Napred, u prošlost : studije o politici istorije u Poljskoj, Ukrajini i Rusiji

01.01.22

Tokovi istorije

Tokom prethodnih nekoliko decenija u evropskim društvima uočljiv je svojevrsni memory boom koji je Jern Rizen (Jörn Rüsen), jedan od vodećih savremenih teoretičara istoriografije, označio kao „povratak i osvetu istorije u 21. veku“. Dodatno podstaknuta revolucijom u komunikacijama i prelaskom iz „Gutenbergove“ u „digitalnu galaksiju“, ova ekspanzija interesovanja za različite aspekte prošlosti u javnom diskursu savremenih društava neposredno je povezana sa tzv. politikama identiteta koje u prošlosti traže legimitaciju za svoje ciljeve. S tim u vezi, sve veći značaj dobijaju pojmovi poput politike sećanja, politike prošlosti i politike istorije. Izvorno nastao u raspravama oko pitanja jedinstvenosti Holokausta, vođenim sredinom 80-ih godina 20. veka u Zapadnoj Nemačkoj, a koje su se, zapravo, odnosile na ključno pitanje samorazumevanja tadašnjih „zapadnih Nemaca“, pojam „politika istorije“ je, u međuvremenu, postao široko odomaćen u angloameričkoj društvenoj teoriji da bi potom stekao i globalno priznanje.
O pojedinim segmentima ovog pitanja govori knjiga Napred, u prošlost posvećena politici istorije u tri postkomunističke istočnoevropske zemlje – Poljskoj, Ukrajini i Rusiji. Imajući u vidu da je njen autor Milan Subotić (r. 1956), ona predstavlja logični nastavak njegovog interesovanja za rusku i uopšte istočnoevropsku tematiku. Po osnovnom obrazovanju filozof, Subotić se tokom prethodnih nekoliko decenija jasno profilisao kao nesumnjivo najbolji poznavalac – u srpskom kulturnom krugu inače slabo poznatog i najvećim delom neistraženog – nasleđa ruske političke i društvene misli. Naime, čak i letimičan uvid u naslove najvažnijih Subotićevih monografskih radova potvrđuje ispravnost ovog suda: nakon studije Sricanje slobode posvećene „počecima liberalne političke misli u Srbiji XIX veka“ (1992), on je svoja naučna interesovanja prvenstveno (ali ne i isključivo) usredsredio na glavne tokove ruske društvene misli od početka 19. veka do savremenih dana. Upravo su ovoj temi posvećene njegove knjige: Tumači ruske ideje. Studije o ruskim misliocima (2001), Put Rusije: evroazijsko stanovište (2004), Solženjicin: anđeo istorije (2007), Ruske teme: mesijanstvo, inteligencija, nacija (2013), kao i dve priređene hrestomatije tekstova: Budućnost sovjetske prošlosti (2009), koja pruža uvid u različite interpetacije istorije SSSR-a u savremenoj angloameričkoj istoriografiji, te zbornik pod nazivom Druga Rusija: kritička misao u savremenoj Rusiji (2015), u kome su predstavljeni autori koji sa levoliberalnih pozicija kritikuju „putinizam“ kao oblik političkog sistema u savremenoj Rusiji.
