U zaleđu sredozemlja: mediteran u modernoj srpskoj književnosti

01.09.21

Književna istorija,

Kad se srećno spoje interdisciplinarno naučno usmerenje, razvijena kulturno-istorijska (samo)svest i lična sklonost ka širokim prostorima Mediterana, njegovim razuđenim istorijskim, kulturnim, geografskim i klimatskim slojevima, onda pred sobom imamo istovremeno naučnu monografiju od posebnog interesa za proučavaoce srpske književnosti, ali i knjigu koju će svaki ljubitelj te književnosti i mediteranskih prostranstava sa zadovoljstvom čitati. A u slučaju Svetlane Šeatović dobijamo dve knjige – U zaleđu Sredozemlja i Andrić i Jadran.
Naime, obe studije pisane su naučno pouzdanim, ali dovoljno pitkim i prijemčivim stilom. Knjiga Andrić i Jadran posvećena je u potpunosti nedovoljno osvetljenim vezama ovog pisca s Jadranskim morem i raznorodnim kulturama koje se sreću na njegovim obalama, dok je monografija U zaleđu Sredozemlja sastavljena od studija u kojima se analiziraju mediteranska nadahnuća raznorodnih srpskih pisaca i pesnika od Njegoša pa sve do Gordane Thirjanić.
U obe knjige Svetlana Šeatović proučava uticaj mediteranskih tema i motiva, ali i Mediterana kao kulturotvornog dinama, odnosno riznice umetničkih postupaka, filosofskih, estetičkih i političkih ideja, na formiranje nekih od važnih poetičkih usmerenja naših književnika 19. i 20. veka. S druge strane, proučavajući mediteranski opus srpske književnosti autorka otkriva kako su njeni pisci svojim stvaralaštvom istovremeno doprinosili izgradnji i širenju mediteranskog kulturnog obrasca. Na taj način Šeatovićeva ubedljivo pokazuje da je srpska književnost sastavni deo mediteranskog kulturnog nasleđa ne samo kao recepijent već i kao njegov aktivni činilac.
Tri boje Mediterana ili o čemu govorimo kad govorimo o mediteranskom nasleđu?
Oslanjajući se na mediteranska istraživanja Fernana Brodela, Šeatovićeva se posebno poziva na njegov uvid da su „postojanost i kulturne granice Sredozemlja fluidni“ zbog čega ovaj prostor odlikuju plodotvorna prožimanja raznovrsnih kultura i civilizacija koje od istraživača zahtevaju „multidisciplinarni pristup – istorijski, geografski, kulturološki i literarni“.
Tako nam ove knjige pokazuju da su mesto i uloga Mediterana u srpskoj književnosti složeniji i raznovrsniji od jednostavnog literarnog nadahnuća morem i osunčanim pejzažima. Mediteran zapravo pokreće brojna identitetska i kulturnoistorijska pitanja. Otuda se u obe knjige, a posebno u studiji U zaleđu Sredozemlja, Mediteran javlja u trostrukom vidu.
1) Pre svega, reč je o načinu da o srpskoj književnosti progovorimo kao o heterogenoj celini koja u sebe uključuje geografski razuđene pisce iz udaljenih epoha. Tako se pojam sredozemnog kulturnog nasleđa javlja kao pitanje naše sposobnosti da osvetlimo nedovoljno proučene tokove srpske književnosti i da osvojimo sintetički uvid koji nam omogućava da o njoj progovorimo kao o vremensko-prostornoj celini sastavljenoj od pisaca koji pripadaju različitim kulturnim sferama i uticajima, ali ujedinjenim pripadnošću srpskoj književnosti i zajedničkim mediteranskim usmerenjem. Ovakav govor posebno je važan u vremenu koje karakteriše nehotična težnja ka fragmentaciji i hotimična nastojanja da se vremenske i prostorne koordinate srpske književnosti neprirodno skrate.
2) Iz ovako celovitog pogleda koji se pruža s mediteranskog horizonta otvara se i prilika da se progovori o dvostrukom poreklu i prirodi srpske kulture i književnosti. Naime, počeci i srednjovekovna epoha te kulture čvrsto su vezani za vizantijski komonvelt i istočno pravoslavlje, dok je od vremena prosvetiteljstva dominantna orijentacija ka idealima i vrednostima zapadnoevropske kulture. Upravo je zahvaljujući fluidnom i integrišućem pojmu Mediterana moguće ova dva raznorodna kulturna obrasca sagledati u njihovoj komplementarnosti i sintezi kakva se javlja u srpskoj kulturi i književnosti, posebno u drugoj polovini 20. veka.
