Antinacionalizam

01.02.06

Etnoantropološki problemi

Stef Jansen kritikuje autore koji pišu o sukobu na prostoru bivše Jugoslavije da nedovoljno imaju u vidu da su nacionalne kategorije istorijski uslovljene, odnosno da je njihova konfiguracija u devedesetim godinama dvadesetog veka proizvod društvenih i političkih promena. Takođe, Jansen ističe da, govorom o "srpskom" ili "hrvatskom" stanovištu kao nečem homogenom, ljudima koji se osećaju ili ne osećaju kao pripadnici ovih nacionalnih zajednica oduzimamo mogućnost da artikulišu alternativno gledište. Autor ove knjige se koncentrisao na analizu dva vida otpora nacionalizmu: "odbijanje da se nacionalna pripadnost artikuliše kao glavni faktor i razvoj alternativne diskurzivne prakse, artikulisane na osnovu nekih drugih elemenata". Feministički pokret u Srbiji i Hrvatskoj objedinio je ova dva osnovna antinacionalistička stava time što je promovisao kategoriju roda kao glavni faktor diskursa.
Antinacionalistički otpor na prostoru bivše Jugoslavije nije bio homogen, pošto je artikulisan "u različitoj meri, na različite načine, iz različitih pobuda i s različitim ciljevima". Mnogi antinacionalisti su se oslanjali na različite kombinacije alternativnih diskursa (feminizam,urbanost, jugoslovenstvo, evropejstvo i individualizam) kojima je zajednička bila predstava o nacionalizmu kao o onome čemu se pruža otpor.
Prema Jansenu, ukazivanje na ruralni primitivizam kao glavni uzrok nacionalističkih ratova predstavlja jednu od najvažnijih tačaka postjugoslovenskog antinacionalizma. Naime, tokom svog terenskog boravka u Beogradu i Zagrebu, od 1996. do 1998. godine, autor je naišao na veliki broj antinacionalistički orijentisanih ljudi koji su se služili određenim orijentalističkim diskursom, u čijoj osnovi je bila sledeća logika: "postjugoslovenski nacionalizam je primitivni diskurs, njegovi su nosioci primitivni političari, a njih, opet, podržavaju primitivni seljaci". Jansen objašnjava da je, u postjugoslovenskom kontekstu, orijentalizam formirao specifične parove: urbano – ruralno, evropsko – balkansko, civilizovano – primitivno, moderno – zaostalo, racionalno – iracionalno... Međutim, struktura antinacionalizma se najbolje može objasniti pojmom kulture. Naime, "kultura" je predstavljala kolektivno sankcionisani konstrukt suprotstavljen "nekulturi" primitivnog nacionalizma. Autor izdvaja i analizira pet aspekata antinacionalističkog diskursa o "kulturi": evropejstvo, urbani pedigre i pripadnost, obrazovanje, ponašanje i stil, i poznavanje popularne kulture.
Sasvim u skladu sa svojim levičarskim političkim uverenjima, Jansen je isprva bio iritiran činjenicom da ljudi koji se bore protiv nacionalističkog diskriminatornog diskursa barataju stereotipima, ali je, ipak, zaključio da je antinacionalistička opsednutost urbanim samo reakcija na agresivni nacionalizam i govor mržnje, kao i da "takvi disidentski diskursi nikada nisu doveli do zlostavljanja, proterivanja, silovanja ili ubijanja seljaka". Takođe, iako navodi da su antinacionalisti Evropu "povezivali sa svim što je racionalno, zapadnjačko, moderno, organizovano, urbano, razvijeno, demokratsko, obrazovano, mirno, individualističko, civilizovano, tolerantno i tako dalje", Jansen nije ni pokušao da se, makar malo, pozabavi antizapadnjačkom propagandom Miloševićevog režima. Možda zato što bi se, opet u skladu sa svojom levičarskom orijentacijom, složio sa nekim stavovima ozloglašenog predsednika Srbije, što bi, naravno, bilo u koliziji sa uverenjima njegovih informanata s kojima je, prema sopstvenom priznanju, stupio u prijateljske odnose? Zanimljivo je i da Jansen objašnjava potpuno nekritički intoniranu prozapadnu orijentaciju postjugoslovenskih antinacionalista činjenicom da su mnoge njihove organizacije bile finansirane iz fondova bliskih vladama zemalja Zapadne Evrope i SAD, čime je nesvesno potvrdio jedan od ključnih argumenata koji su vlasti u Srbiji iznosile protiv nevladinih organizacija. Ipak, mora se priznati da Jansen skreće pažnju i na antinacionalističke aktiviste koji su se protivili orijentalističkom diskursu, naglašavali da je selo prošlo kroz rat i ukazivali na nezainteresovanost i elitizam gradskog stanovništva. Autor objašnjava da su ovakva alternativna rešenja proisticala bilo iz aktivističkog rada na selu i sa izbeglicama, bilo iz seljačkog porekla. Takođe, ova vrsta antinacionalista je bila upoznata sa alternativnim društvenim pokretima na Zapadu i bila je u stanju da kritički preispituje "kako postjugoslovenske pretenzije na evropejstvo, tako i realno postojeću Evropu, i to često istim argumentima kojima su to činile i njihove supkulturne kolege i prijatelji u inostranstvu".
Jansenovi informanti su isticali da, u bivšoj Jugoslaviji, nacionalna pripadnost nije bila bitna u svakodnevnom životu, već je funkcionisala samo na nivou politike. On uočava da su njegovi sagovornici, iako skloni da se služe urbanim dihotomijama, bili iritirani pogrešnim predstavama koje su bile raširene na Zapadu i koje su krvoproliće na teritoriji bivše Jugoslavije objašnjavale orijentalističkim pozivanjem na vekovnu mržnju na Balkanu ili suzbijanjem nacionalizma u Titovo vreme. S druge strane, Jansen ispravno naglašava da je nacionalna pripadnost "mogla imati različitu važnost i uticaj u različitim kontekstima i kod različitih ljudi" i da zato ne treba niti negirati niti esencijalizovati "nacionalne razlike u jugoslovenskoj svakodnevici", već treba ukazati na "njihov relativni značaj u skupu mnogih drugih distinktivnih kriterijuma".
Autor konstatuje da su nacionalisti monopolisali diskurzivni materijal koji se tiče promene i obnove, a da su se antinacionalisti okrenuli sećanjima na svakodnevicu i tako izgradili strategiju otpora, čija je jedna od ključnih tačaka bila jugonostalgija. Tako intonirana jugonostalgija nije imala veze s težnjom da se obnovi Jugoslavija niti s lojalnošću jugoslovenstvu, već, pre svega, sa sećanjem na jugoslovenski kulturni prostor. Takođe, pored ove "dobre" jugonostalgije, Jansen uočava da u Srbiji postoji i "hegemonijsko jugoslovenstvo" koje je u sna-žnoj vezi sa srpskim nacionalizmom, što je u skladu sa shvatanjima jugoslovenskih komunista i hrvatskih, slovenačkih, albanskih i drugih etnonacionalista.
Na kraju, treba naglasiti da je Jansen pružio izuzetno temeljnu i sistematičnu analizu antinacionalističkog diskursa u Srbiji i Hrvatskoj, tokom devedesetih godina dvadesetog veka, pri čemu ga lična naklonost za nosioce ovog diskursa nije sprečila da mu pristupi kritički. Zato ova knjiga predstavlja značajan doprinos razumevanju društvenog konteksta nastalog usled etnonacionalnih sukoba na jugoslovenskom prostoru.

