24.01.22
Modaliteti i konteksti etničke identifikacije: slučaj Mostara i Sarajeva
Glasnik Etnografskog instituta SANU
Izdavačka kuća „Dosije studio“ iz Beograda, u saradnji sa Odeljenjem za etnologiju i antropologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, u oviru svoje biblioteke „Etnoantropološki problemi. Monografije“ objavila je monografiju Bogdana Dražete Etnička identifikacija i granice u Bosni i Hercegovini: primeri Mostara i Sarajeva, početkom 2021. godine. Reč je o prvoj knjizi ovog autora koja u izvesnoj meri predstavlja prerađen rukopis njegove doktorske disertacije „Problemi identifikacije u (ne)formalno podeljenim gradovima u Bosni i Hercegovini: komparativna analiza identifikacijskih procesa u Mostaru i Sarajevu“, odbranjene na Odeljenju za etnologiju i antropologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu 2019. godine. U ovoj naučnoj studiji autor predstavlja rezultate svog terenskog istraživanja obavljenog na teritoriji dva grada smeštena u Republici Bosni i Hercegovini: Sarajevu i Mostaru. U pitanju je prostor čija je demografska, etnička, kulturna, politička i ekonomska priroda u velikoj meri izmenjena vojnim sukobom, koji se kao deo šireg procesa raspada Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, odvijao u Socijalističkoj Republici Bosni i Hercegovini (jednoj od njenih konstitutivnih republika) od 1. marta 1992. do 14. decembra 1995. godine (Bougarel, Helms & Duijzings 2007; Hayden 2013a; Jansen 2015; Hromadžić 2017).
Predmet istraživanja monografije Etnička identifikacija i granice u Bosni i Hercegovini: primeri Mostara i Sarajeva Bogdana Dražete, kako je njenim naslovom sugerisano, jeste etnička identifikacija stanovnika ova dva grada. U nameri da svojom studijom ostvari „prikaz savremene kulture tj. onoga što ljudi čine i misle o određenim pojavama i procesima u jednom određenom vremenu i na određenom geografskom i administrativnom prostoru“ (Dražeta 2021, 11) autor detaljno analizira modalitete etničke, regionalne i lokalne identifikacije članova kulturno bliskih etničkih zajednica (u konkretnom slučaju bošnjačke, hrvatske i srpske) na području Sarajeva i Mostara. Autor svoju pažnju fokusira na granice koje su među žiteljima ovih gradova nakon okončanja vojnih sukoba uspostavljene na realnom (administrativnom) i/ili simboličkom nivou i, kroz analizu njihovih stavova, društvenih praksi i različitih oblika ponašanja, nastoji da utvrdi ulogu koju linije razdvajanja imaju u procesu izgradnje njihovih etničkih, regionalnih i lokalnih identiteta. Bogdan Dražeta je opservirao složenu mrežu ambivalentnih društvenih odnosa među pripadnicima posmatranih etničkih zajednica na pomenutom prostoru, stavljajući akcenat na uticaj granica na njihovu međuetničku komunikaciju i interakciju u postkonfliktnom društvu. Autor je takođe razmatrao i unutargrupne razlike među Bošnjacima, Hrvatima i Srbima u Mostaru i Sarajevu i evidentirao razlike u načinu njihovog uspostavljanja u pomenutim gradskim sredinama.