3) Napokon, Mediteran je i prilika da proučimo složene veze koje srpski pisci uspostavljaju s italijanskom, španskom, francuskom i drugim književnostima. Otuda je Mediteran pitanje našeg (samo)određenja i uloge u širim okvirima evropske i svetske književnosti Drugim rečima, u svojim istraživanjima Šeatovićeva polazi od Mediterana kao integrativnog pojma koji istovremeno omogućava da se bitna pitanja i fenomeni srpske književnosti sagledaju iznutra, ali i da se istovremeno pouzdano situiraju unutar jednog šireg kulturnoistorijskog konteksta. Ovako postavljena istraživačka hipoteza donosi niz uvida u neka od manje proučenih dela srpske književnosti, ali i drugačije, novo sagledavanje i prevrednovanje njenih kanonskih ostvarenja i temeljnih poetičkih usmerenja.
Na taj način autorka nudi odgovore na različita složena pitanja koje viševekovno trajanje srpske književnosti postavlja.

Jedan drugačiji Andrić
Interdisciplinarni pogled na Andrićevo stvaralaštvo kojim su obuhvaćene njegove pripovetke, lirski zapisi, eseji i biografski elementi otkriva drugačijeg Andrića, pokazujući da su njegove veze s mediteranskim toposom, odnosno Jadranom, snažnije nego što se to naslućuje iz ustaljene književno-kritičke predstave ovog pisca. Tako nam knjiga Andrić i Jadran otkriva daje susret s morem iznedrio neke od važnih motiva Andrićevog stvaralaštva poput tamnice i samoće, kao i upečatljivih likova njegove proze kao što su pisar Dražeslav i Jelena, žena koje nema. Šeatovićeva nam pokazuje i analizira jednog „drugog Andrića“ koji se formirao u susretu s morem, suncem i živim obalama Jadrana.
Jadranska linija Andrićevog opusa može se pratiti u svim fazama piščevog stvaralaštva. Reč je o svojevrsnoj motivskoj ponornici bez koje je nemoguće sklopiti celovitu sliku o prirodi i karakteru Andrićevog opusa. Od početnog spoja lirike, proze i autobiografije u znaku ličnog i istorijskog stradanja tokom Prvog svetskog rata, preko proznih ostvarenja u kojima se kontemplira o samoći, ljudskoj sudbini i epifaniji pod okriljem mora, do pripovedaka koje pokreću složena pitanja sudara kultura, Šeatovićeva uverljivo pokazuje koje je sve uloge i značenja Jadran poprimao u različitim etapama piščevog razvoja.
Andrić je svoj doživljaj mora prvenstveno zasnivao na dinamičnom susretu dva različita tipa kulture – kontinentalnom i mediteranskom. Takav susret često se pokazivao kao sudar iz koga su proisticala složena identitetska pitanja i raspolućenosti oličene u oštroj suprotnosti „između bosanskih planina i prozračnosti dalmatinskih gradova“, odnosno kao razlika i nerazumevanje između čvrstih patrijarhalnih okvira i otvorenosti kosmopolitskog vrtloga kultura. Autorka pokazuje da je ovu viziju Andrić najupečatljivije ostvario u liku pisara Dražeslava. Upravo je ta geofilosofija koja nastaje u susretu s obalom jedna od tačaka koja knjigu Andrić i Jadran povezuje sa studijom U zaleđu Sredozemlja.

Od sudara kultura, preko epifanije do „druge tradicije“
Tako se ovo iskustvo granice, kad je u pitanju poezija, odnosno susret kontinenta i obale, pokazuje posebno važnim za Dučićevu geofilosofiju. Naime, misao ovog pesnika gradila se upravo na susretu, ponekad i sukobu, kultura koji mu se otkrivao u zaleđu Mediterana. Međutim, ideja granice u poeziji „našeg prvog Mediteranca“, kako ga autorka naziva, dobija na značaju kad se na umu ima činjenica da je ona prešla put od geofilosofskog shvatanja do poetičko-ontološke perspektive s koje „oči na oba sveta gledaju“. Reč je o zrelom Dučiću, prevashodno autoru ciklusa „Večernje pesme“, zbog čega je u literaturi prepoznat i kao „pesnik strašne međe“ (N. Petković). Tako Šeatovićeva zapravo pokazuje koliko su mediteranske teme važne za razumevanje nekih od najznačajnijih momenata Dučićevog pevanja i mišljenja.
