01.11.13
Promene društvenog položaja žene u toku dvadesetog veka
Etnoantropološki problemi
Monografija predstavlja koautorsko delo Momčila Isića i Vere Gudac Dodić. O knjizi u Predgovoru (5-7) autori kažu: "Društvena svest, odnosno pojedini njeni oblici kao što su ideologija, pravo, politika itd. reflektovali su se na položaj žene, rodne odnose i porodicu u Srbiji u drugoj polovini dvadesetog veka. Razvojni procesi i silovita ali nedovršena socijalistička modernizacija društva, uticali su na oblike, funkcionisanje i razvoj ove primarne društvene grupe i mesto žene u njoj."
U izdanju Instituta za noviju istoriju Srbije, u okviru biblioteke studije i monografije, pojavila se 2011. godine knjiga koja pripada grupi ženskih studija. Luksuzan povez, odlično idejno-likovno rešenje na koricama i tabelarna statistika su na prvi pogled najefektniji detalji koji, sigurno, odmah privuku pažnju. Lep stil pisanja, praćen opisnim kazivanjem, čitaocu drži pažnju u toku čitanja svih 223 stranica. Izvod iz recenzije,ispisan na korici knjige, svedoči da je pred čitalačkom publikom istorijsko–sociološka studija u kojoj nam autori pružaju razuđenu sliku uloge i položaja žene u društvu i kulturi tokom XX veka. Opremljena Zaključkom na srpskom i engleskom jeziku kao i bibliografskim referencama – spiskom Izvora i Literature na osnovu kojih se može zaključiti da su autori uložili dosta truda, energije i rada na pronalaženju objavljenih i neobjavljenih izvora, štampe, na pripremi, pisanju i objavljivanju monografije.
Knjiga se najsažetije može predstaviti kao studija u kojoj se problematizuje pitanje žene na selu u Srbiji tokom XX veka. Monografiju čine dve zaokružene celine (ispunjene manjim podtemama u kojima se dati problem konkretizuje): jedna pripada prvoj, a druga drugoj polovini 20. veka i svaka predstavlja istraživački rezultat jednog od autora. Svoje istraživanje autori su bazirali na bogatoj izvornoj građi. Za pisanje monografije koristili su fondove Arhiva Srbije i Jugoslavije, Istorijskog arhiva kao i Hrvatskog državnog arhiva. Raznovrsnost i bogatstvo istorijskih izvora i literature omogućili su Momčilu Isiću i Veri Gudac Dodić da spojem tradicionalizma i modernizma izvrše rekonstrukcije društvenog položaja žene tokom 20. veka.
Seljanka u porodici u prvoj polovini dvadesetog veka (10-92) predstavlja prvi deo monografije i istraživački rad Momčila Isića, organizovan u nekoliko podtema (Raspadanje zadružnih domaćinstava, Seljanka je temelj kuće, Seljanka u braku). Primenjujući pregledan sistem izlaganja autor nas upoznaje sa načinom života žene u dva oblika porodice, zadružnom u nestajanju i inokosnom u nastajanju, na selu u Srbiji tokom prve polovine dvadesetog veka.
Pored toga, autor naglašava da je i u jednoj i u drugoj porodici žena imala značajnu ulogu u poljoprivredi, ali i brojne dužnosti koje je samostalno obavljala i koje su pritom bile veoma značajne za opstanak cele zajednice – "Samo u njenoj nadležnosti su skoro čitave grane u poljoprivredi i domaćem gazdinstvu u koje ona unosi svoje biće, svoj rad...". Za svoje vreme često neprosvećena, neshvaćena i nepismena bila je podređena reproduktivnoj ulozi kao i nizu drugih družnosti (podizanju dece, održavanju higijene u kući, spremanju hrane, izrađivanju odeće i rublja, negovanju starih i bolesnih, baveći se pritom i pijačnom trgovinom), koje je dosledno sprovodila. Dakle, srpska seljanka je bila najveći temelj jedne porodice. Provodeći često ceo svoj život samo u jednom selu, ako se u njemu rodila i udala, uglavnom bez i "mrvice satisfakcije" za njen rad i rezultate rada, bez ikakvog priznanja, ona je, jedino mogla da se jada "na svoju crnu sudbinu."
Patrijarhalna zadruga omogućila je ženi da se više posveti domaćinstvu i porodici, jer je manje vremena provodila na njivi i u polju, pretežno obavljajući lakše poslove. "Nevesta je prva ustajala, a poslednja je odlazila u krevet... U novom domu ona je morala da bude ponizna skoro svakome." Međutim, raspadanjem seoskih porodičnih zadruga njen položaj se promenio tj. pogoršao zbog povećanja obaveza na njivi uz zadržavanje poslova iz porodične nadležnosti. Takođe treba imati u vidu da je deobom zadruge žena bila orjentisana ka vaspitanju i podizanju dece i time u potpunosti mogla da ostvari sebe i na polju materinstva, njena uloga je uobličena i ona postaje gospodar pojedinih poslova u novim uslovima.