Pristupajući istraživanju politike istorije, Subotić ovaj pojam ne definiše kao celinu ophođenja političkih činilaca prema istoriji, već, na nešto uži način, njime označava prvenstveno „(zlo)upotrebu istorije kao sredstva za održanje ili sticanje političke vlasti, za njenu legitimizaciju, kao i za političku mobilizaciju stanovništva“ (str. 12). Shvaćena u ovom smislu, politika istorije je, kako Subotić sa pravom ističe, „sastavni deo i važno sredstvo ’politike identiteta’“ (13). Sledeći ovo „minimalno određenje“, on je svoje delo strukturirao unutar tri tematske celine u kojima je analizirao „politiku istorije“ u Poljskoj, Ukrajini i Rusiji. Prvu celinu, pod nazivom Poljska: teški teret prošlosti (19–89), Subotić je u potpunosti posvetio „tumačenju poljsko-jevrejskih odnosa Jana Tomaša Grosa“ (Jan Tomasz Gross), izuzetno uglednog američkog istoričara i sociologa poljskog porekla i profesora na Univerzitetu u Prinstonu čije je delo, doslovce, posve nepoznato u srpskom kulturnom krugu. Težište svoje analize Subotić je usmerio na teze koje je Gros izneo u svojim ključnim knjigama o istoriji Poljske u Drugom svetskom ratu. U knjizi o „poljskom društvu pod nemačkom okupacijom“, Gros je došao do širih uvida o prirodi nacističkog, odnosno sovjetskog totalitarizma, pri čemu je njegov glavni zaključak da je nemačka okupacija, na prividno paradoksalan način, zapravo doprinela demokratizaciji poljskog društva budući da su „pod težinom nemačkog terora nestale razlike koje su bile posledica klase, statusa i moći“ (31). Međutim, neuporedivo kontroverznija bila je Grosova knjiga objavljena 2000. pod nazivom Susedi: istorija uništenja jevrejskog gradića. Analizirajući događaj iz leta 1941. u gradiću Jedvabne, u kome su Poljaci poubijali svoje jevrejske susede, Gros je problematizivao poljsko-jevrejske odnose u Drugom svetskom ratu i učešće Poljaka u Holokaustu. Naime, nasuprot ranijim ocenama poljske istoriografije, koja je ovaj zločin pripisivala nacističkom okupatoru, Gros je nesporno utvrdio da nemačke okupacione snage nisu učestvovale u ubijanju lokalnog jevrejskog stanovništva, već da su to „svojom slobodnom voljom“ učinili njihovi poljski sugrađani. On je, naime, ukazao na duboko ukorenjeni antisemitizam u poljskom društvu, koji je – u trenutku normalizacije nasilja koja je nastupila prvo sa sovjetskom a zatim sa nacističkom okupacijom i slomom zakonskih i društvenih normi – omogućio pogrom nad jevrejskim stanovništvom. Pri tome je od naročitog značaja njegov uvid da je upravo dugotrajni proces dehumanizacije Jevreja u svesti njihovih poljskih sugrađana predstavljao onaj presudni činilac koji je omogućio „njihovo izmeštanje iz ’moralnog konteksta’“ i prećutnu saglasnost sa nacističkim ciljevima tzv. „konačnog rešenja“ (71–72). Na taj način je istovremeno dekonstruisao ne samo predstavu o prijateljskim poljsko-jevrejskim odnosima već je ukazao i na potisnutu činjenicu o Poljacima kao dobrovoljnim učesnicima u Holokaustu. Gros je svojim delom pokrenuo ogorčenu javnu polemiku o ranije tabu-pitanjima poljskog antisemitizma i odgovornosti Poljaka za masovno istrebljenje Jevreja u Drugom svetskom ratu, dakle, o pitanjima koja su zasecala u samu srž poljskog nacionalnog samorazumevanja. Na taj način je umnogome osporio dominantnu pripovest koja je Poljsku i Poljake isključivo prikazivala kao žrtve dva totalitarizma – nacističkog i komunističkog. Gros je svojim radovima podstakao, kako ističe Subotić, formulisanje savremene službene „politike istorije“ u Poljskoj koja je proglasila krivičnim delom da se poljskom narodu pripisuje „učešće, organizovanje ili odgovornost za komunističke ili nacističke zločine“, propisavši zatvorsku kaznu u trajanju do tri godine (23). Imajući u vidu ovu činjenicu, nesumnjivo je da prijem Grosovog dela u Poljskoj svedoči o nespremnosti poljskog društva da se suoči sa tamnim stranicama vlastite prošlosti, u prvom redu sa (sa)učestvovanjem u realizaciji Holokausta u istočnoj Evropi, kao i o svojevrsnom nastavku „rata sećanja“ unutar podeljenog poljskog društva čiji pojedini segmenti svoj identitet grade na poricanju odnosno na prihvatanju Grosovih zaključaka – u prvom slučaju reč je o vladajućem desničarsko-konzervativnom mainstrem-u a u drugom o različitim liberalnim i levoliberalnim političkim grupacijama.