Pored studija posvećenih mediteranskim iskustvima pojedinih autora knjiga, U zaleđu Sredozemlja posebno je bogata analizama koje prate genezu određenih mediteranskih fenomena u delima različitih pisaca. U tom smislu veoma je važno poglavlje „Venecija pro et contra“ koje, oslanjajući se na teorijska dostignuća imagologije, prati razvoj predstave ovog „grada-žene“ u našoj književnosti od folklornih ostvarenja, preko Njegoša, Kostića i Andrića sve do Ivana V. Lalića. Šeatovićeva pokazuje kako su slika i doživljaj Venecije uslovljeni realnim istorijskim iskustvima, nasleđenim kulturološkim kodovima i ličnim doživljajima zbog čega se ovaj grad javljao u raznolikim vidovima: kao simbol moći i licemerja, oličenje vrhunske lepote i religioznosti, odnosno prostor bliskog kontakta svetog i profanog, večnog i prolaznog. Otuda je srpska književnost gotovo od samog postanka upućena na Veneciju i vezana za nju čudnom mešavinom ljubavi i mržnje, zbog čega predstava o tom gradu nije „percepcija malog i neukog naroda pred hramovima kulture“ već deo šire „jedinstvene slike kojom će biti prožeti i Tomas Man i Ezra Paund“, ali obogaćene sopstvenim istorijskim iskustvom. Otuda je naposletku smrt Venecije, kao jedna od tema (i) srpske književnosti, doživljena zapravo kao „kosmička smrt i smrt jedne civilizacije“.
U poglavlju „More izgnanstva i more spasa – kulturnoistorijski kontekst“ autorka upućuje na „kontroverznu“ prirodu motiva mora koji se u srpskoj književnosti formirao na iskustvima neposredno pre, tokom i nakon Velikog rata. Konstatujući kako se more do Prvog svetskog rata pojavljivalo samo retko u srpskoj književnosti, uglavnom u vezi s piscima koji su potekli s njegovih obala ili živeli u njegovom zaleđu, Šeatovićeva ističe kako je „more za srpske pisce nov geografski doživljaj jer je reč o piscima koji pripadaju isključivo zemlji kopna“. Prateći genezu ovog motiva i njegove kulturnoistorijske uzroke autorka analizira različita, često suprotstavljena značenja koje more poprima u pesništvu Milutina Bojića, Dušana Matića i Rastka Petrovića: od sna o (istorijskom) povratku, preko prostora izgnanstva i mesta konačnog počinka do sredstva spasa i novog života.
Čitajući ove knjige vrlo brzo postaje jasno da njihovu autorku, pored temeljnog poznavanja književnosti, odlikuje i bogato iskustvo putnika po prostorima Mediterana, zbog čega ona dobro poznaje krajeve kojima su se kretali pisci o kojima piše. Otuda su analize često obogaćene saznanjima „s terena“. Osim toga, zahvaljujući svojoj svestranoj zainteresovanosti za mediteranske pejzaže, Šeatovićeva dobro uočava i prisustvo nedovoljno istraženih mediteranskih toposa u našoj književnosti kod pisaca različitih poetičkih usmerenja i književnoistorijskih epoha.
Tako osim italijanskih gradova i Svete Gore, možda i najpoznatijih mediteranskih toposa u vezi s našom književnošću, Šeatovićeva pokazuje da je Španija, odnosno Andaluzija, takođe važna tema naših pisaca. Upoređivanjem slike Andaluzije u putopisima Miloša Crnjanskog i romanu Kuća u Puertu, pismima i zapisima Gordane Thirjanić, autorka pokazuje različit odnos prema pejzažima, klimi i kulturnim raskršćima Španije, pri čemu konstatuje da Crnjanski i Thirjanić dele fascinaciju ovom zemljom. Drugim rečima, Šeatovićeva pokazuje da određeni mediteranski motivi ostaju tiha konstanta naše književnosti tokom dugog vremenskog perioda.