Transformisanjem seoske porodice nestajala je i ropska potčinjenost seljanke mužu, iako je on i danje ostao njen gospodar, starešina, nadređeni životni partner – saputnik. Teško je žena izlazila iz njegove senke, teško se oslobađala njegove dominacije, ali je uvek ona, ne on, bila temelj kuće! "Ona nema gotovo nikad prilike ni mogućnosti, da se otme sumornom vidiku, da mu, makar za trenutak, obrne leđa..." Međutim, sudbina kao da je htela da Srbija na početku dvadesetog veka bude uvučena u more ratova koji će za ženu biti dobra prilika za pokazivanje da je dostojna zamena mužu na svim društvenim poljima života u vreme dugotrajnog ratovanja Srbije. Preuzimajući ogroman teret na svoja pleća, nezaštićena, ostavljena na milost i nemilost neprijatelju, izložena oskudici i nevoljama, puna brige i bola za svojim muškarcima na bojištu, borila se seljanka s požrtvovanošću dostojnom divljenja. Pokazala se sposobnom da sama organizuje i vodi svoju ekonomiju. Postala je radnik organizator, ali i ostala udovica. Naime, nakon završetka Prvog svetskog rata, sela su postala tipično ženska. U najpovoljnijem položaju bile su one udovice koje su ostajale same, jer su se posle izvesnog vremena preudavale ili vraćale svojim roditeljima. Teži položaj je bio kod udovica sa decom, jer su postojale jedine starešine i jedini gospodari u kući, ali i jedina radna snaga. U takvim okolnostima, prilikom deobe, dobijala je deo od imovine na koji bi njen muž i otac dece imao pravo. I kao što sam autor konstatuje: "Osuđena da živi sama, udovica je bila obeležena" i u čitavom selu, pa i šire. Njoj se, s jedne strane "zabranjuje" da bude žena, a, s druge zaboravlja da ona u vođenju domaćinstva zamenjuje muža – muškarca, koji ima sva prava."
Drugi deo Žena i transformacija porodice u drugoj polovini dvadesetog veka (95-196) predstavlja rezultat istraživačkog rada dr Vere Gudac Dodić, uobličen u nekoliko podtema (Žena i preobražaj porodice, Brak i razvod, Jednoroditeljske porodice, Rad u porodičnom domaćinstvu, Nasilje u braku i porodici). Posleratni period donosi izvesne promene u muško-ženskom odnosu. Tako je potčinjenost žene mužu gubila snagu. U toku druge polovine dvadesetog veka brak je ostao najprihvatljivija forma zajedničkog života. Srbija kao socijalistička država uspela je da se modernizuje, što se manifestovalo i na položaj žene u porodici i na poslovnom polju čime je žena finansijski postala samostalna. Žena socijalističkog sistema biva podložna liberalizaciji razvoda, mogućnosti kontrole rađanja, ali i pored toga žena u socijalističkoj epohi obavlja većinu kućnih poslova, brine o deci i ide na posao. Međutim, inferiornost žene zadržala se u periodu socijalizma, posebno na polju politike.
Statistički podaci govore da je brak i dalje bio zakonom priznata zajednica partnera za zasnivanje porodice. Razvod je vremenom potpuno liberalizovan. U posleratnom periodu deca su posle razvoda najčešće dodeljivana majci, što predstavlja razliku u poređenju sa periodom pre Drugog svetskog rata. Izbegavanje plaćanja alimentacije bila je česta pojava. Statistika pokazuje da je broj razvedenih brakova u Srbiji u odnosu na broj zaključenih oscilirao. Devedesetih godina dvadesetog veka bilo je sve manje razvoda, razlog treba potražiti u krizi, egzistencijalnoj nesigurnosti kao i siromaštvu. Najviše je bilo razvoda u porodicama bez dece. Jednoroditeljska porodica je termin rođen u periodu posle Drugog svetskog rata koji je podrazumevao porodicu u kojoj imamo jednog roditelja i dete. Socijalistička država postaje puna zakonskih regulativa u domenu položaja dece rođene u braku i van njega, odnosa roditelja i dece kao i postupaka za utvrđivanje očinstva.
Osnovna karakteristika socijalizma ogledala se u sve većem angažovanju žene na poslu i u domaćinstvu. Inicijativom države, vremenom, dolazi do formiranja brojnih institucija koje su ženi olakšale život i dale mogućnost veće posvećenosti profesionalnom životu. U tu svrhu formirani su radnički restorani, školske kuhinje, obdaništa, jaslice, igrališta, i pokrenuta je proizvodnja brojnih mašina, što je uslovilo praktičnije organizovanje žene u socijalizmu. Pitanje koje je posebno pobudilo pažnju u dvadesetom veku je porodično nasilje, čije su žrtve žene i deca i koje predstavlja nasleđe daleke prošlosti. Dakle, korene pomenutog problema treba tražiti u tradicionalnom ponašanju muža, odobravanje fizičke kazne za neposlušnost prema ženi i deci.
Modifikacija žene u toku ratnih prilika bila je jako vidljiva i značajna za priznavanje važnosti uloge žene u funkcionisanju društva. Sve većim angažmanom, žena postaje društveno hiperaktivna, a zaposlenjem sama sebi i oslonac i podrška i potpora na polju finansija, a time i puna samopouzdanja koje joj je omogućilo da se kroz sve decenije dvadesetog veka bori za svoja prava i bolji položaj. Retrospektiva prošlog veka i uloga žene u decenijama za nama dobar su pokazatelj da je žena prolazila kroz mnogobrojna iskušenja i u svim životnim prilikama uspevala da se održi i izdrži zahteve prirode, porodice, društva i države u čemu je njena najveća veličina.
Milena Žikić