U drugoj celini, posvećenoj politici istorije u postkomunističkoj Ukrajini (91–192), autor polazi od suda da je reč o tzv. „rascepljenoj zemlji“ tj. o državi koja ne uspeva da uspostavi minimalni društveni dogovor o funkcionisanju demokratskog poretka niti o poželjnim pravcima budućeg razvoja (94). Od naročitog značaja jeste da se nezavisna Ukrajina suočila sa dva kompleksa problema vezanih za uspostavljanje demokratske države i izgradnju ukrajinske nacije. Upravo u odnosu na drugo pitanje, istorija, odnosno „izmišljanje tradicije“ imalo je ključnu ulogu u stvaranju novih velikih nacionalnih pripovesti koje je trebalo da osmisle ukrajinski nacionalni identitet i podare mu istorijsku legitimaciju. Međutim, ostvarenje ovog cilja bilo je (a i dalje jeste kao što to potvrđuju dešavanja tokom poslednjih godina) veoma otežano tesnim međusobnim preplitanjem ruske i ukrajinske istorije i kulture te činjenicom da velika većina stanovnika Ukrajine predstavlja „amorfni etnički supstrat“ (115) koji se nije konstituisao u zasebnu kulturno-političku naciju. Odatle Subotić, sledeći teorijski model koji je razvio američki sociolog Rodžers Brubejker (Rodgers Brubaker), savremenu Ukrajinu posmatra kao „nacionalizujuću državu“ koja nastoji da, nezavisno od etničke pripadnosti, izvrši nacionalizaciju tj. „ukrajinizaciju“ svoga stanovništva i da izgradi homogenu ukrajinsku naciju. Budući da u tom procesu, kao što je to svojevremeno isticao Erik Hobsbaum, prošlost tj. istorijske tradicije imaju suštinsku ulogu, „politika istorije“ u neposrednoj je vezi sa nastojanjima da se uspostavi ukrajinska nacija. Jednu od ključnih uporišnih tačaka u procesu stvaranja zajedničkog istorijskog sećanja kao osnove ukrajinskog identiteta predstavlja nacionalna samoviktimizacija u kojoj središnje mesto zauzima Holodomor tj. masovno umiranje ukrajinskih seljaka od gladi uzrokovane politikom sovjetskih vlasti početkom 30-ih godina 20. veka. Uprkos postojanju različitih istoriografskih tumačenja masovnog izgladnjivanja ukrajinskog stanovništa (koja se kreću u rasponu od svesne namere sovjetskog rukovodstva da fizičkim uništenjem zaustavi proces stvaranja nezavisne ukrajinske nacionalne države do toga da je masovni pomor seljaka predstavljao neophodnu cenu za ubrzanu industrijalizaciju Sovjetskog Saveza), Holodomor je ukrajinska Rada (narodna skupština) proglasila 2006. godine za genocid nad ukrajinskim narodom. Stoga se iz perspektive vladajućih ukrajinskih političkih elita Holodomor po svojim ciljevima i razmerama stradanja može porediti jedino sa Holokaustom. Druga temeljna ukrajinska nacionalna pripovest zasnovana je na mitu o nacionalističkom pokretu Stepana Bandere (1909–1959). Ideološki blizak fašizmu i težeći uspostavljanju nezavisne ukrajinske države, Banderin pokret je tokom Drugog svetskog rata sarađivao sa nemačkim okupatorom, borio se protiv Crvene armije i učestvovao u masovnim ubistvima poljskog i jevrejskog stanovništva. Potisnut iz oficijelne kulture sećanja tokom komunističkog razdoblja, Banderin pokret je nakon propasti komunizma i proglašenja nezavisne Ukrajine postao osnova za stvaranje mita o tome da je on zapravo predstavljao „nacionalnooslobodilački pokret“. Svesno prenebregavajući neosporni fašistički karakter ovog pokreta, u stvaranju njegovog kulta prednjačile su ukrajinske nacionalističke organizacije radikalno desničarskog usmerenja koje, pored izrazite rusofobije, odlikuje i kranji evroskepticizam i kritika „liberalno-kosmopolitske Evrope koja ugrožava nacionalnu samobitnost Ukrajine“ (172).
