnog stanovništva mogli očekivati tek dugoročno, odnosno ’’… izvan projekcionog horizonta koji je razmatran u ovom istraživanju’’. Ovo potvrđuje nalaze prethodnih studija da su mere politike u oblasti migracija hitne, ne samo zbog oporavka veličine i vitalnosti radnog kontingenta, već i ukupnog stanovništva. Kroz ubedljive statističke argumente autor takođe ukazuje da je veličina regionalne i subregionalne depopulacije kojoj se Srbija približava, čak i u optimističnom scenariju povećanja stope ukupnog fertiliteta koju predviđa Strategija podsticanja rađanja, daleko alarmantnija od već ozbiljne situacije na državnom nivou. Prema ovom scenariju, porast broja živorođenih može se očekivati samo u oblastima duž dunavsko-moravskog koridora, koji povezuje najrazvijenije i najnaseljenije urbane centre sa još uvek pozitivnim migracionim saldom, dok će granična i uglavnom nerazvijena područja koja su suočena sa dugoročnom emigracijom stanovništva ostati demografski ugrožena. Rezultati koje je predstavio dr Vladimir Nikitović u ovoj monografiji sugerišu da su zvanične projekcije stanovništva na podnacionalnom nivou u Republici Srbiji za period 2011-2041. godine „nerazumno optimistične“, i da kao takve mogu da dovedu u zabludu donosioce odluka, posebno kada formulišu politike usmerene na demografski razvitak lokalnih ili regionalnih administrativnih jedinica. U tom smislu autor smatra da u pripremi budućih zvaničnih projekcija na podnacionalnom nivou, uprkos politički nepopularnom emigracionom kontekstu današnje Srbije, posebna pažnja mora biti posvećena problemu migracija stanovništva.
Aleksandar Knežević