Svetski putnik

01.01.00

Nin
15.11.2001.
Balkanski virus
Naslov: "Svetski putnik"
Autor: David Albahari
Izdavač: Stubovi kulture
Beograd 2001.
Adrijana Marčetić
Smeštena u nekoliko junskih dana 1998, radnja novog Albaharijevog romana Svetski putnik odvija se u idiličnim, od istorije netaknutim pejzažima Stenovitih planina, čiji vekovni mir na trenutak remete putnici s Balkana unoseći u njega "virus sukoba i razaranja", "buku i bes" novije i starije jugoslovenske istorije. Već i iz ovog kratkog opisa nije teško primetiti da se Albahari u Svetskom putniku još jednom vraća ambijentu i temama svoje kanadske "trilogije" - Snežnog čoveka, Mamca i Mraka - koje je, sada se vidi, samo privremeno bio napustio u prethodnom romanu, Gec i Majer. Kao i u ostalim romanima iz kanadske serije, i ovde je u tematskom središtu dramatična sudbina jedne sada već bivše zemlje, socijalističke Jugoslavije. Ali, distanca s koje se ta sudbina sagledava ovde je veća nego ranije: dok je u kanadskoj "trilogiji" jugoslovenska istorija u poslednje pola veka bila predočena iz perspektive "našeg" čoveka, pisca - emigranta, kome su slike rata i razaranja deo porodičnih i ličnih uspomena, u Svetskom putniku jugoslovenska sudbina sagledava se iz ugla stranca, rođenog Kanađanina, slikara iz saskačevanske prerije, s bezbednog odstojanja prekookeanskog kontinenta.
Sličnosti između novog i prethodnih romana iz iste serije, osim na sadržinskom, ima i na formalnom planu. Kao i u Snežnom čoveku i Mamcu, i u Svetskom putniku pripoveda se u prvom licu, u jednom jedinom džinovskom pasusu, u formi kontinuiranog izlaganja jednog pripovedača. Međutim, Albahari ovde unosi jednu važnu novinu, koja će imati implikacije i na značenjskom planu celine romana. Naime, pripovedač - Kanađanin nije istovremeno i glavni junak svoje priče; taj junak je Daniel Atijas, Jevrejin iz Jugoslavije i pisac koga upoznaje u Umetničkoj koloniji Banfa, vazdušne banje u visovima Stenovitih planina. Kao čoveku koji živi izvan istorije, u sadašnjosti i omamljujućem komforu zapadne demokratije, posvećenom isključivo slikarstvu i suptilnim zadovoljstvima umetničke mašte, njemu, po sopstvenom priznanju, ne polazi za rukom da se do kraja razabere u Atijasovoj priči; izmiču mu njena istorijska i politička značenja, jer vidi samo pojavu, a ne i suštinu, samo posledice, a ne i uzroke. Štaviše, Kanađaninu izmiče i sam Atijas, prema kome gaji neimenovanu ali očigledno više nego prijateljsku naklonost. Kao što ni do kraja romana ne uspeva da od brojnih skica Atijasovog lica sastavi sliku celine, tako mu ne uspeva ni da fragmente Atijasove ispovesti objedini jedinstvenim značenjem.
Rukovodeći se sentimentalnim razlozima, pripovedač ne želi da sluša o "teškim" istorijskim temama i ljubomorno, ali bezuspešno, nastoji da Atijasa razdvoji od Kanađanina hrvatskog porekla, junaka koji je u romanu imenovan samo kao "unuk Ivana Matulića". Pogođen saznanjem da mu je deda bio pripadnik ustaškog pokreta, unuk Ivana Matulića gubi veru u čistotu ideje o novoj hrvatskoj državi i mučen osećanjem krivice zbog grehova svog pretka, ispoveda se Atijasu i pripovedaču. Pripovedač sluti da Daniela Atijasa i unuka Ivana Matulića vezuju neke duboke i opasne veze, određene istorijskim nasleđem i prirodom odnosa između dželata i žrtve, krivice i pokajanja, ali u njihovo pravo značenje ipak ne uspeva sasvim da pronikne. Zbog toga mu se i tragičan događaj s kraja romana - skok unuka Ivana Matulića u ambis ispod Tunel planine - čini potpuno neobjašnjivim.
Naravno, ta značenja neće izmaći našem čitaocu, mnogo bolje upućenom u zamršeni splet balkanskih sukoba od slikara iz Saskatuna. Upravo na tu upućenost računa Albahari kada "naivnom" Kanađaninu poverava zadatak da ispriča priču Svetskog putnika. Raskorak između načina na koji pripovedač sagledava zbivanja i značenja koja čitalac čita između redova, omogućava Albahariju da se ironijski distancira i od svojih likova i od odabrane narativne perspektive. U građenju značenja celine romana efekti takvog postupka su višestruki.
Kanađaninovo ograničeno razumevanje političkih prilika i sudbina najpre svedoči o načinu na koji zapadnjaci sagledavaju balkansku istoriju: površno i uglavnom ravnodušno. S druge strane, postavljene u kontekst pripovedačevih meditacija o uslovljenosti pojedinca i njegove lične sreće konkretnim istorijskim okruženjem, aktuelne jugoslovenske političke teme dobijaju i neke opštije implikacije, što doprinosi značenjskom bogatstvu čitavog romana. Takvom značenjskom bogatstvu doprinosi i činjenica da Albahari, otkrivajući nam samo pripovedačev unutrašnji svet, aktuelizuje i jednu od svojih stalnih tema: suštinsku nedokučivost kako tuđeg bića, tako i sveta koji nas okružuje.
Ovakav način pripovedanja ipak nosi rizik suviše šematizovanog predočavanja likova i zbivanja. Cenu tog rizika ponekad plaća i Albahari. Ona je najveća u slučaju "unuka Ivana Matulića", jednog od trojice glavnih junaka romana. Razlozi njegove moralne krize i problematičnog samoubistva nedovoljno su psihološki motivisani zbog čega on - upoređen s drugim, čak i sporednim likovima, kojima Albahari majstorski, u svega nekoliko poteza, uspeva da udahne život - deluje neubedljivo, kao piščeva marioneta čijim se posredstvom samo iskazuje određeni ideološki sadržaj.
Predočena ovako distancirano, bez stvarnog sagledavanja moralnih problema i psiholoških dilema pojedinaca, slika jugoslovenskog sloma kao da gubi oštrinu, rasplinjujući se u nizu uopštenih konstatacija o njegovim razlozima i posledicama. Našem čitaocu, životno upućenom u problematiku, takve konstatacije mogu delovati kao opšta mesta, bez dovoljno moralne autentičnosti i psihološke dubine. A od toga kako ih bude ocenio, u velikoj meri će zavisiti i njegov sud o celini romana. Ovom čitaocu se ipak čini da je, inovirajući svoj prozni stil, Albahari pre dobio nego izgubio, pogotovu što time nije doveo u pitanje tradicionalno dobre strane svog pripovedanja - lakoću ritma, jezičku preciznost, prirodno vođenje priče.