U trećoj celini posvećenoj politici istorije u savremenoj Rusiji (193–306) Subotić se usredsredio na tri ključna pitanja – na odnos službene politike sećanja prema Oktobarskoj revoluciji, zatim na fenomen „izmišljanja tradicije“ u vidu novouspostavljenih praksi kao što su „Georgijevska lenta“ i „Besmrtni puk“ te na koncepciju tzv. „ruskog sveta“. U odnosu na prvo pitanje, Subotić ističe da stogodišnjica Oktobarske revolucije, koja je predstavljala „utemeljujući mit“ globalnog komunističkog pokreta u 20. veku, gotovo da ni na koji način nije obeležena u Rusiji 2017. godine. Razloge „ćutanja“ o revoluciji Subotić pronalazi u činjenici da postkomunistička Rusija svoj legimitet temelji upravo na odbacivanju sovjetske prošlosti a sa njome i nasleđa „crvenog Oktobra“. Formulisana za vreme mandata predsednika Borisa Jeljcina (1991–1999), ova politika istorije nastavljena je i za vreme njegovog naslednika, aktuelnog predsednika Vladimira Putina. Kao sastavni deo šire strategije političkog i ekonomskog snaženja Rusije nakon razdoblja tranzicije pod Jeljcinom, Putin u kontinuitetu naglašava prvenstveno integrativnu ulogu istorije u cilju snaženja društvene kohezije i nacionalne homogenizacije. Uočavajući da Putinova politika istorije počiva na tri noseća stuba koji čine ideja nacionalnog jedinstva, snažne države i društvene stabilnosti, Subotić ističe da u vladajućoj velikoj istorijskoj pripovesti ključna uloga pripada Velikom otadžbinskom ratu. Upravo ovaj događaj jeste od ključne važnosti i „ima status ’utemeljujećeg mita’ nove Rusije“ (218). U sklopu ruske oficijelne politike istorije valja razumeti i svojevrsno izmišljanje tradicija – rasprostranjen fenomen, koji po sudu Erika Hobsbauma označava uspostavljanje praksi za koje se čini da su stare ali su zapravo novijeg porekla – kao što su isticanje „Georgijevske lente“ (prvi put zabeleženo 2005) te šetnja „Besmrtnog puka“ (održana prvi put 2012. godine) koje Subotić sagledava prvenstveno kao neposredne simboličke i ritualne izraze novog odnosa prema sovjetskoj prošlosti. Konačno, analizirajući koncept tzv. „ruskog sveta“ Subotić ističe da on predstavlja jednu vrstu ideologije ruskog „posebnog puta“ koju je, kao legimitaciju svoje vlasti, inaugurisao predsednik Putin a čiji su konstitutivni elementi patriotizam, društvena solidarnost, državotvornost i pridavanje naročite važnosti državi kao nužnom činiocu koji obezbeđuje istorijsko trajanje. Odatle, predstavljajući jednu vrstu „krovnog koncepta“ i nastojeći da transcendira postojeće državne i političke granice, „ruski svet“ označava prvenstveno zajednicu utemeljenu na esencijalizovanim vrednostima ruske istorije i kulture, koja se, kao takva, razlikuje od drugih kulturno-istorijskih zajednica.