U ovoj monografiji Bogdan Dražeta predstavlja rezultate svog terenskog rada sprovedenog na „teritoriji Grada Mostara, Grada Sarajeva i Grada Istočnog Sarajeva, na području oba entiteta (Federacije Bosne i Hercegovine i Republike Srpske) u Bosni i Hercegovini“ (Dražeta 2021, 13). Autor se opredelio za Mostar i Sarajevo kao dve studije slučaja „podeljenih gradova“, oblikovane pod dejstvom različitih kulturnih, istorijskih i političkih događaja, a koji se u etnološkoj i antropološkoj literaturi uglavnom pominju u kontekstu posleratne društvene stvarnosti (Maček 2009; Jansen 2015; Žila 2019; Palmberger 2016; Hromadžić 2017). Autor je tokom istraživanja utvrdio da se granice u Mostaru i Sarajevu međusobno razlikuju. Kada je reč o Mostaru, autor konstatuje da je granica u njemu „kreirana“ linijama razdvajanja međusobno suprotstavljenih vojnih snaga, te da je nakon okončanja vojnih sukoba dobila formalnu potvrdu na osnovu koje je došlo do administrativne podele grada (u periodu 1993–2004. godine). U današnje vreme ona ima isključivo simboličku funkciju, jer razdvaja dva različita političko-ideološka prostora. U slučaju Sarajeva situacija je nešto složenija, smatra autor, jer se ratna linija razdvajanja sukobljenih ratnih strana delimično zadržala do današnjih dana, a delom je ustanovljena Dejtonskim sporazumom 1995. godine, da bi nešto kasnije bila potvrđena arbitražom iz 2001. godine pod nazivom Međuentitetska linija razgraničenja. Uporedo sa tim, manji urbani delovi sarajevskog gradskog područja i njegove okoline poslužili su kao prostor na kome se razvijao novi gradski prostor pod nazivom Istočno Sarajevo, dok je Sarajevo, kao grad u smislu teritorije i nadležnosti, umanjeno jer je pripalo široj administrativnoj jedinici Kantonu Sarajevo (Teftedarija 2007, 27–28).
Terensko istraživanje na osnovu čijih rezultata je nastala ova monografija autor je sproveo u periodu od 2017. do 2019. godine. Tom prilikom sakupio je obimnu empirijsku građu, koju je uspešno klasifikovao, obradio i interpretirao. S obzirom na kontekstualizaciju prikupljenog empirijskog materijala, kao i na činjenicu da je njegovo terensko istraživanje izvršeno u više različitih lokalnih sredina (Istočnom Sarajevu, Sarajevu i Mostaru) ono se može okarakterisati i kao multilokalno terensko istraživanje (Marcus 1995; Potkonjak 2014, 23–24) ili kao mreža lokaliteta (Hannerz 2003, navedeno prema: Zlatanović 2018, 23).
Autor se tokom istraživačkog procesa najviše oslonio na kvalitativni pristup, odnosno metod posmatranja sa učestvovanjem koristeći ga kao „sredstvo pristupa specifičnim podacima među posebnim populacijama“ (Žikić 2007, 123– 124). U manjoj meri je, kako sam ističe, koristio i metod učesničkog posmatranja, jer su njegovi boravci na terenu bili obavljani u kraćim vremenskim intervalima. Međutim, i pored toga uspeo je da formira razgranatu mreža ispitanika (sa većim brojem njih je razvio prijateljske odnose) a usvajanje navika i strategija vezanih za način života u tim sredinama pružilo mu je mogućnost da ostvari uvid „kako je to biti kao oni“ (Zlatanović 2018, 130). Bogdan Dražeta je obavio niz formalnih i neformalnih razgovora sa ispitanicima (u vidu polustrukturisanih intervjua i intervjua otvorenog tipa), koristeći takođe i kvantitativni pristup (anketni upitnik) koji se odnosio na demografski i socio-ekonomski profil informanata. Prilikom analize i interpretacije empirijskog materijala, autor je konsultovao relevantnu stranu i domaću naučnu i stručnu literaturu, koristio statističke podatke iz Popisa stanovništva 1991. i 2013. godine, kao i podatke do kojih je došao posredstvom medijskih izveštaja i reportaža, te fotografije nastale tokom obavljanja terenskog istraživanja.
Svestan činjenice da obrađuje osetljivu temu, autor je nastojao da u potpunosti zaštiti identitet i privatnost svojih ispitanika (informanata). Zbog toga se u ovoj monografiji Bogdan Dražeta odlučio da primeni „neke oblike selekcije podataka (izostavljena su njihova imena, lične pojedinosti i sl.)“ (Zlatanović 2018, 29). Prilikom direktnog navođenja iskaza ispitanika, autor navodi podatke koji se smatraju relevantnim za analizu i interpretaciju empirijskog materijala, a koji se odnose na njihovu rodnu pripadnost, godinu i lokaciju njihovog rođenja, kao i na mesto njihovog stanovanja.