Vladimir Ribić

14.11.05 SEEcult.org

BEOGRAD, 12. novembra (SEEcult.org) - Knjiga “Antinacionalizam“, etnografija otpora u Beogradu i Zagrebu britanskog antropologa i sociologa Stefa Jansena, koji se od 1996. godine bavio etnografskim istrazivanjem nacionalizma u Srbiji i Hrvatskoj, bice predstavljena 15. novembra u Kulturnom centru Beograda.

Promociji tog izdanja “Biblioteke XX vek”, objavljenog u saradnji sa Beogradskim centrom za ljudska prava, prisustvovace u Likovnoj galeriji KCB-a i autor, koji predaje socijalnu antropologiju na Univerzitetu u Mancesteru.

Knjigu ce predstaviti i direktor Beogradskog centra za ljudska prava Vojin Dimitrijevic, kao i Milan Subotic i Ivan Colovic.

Jansen je magistrirao sociologiju kulture u Levenu u Belgiji, a u Halu u Velikoj Britaniji magistrirao je i doktorirao antropologiju i sociologiju. U BiH, a i sa izbeglima iz BiH u Srbiji, Holandiji i Australiji, istrazivao je probleme u vezi sa raseljavanjem. Na Kosovu je saradjivao na jednom filmskom projektu o dijalogu Albanaca i Srba.

“Antinacionalizam” je prva Jansenova knjiga, a prevod Aleksandre Bajazetov Vucen sa engleskog na srpski njeno je prvo izdanje.

Knjiga ima uvod i cetiri poglavlja: slucaj feministickog aktivizma, “Kultura” protiv primitivizma, deproblematizacija i reproblematizacija nacionalne pripadnosti i jugonostalgija i njen kontekst.