01.10.19
Tokovi istorije
Petar Dragišić je viši naučni saradnik u Institutu za noviju istorije Srbije. Svoj rad je fokusirao na istraživanje odnosa socijalističke Jugoslavije sa susednim zemljama, te je tako prethodnih godina sistematski izučavao i objavljivao članke, studije i monografije o odnosima Jugoslavije i Bugarske i Jugoslavije i Austrije. Ovoga puta posvetio se izučavanju odnosa Jugoslavije i Italije u periodu ranog hladnog rata i detanta. Tačnije, postavio je veoma važno pitanje svojom monografijom: Šta smo znali o Italiji? Naime, još pre desetak godina Predrag Marković je ispravno zapazio tendenciju pisanja radova o slici Balkana/Jugoslavije/ Srbije sa istovremenim manjkom radova o mentalnom mapiranju sveta sa ovih prostora. Marković tu naročito ističe Italiju i Italijane kao vrstu željene slike drugog za ljude sa ovih prostora.
Upravo iz tog razloga je važan postupak Dragišića kojim on ispituje ne samo političke odnose već širi pogled na fenomene životnog standarda, porodice, odnosa između polova, kriminala, umetnosti i masovne kulture Italije. Pitanje opsega i kvaliteta znanja Jugoslovena o Italiji višestruko je značajno: radilo se o možda najvažnijem susedu Jugoslavije, prvom ekonomskom partneru, zemljom sa velikom i jakom levicom, državom sa kojom je Jugoslavija imala nerazjašnjena i lako zapaljiva pitanja granica i manjina, a koja je istovremeno bila „prozor“ u zapadni svet mode, konzumerizma, filma. U poslednjih nekoliko godina, sa obe strane Jadrana, istoričari su pristupili preispitvanju odnosa Jugoslavije i Italije, a naročito se ispituju fenomeni kulturnih uticaja Italije u Jugoslaviji.
Dragišić je koristio širok izbor literature italijanske i jugoslovenske provenijencije. Izvorna baza je jugoslovenskog porekla i sastoji se od elaborata i informacija DSIP/SSIP, mesečnih i godišnjih izveštaja te telegrama ambasade i konzulata, nedeljnih i dnevnih novina. Ovim je postignuto fiksiranje jugoslovenkih pogleda na Italiju, kao i dovoljni diverzitet izvora da bi se određeni fenomeni ispratili na nekoliko nivoa – na primer percepcije javnosti i političke elite. Nijednog trenutka autor ne ostavlja dilemu da su u pitanju beogradski arhivi i štampa. Osmatračnice su, dakle, Ambasada u Rimu, Generalni konzulat SFRJ u Milanu, DSIP, veliki listovi Politika i Borba, Kabinet predsednika Republike. Odlično je kontekstualizovao sliku Italije, ispitujući poglede na tzv. centro-levu ideju u svetu pažljivo prateći stavove američkih decision maker-a, Katoličke crkve i međunarodnog radničkog pokreta. Pohvalno je to što je autor uputio na literaturu koja se bavi odnosima Italije sa supersilama, ali i sa ostatkom podeljene Evrope, te čak i afro-azijskim zemljama, uspešno zaobišavši zamku opisivanja jugoslovensko-italijanskih odnosa sa pozicije izuzetnosti. Posle kraćeg predgovora i uvoda slede pregledi italijanske istorije i istorije italijansko-jugoslovenskih odnosa.
Prvo poglavlje nosi naziv Italija na putu ka centro-levici. Dragišić započinje svoju analizu godinom koja je konačno donela olakšanje u jugoslovensko-italijanskim odnosima – 1955. Autor predstavlja glavne političke snage u Italiji i njihove suprotstavljene vizije Italije, ali i „tačke susreta“. Budući da izuzetno dobro poznaje političku scenu tadašnje Italije, slika ubedljivu sliku ove zemlje u vreme akutnih socijalnih problema, koji su počeli od demonstracija u velikim gradovima Italije 1960. i dovoli do velikih pomeranja na političkoj sceni. Poseban odeljak posvećen je italijanskim komunistima, koji su 1947. isključeni iz upravljanja italijanskom državom, što je predstavljalo „tešku anomaliju italijanskog političkog sistema“. Jugoslovenski posmatrači su u ovo vreme gledali Italiju u privrednom čudu, sa ubrzanjem svega od automobila do muzike i načina života. Pažljivim posmatračima nije promakla ni važnost privrednih veza te se tako autor pozabavio elaboratima koji su ispitivali prirodu vrlo važnih privrednih veza Jugoslavije i Italije – posebno veza pojedinih preduzeća. Dragišić posebne celine posvećuje fenomenima koji to zaslužuju: automobilima kao epitomima standarda, italijanskoj muzici i filmu, fenomenu organizovanog kriminala i uopšte opisima italijanskog društva „između dekadencije i alijenacije“. Ovi odeljci su dobro napisani, ali su zbog važnosti za sliku Italije mogli biti duži i sadržajniji. Autor ovde ispituje i spoljnopolitički kontekst Italije, između atlantizma i neoatlantizma postavljajući pitanje o težini članstva Italije u NATO-u.