U svom istraživanju autor etnicitetu pristupa sa konstruktivističkog i instrumentalističkog stanovišta, poklanjajući veći značaj subjektivnom osećaju pripadnika etničkih zajednica u odnosu na objektivne činjenice (Nedeljković 2007, 24–28). Autor identifikacijske procese posmatra kao skup socijalnih stavova koji čine osnovu za ispoljavanje različitih oblika društvene prakse i oblika ponašanja usko povezanih „sa osećanjem pripadnosti jednoj etničkoj grupi i/ili naciji, i odnosom prema svojoj grupi i drugim etničkim grupama ili nacijama“ (Connor 1996, 69). Uzimajući u obzir relacioni karakter etniciteta (Eriksen 2004, 64–66), Bogdan Dražeta svoju pažnju usmerava na modalitete etničke, regionalne i lokalne identifikacije u navedenim sredinama, pa se u središtu njegovog interesovanja nalaze svakodnevne situacije, kulturni simboli, verbalni izrazi, organizacione rutine, institucionalni okviri i politički projekti prisutni u društvenom životu pripadnika posmatranih etničkih zajednica (Dražeta 2021, 50–51). Autor pažljivo opservira administrativne i/ili simboličke granice u ovim multietničkim sredinama i potvrđuje konstataciju da njihovi mehanizmi održavanja moraju biti veoma efektivni (Barth 1969, 19), jer jedino tako mogu da izvrše svoj osnovni zadatak – očuvanje etničkog identiteta određene zajednice, utemeljenog na standardizovanim etničkim i/ili kulturnim simbolima. Dražeta u ovoj monografiji navodi primere podeljenih gradova (eng. frontier cities) u svetu predstavljajući istorijski i politički kontekst njihove problematike (Belfast, Nikozija, Jerusalim, Johanesburg i Berlin). Autor pojmu granica pristupa iz antropološkog ugla i analizira narative i prakse stanovnika Mostara, Sarajeva i Istočnog Sarajeva koji se odnose na linije razgraničenja. Da bi shvatio njihovu „konceptualizaciju zamišljenih fizičkih odnosa koji daju značenje društvu“ (Donnan & Wilson 1999, 9), autor ih posmatra u kontekstu karakterističnom za etničke zajednice u kojima žive informatori, a koji se odnosi na kulturno nasleđe i kolektivno sećanje (Nikolic 2008, 94–103). Jedan u nizu primera koji autor navodi jeste Stari most u Mostaru, koji predstavlja graničnu liniju, odnosno simbol podele njegovih žitelja (Salamak & Fross 2016, 207–212). Most je srušen u toku ratnih sukoba 1993. godine, a nakon njegovog obnavljanja od strane međunarodne zajednice, nije postao mesto ponovnog susreta Hrvata i Bošnjaka, već je dodatno doprineo razgraničenju pripadanika ove dve etničke zajednice u Mostaru. Ovaj kulturni spomenik ima različito značenje za pripadnike dve najbrojnije etničke zajednice u Mostaru; pripadnici bošnjačke zajednice Stari most doživljavaju kao simbol njihovog stradanja u ratnim sukobima, dok ga pripadnici hrvatske zajednice u svojim narativima predstavljaju kao spomenik otomanskog kulturnog nasleđa. Dražeta navodi brojne primere zabeležene u pomenutim gradovima koji se odnose na nazive ulica, upotrebu zastava i drugih javnih obeležja, uključujući spomenike i sl. koji su inicirani problemima u čijoj osnovi stoji dvojna administrativna i/ili simbolička nomenklatura (Radović 2013, 178–184).