Ukazujući lapidarno na noseće motive u ovoj, inače sadržajima vanredno bogatoj knjizi, čini se da je moguće ukazati na ono što je, i pored svih razlika, zajedničko za politike prošlosti u trima istočnoevropskim državama koje su predmet Subotićeve analize. U prvom redu, poput svih postkomunističkih društava, u Poljskoj, Ukrajini i Rusiji nastupilo je odbacivanje nacionalnih, istorijskih metanaracija (velikih pripovesti) iz vremena komunizma i njihova zamena novim metanaracijama u kojima prevrednovanje i široko rasprostranjena revizija ranijih tumačenja predstavljaju opšte mesto. Upravo na ovu činjenicu skreće pažnju i Subotić ocenjujući da je nakon sloma komunističke „utopije na vlasti“ u postkomunističkim društvima na mesto nekadašnje „svetle budućnosti“ koju je propagirao (komunistički) „stari režim“, stupila istorija. Odatle je i ponovno otkrivanje „prave“ nacionalne istorije svuda „predstavljalo zadatak od suštinskog značaja“ (97–98). Proces renacionalizacije istorije bio je dodatno olakšan činjenicom da su sve istočnoevropske istoriografije i tokom komunističkog razdoblja sačuvale svoje snažno nacionalno usmerenje. Zaogrnute u marksističku frazeologiju i negujući, kao što se naknadno pokazalo, površni, komunistički internacionalizam, one su, po pravilu, stvarale velike istorijske nacionalne pripovesti čiju je okosnicu predstavljala borba „potlačenih masa“ ne samo za klasno već i za nacionalno oslobođenje. Druga zajednička odlika u politici istorije ovih društava jeste da se ona, u potrazi za uporišnim tačkama svoga kolektivnog identiteta, po pravilu vraćaju na pretkomunističke tradicije nacionalne istorije. Imajući na umu ovu činjenicu, Subotić ističe da „njihove političke elite svoju ideološku inspiraciju“ prvenstveno pronalaze „u međuratnoj epohi ’nacionalnog suvereniteta’“ a ne u dostignućima ostvarenim tokom komunističkog razdoblja. Naprotiv, odnos postkomunističkih elita prema vlastitom iskustvu sa komunističkim društvenim eksperimentom umnogome nalikuje na odnos Fransoa Firea (François Furet) prema Francuskoj revoluciji, koju je on razumevao prvenstveno kao „iskliznuće“ (dérapages) iz inače „normalnog“ toka francuske istorije. Treće, na mesto nekada monolitnog viđenja prošlosti sada je stupila izrazita pluralnost različitih i često međusobno suprotstavljenih istorijskih pripovesti. Naposletku, u novim vladajućim, nacionalnim, istorijskim metanaracijama središnje mesto pripada osudi i eksternalizovanju komunizma kao tuđinske ideologije i predstavljanju sopstvene nacije kao žrtve komunističkog totalitarizma. Zasvođujući osvrt na knjigu Milana Subotića, smatramo da je od značaja ukazati na još nekoliko činjenica. Prvo, iako bi se Subotićev pristup mogao svrstati u tradiciju istorije ideja, smatramo ipak da je primerenije reći da je tu reč o sintezi istorije političkih ideja, istorije pojmova (Begriffsgeschichte) i istorije diskursa ili, jednostavnije, o jednom osobenom vidu intelektualne istorije, čiji je Subotić jedan od svega nekolicine predstavnika u srpskoj humanistici. Zahvaljujući tome on je pružio iznijansiranu analizu upotrebe i zloupotrebe prošlosti u trima istočnoevropskim zemljama – koje su mu poslužile kao svojevrsne studije slučaja – i empirijski dokumentovao zavisnost istoriografskih tumačenja od konstelacije političke moći i vladajućih ideologija i pokazao izuzetno važnu ulogu koju prošlost ima u tzv. politikama identiteta. Iako na svetskim jezicima postoji doslovce nepregledna literatura o ovim pitanjima, ona u radovima domaćih istraživača jedva da su do sada bila doticana. Drugo, zahvaljujući svome izvanrednom poznavanju društvene teorije i glavnih tokova savremenog istorijskog mišljenja, Subotić je izgradio osobeno teorijsko-metodološko stanovište koje odlikuju interdisciplinarnost te izrazita akribičnost i erudicija – osobine koje postaju sve ređe s obzirom na preovlađujući tok kvantifikacije rezultata naučnih istraživanja, koja podstiče hiperprodukciju površnih i neoriginalnih radova. U tom smislu, budući da širinom svojih znanja i dubinom intelektualnih uvida Subotićevo delo predstavlja svojevrsni kontrapunkt preovlađujućem akademskom mainstream-u, smatramo da ono predstavlja poželjan model mlađim generacijama istraživača koje tek stupaju u svet nauke. Naposletku, valja reći još i to da, napisana briljantnim stilom, Subotićeva knjiga pleni bogatstvom sadržaja, ali i da, ujedno, pojedini njegovi zaključci s razlogom onespokojavaju. U tom smislu karakterističan je njegov sud da iz pespektive građana bivše Jugoslavije koji „iz svojih ’ratova sećanja’ nisu ni izlazili, ’slučaj Jedvabne’ ne daje povod za veliki optimizam“ (83). S tim na umu, treba čitati ovu knjigu.
Mihael Antolović