Drugo poglavlje nosi naziv Era centro-levice: od politike do bombi. U njemu Dragišić analizira sliku Italije u periodu kada je njome dominirao prividni kompromis poznat pod nazivom centro-sinistra, za koji autor smatra da počinje 1963, sa prvom vladom Alda Mora iz Demohrišćanske stranke i učešćem socijalista Pjetra Nenija. Prateći tri vlade Alda Mora i njihov sastav, pozicioniranje i opoziciju Dragišić nam predstavlja i različite faktore u italijanskoj unutrašnjoj i spoljnoj politici. Možemo videti ko je američki čovek, koje su ključne razlike između italijanskih komunista i socijalista, kao i poglede Jugoslovena na specifične političke fenomene poput „deradikalizacije“ italijanskih komunista. Autor u analizu uključuje i razgovore važnih političkih činilaca poput onih Palmira Toljatija, šefa italijanskih komunista, predsednika Tita i potpredsednika Rankovića 1963, ili Tita i Berlinguera 1971. godine. Fenomen konzumerističke groznice u Trstu prati preko slikovitih reportaža iz Ilustrovane politike i druge štampe.
Treće poglavlje nosi naziv Politika u godinama olova. Ovde Dragišić najpre predstavlja jugoslovensko viđenje „istorijskog kompromisa“ (compromesso storico) između demohrišćana i komunista Italije i neuspeh ovog koncepta. Ključni plitički događaj u međusobnim odnosima bio je sklapanje sporazuma u Osimu kraj Ankone 1975, koji je stupio na snagu 1977. a njime su konačno razrešena sporna granična i druga pitanja. Pažljivo analizirajući eru „crnog“ i „crvenog“ terorizma, autor zaključuje da je kvalitet informacija u Jugoslaviji bio takav da se radilo o „maglovitim predstavama“ o tome šta se tačno dešava iza kulisa. Autorov talenat za analizu vidimo u njegovom minucioznom prikazu toka informacija u jugoslovenskim diplomatskim predstavništvima, izvršnim organima i štampi u slučaju ubistva bivšeg premijera Aldo Mora 1978. Takođe, Dragišić, tragom svedočenja učesnika i posmatrača događaja, postavlja ključna pitanja o sudbini italijanskog društva – poput onog kakva je sudbina društva koje je ubilo jednog pesnika 1975. (čuvenog „kritičara potrošačkog društva“ Pjetra Paola Pazolinija) i ključnog političkog aktera 1978. (Alda Mora). Autor tu polemiše sa izjavama savremenika i istoričara o 1978. kao kraju Prve republike (originalno izjava Đuzepea Saragata).
U zaključku autor utvrđuje da je kvantitet informacija o Italiji bio veliki, da se o njoj znalo „mnogo toga“, a da je preovlađivalo pozitivno viđenje ove zemlje u Jugoslaviji najviše posredstvom filma, muzike i turizma. Dragišićevim inače odličnim tezama o viđenju Italije u Jugoslaviji dodatno bi pomoglo šire korišćenje, inače za imagološke teme veoma zahvalnih izvora poput putopisa, putopisnih reportaža te šira analiza popularne kulture i uopšte tzv. middlebrow kulture Italije koja je u Jugoslaviji ostavila veliki trag. Van ove manje zamerke, radi se o odličnoj monografiji koja uspešno izlazi iz okvira diplomatske istorije te takođe odlično kontekstualizuje jugoslovenski pogled na Italiju u okviru različitih hladnoratovskih konstelacija. U maniru dobrog istoričara, Dragišić u zaključku otvara nekoliko pitanja za buduće istraživače, od kojih jedno u ovom kontekstu deluje naročito bitno – to je pitanje odnosa sopstva/drugosti i saznavanja o Jugoslaviji preko saznavanja o Italiji i Italijanima na jugoslovenskim mentalnim mapama. Knjiga je opremljna imenskim, geografskim i pojmovnim registrom i likovnim prilozima.
Nemanja Radonjić