U ovoj monografiji Dražeta zastupa dve hipoteze. Prva jeste da granica u Mostaru deli dva političko-ideološki različita javna prostora na simboličkom planu, zbog čega su percepcija granice, stavovi, prakse i ponašanja njihovih pripadnika u vezi sa njom naglašeniji. Autor smatra da se u Mostaru granice između različitih etničkih zajednica konstruišu na sličan način kao i one koje se uspostavljaju među pripadnicima iste etničke zajednice (kako hrvatske tako i bošnjačke), jer se formiraju na osnovu različitih opozicionih parova (grada i sela; grada i okoline; grada i ostatka regije; mostarske u odnosu na druge regije) (Dražeta 2021, 399). Druga hipoteza koju Dražeta iznosi u ovoj monografiji jeste da fizička granica (međuentitetska linija razgraničenja) između Sarajeva i Istočnog Sarajeva deli dva politička-ideološka javna prostora na simboličkom planu, budući da se njihov svakodnevni život odvija neometano u odnosu na granicu. On smatra da se u njima granice između različitih etničkih zajednica u njima konstruišu na isti način kao što se obrazuju i unutrašnje granice među pripadnicama iste etničke zajednice, te da se one uspostavljaju pomoću nekoliko različitih opozicija: a) Sarajevo i/ili Istočno Sarajevo: određeni deo istog grada (četvrti, naselja); b) Sarajevo i/ili Istočno Sarajevo: delovi istog grada smešteni u Sarajevskom polju i delovi tih gradova u okolini (ostatku regije); c) Sarajevsko-romanijska regija: druge regije; Bosna: Srbija i Crna Gora (Dražeta 2021, 400). Osim toga, autor je u svojoj knjizi posvetio pažnju i ispitanicima koji se nisu izjasnili kao pripadnici jedne od tri navedene etničke zajednice, već su svoj identitet izrazili kroz neki od oblika regionalne, lokalne ili neke druge identifikacije. Njegova studija istražuje kulturno bliske zajednice koje se mogu podvesti pod istu jezičku zajednicu (Bugarski 2001), iako su njihova usmerenja na političko-ideološkom planu prilično drugačija (Hayden 2007).
Autor zapaža da je u sve tri proučavane sredine (Mostaru, Sarajevu i Istočnom Sarajevu) religijska identifikacija izvršena u okviru šireg procesa etničke identifikacije, odnosno da se pripadnost određenoj konfesionalnoj zajednici (rimokatoličkoj, pravoslavnoj i islamskoj) izjednačava sa pripadnošću odgovarajućoj etničkoj zajednici (Hrvati su rimokatolici, Srbi pravoslavci, Bošnjaci muslimani). Iako autor konstatuje da se religijska identifikacija ispoljava na nivou „obeležavanja praznika i poštovanja određenih zabrana, kao oblik specifične kulturne tradicije (narodne religije)“ (Dražeta 2021, 400), smatram da je autor mogao da detaljnije razmotri pitanja vezana za međusobni odnos etničkog i religijskog identiteta, imajući u vidu njihovu kompleksnu ulogu u identifikacijskim procesima na posmatranom prostoru.
Studija dr Bogdana Dražete Etnička identifikacija i granice u Bosni i Hercegovini: primeri Mostara i Sarajeva predstavlja zaokruženu celinu. U njoj se rasvetljavaju modaliteti kojima se vrše procesi etničke, regionalne i lokalne identifikacije Hrvata, Bošnjaka i Srba u Mostaru, Sarajevu i Istočnom Sarajevu, a posebana pažnja usmerena je na ulogu granica (formalno pravnih i simboličkih) u oblikovanju percepcije stanovnika o drugačijem političko-ideološkom obeležavanju javnog prostora na simboličkom planu u Mostaru i Sarajevu (Dražeta 2021, 399). Ova knjiga predstavlja važnu etnološku i kulturno-antropološku lektiru, jer proširuje horizonte znanja o odlikama etniciteta na prostoru Bosne i Hercegovine (sva tri njena entiteta) i donosi potpuno nove uvide koji se odnose na sferu antropologije granica i urbane antropologije na pomenutom prostoru.
Aleksandar Krel