U ovako precizno određenom polju istraživanja kakvo je autorka naznačila u obe knjige postoji opasnost da se mediteranske teme i motivi najlakše uoče kod pisaca koji su rođeni ili su deo života proveli upravo na obalama mora. Šeatovićeva izbegava ovu zamku pa tako u vezi s Desnicom postavlja pitanje „šta je to dalmatinski mediteranizam“, odnosno da li je Mediteran u delu ovog pisca samo pitanje porekla ili zadobija širi estetski i kulturološki vid. Drugim rečima, autorka nastoji da otkrije koliko je Mediteran važan za konstituisanje osobenog pogleda na svet Vladana Desnice.
Analizom Desničinih pesama, romana Proljeća Ivana Galeba, ali i piščeve recepcije Kročeovih ideja, Šeatovićeva pokazuje da je reč o autentičnom doživljaju Mediterana koji Desnici omogućava da artikuliše izvesne epifanijske doživljaje svojih junaka, oslika urbane pejzaže morskih gradova i formuliše neka od svojih najvažnijih estetskih shvatanja i doživljaja.
Mediteran je i prilika da se uoče neprimećene veze. Analizom pojedinih mediteranskih tema i motiva poput mora i podneva, Šeatovićeva pokazuje da postoje nedovoljno ispitane bliskosti između pesnika različitih poetičkih usmerenja i opredeljenja. Tako ona pokazuje da su i raznorodni pesnici poput Dučića, Hristića, Lalića i Matića formulisali neke od svojih poetičkih slika i doživljaja, upravo polazeći od slike mora i podneva.
Posebno važne analize u knjizi U zaleđu Sredozemlja vezane su za pesnike druge polovine 20. veka, pre svih Ivana V. Lalića i Jovana Hristića. U vezi s njima Šeatovićeva ukazuje na osoben fenomen srpskog posleratnog modernizma koji ona označava kao mediteranofiliju. Reč je zapravo o načinu da se kroz vezu s mediteranskom kulturom zasnuje „druga tradicija“ koja je u Lalićevom slučaju spona sa zaboravljenim vizantijskim slojevima srpske kulture i književnosti.1 Ovakvo poetičko-kulturološko usmerenje srpskih pesnika otvara pitanje na koje Šeatovićeva nastoji da pruži odgovor: da li je mediteranofilija, odnosno veza s Vizantijom, iluzija ili autentična svest o identitetu? Pažljivo vođenim analizama autorka zaključuje da je poetička okrenutost staroj književnosti istovremeno služila posleratnim modernistima kao način „modernizacije pesničkog izraza, i proširenje tematskog materijala“, ali da je istovremeno bila reč o ponovnom nalaženju (zaboravljenih) duhovnih i kulturnih temelja čitavog jednog naroda. Upravo se preko Vizantije otvarala neposredna veza s antičkom kulturom kao jednom od najvažnijih tekovina Sredozemlja. Drugim rečima, mediteranska okrenutost Vizantiji u drugoj polovini 20. veka predstavljala je istovremeno i pesničko sredstvo, ali i svest o realnom (kulturološkom) identitetu koja se otkriva u brojnim pesničkim ostvarenjima tog doba.

Mediteran kao prostor granice i susreta
Brojnim analizama pojedinih pisaca i pesnika, ali i sintetičkim poglavljima u kojima proučava bitne fenomene srpske književnosti, Šeatovićeva pokazuje da je Mediteran u srpskoj kulturi iznad svega prostor susreta i prožimanja. Za razliku od naroda koji stalno žive na obalama mora, u srpskoj kulturi ono je prisutno najpre kao (stalna) čežnja i strast, a u pojedinim trenucima i kao istorijska realnost. Otuda je u dugom trajanju srpske kulture more sa svojim obalama predstavljalo prostor granice, susreta i izazova. To je mesto na kome se pokreću važna pitanja bitna za (samo)razumevanje jedne književnosti poput susreta zaleđa i obale, odnosa rubnih prostora i centra, spoja istočne i zapadne kulture. Upravo tu, pokazuje Šeatovićeva, leži jedan od glavnih razloga zbog čega je Mediteran toliko plodan topos u srpskoj književnosti i zašto se baš u vezi s njim pokreću važna i složena pitanja identiteta, imaginacije i istorijskog trajanja. To je ujedno i razlog zbog čega je potrebno istraživački svebuhvatno pristupiti proučavanju fenomena Mediterana u vezi sa srpskom književnošću i kulturom na način na koji to čine ove dve knjige.

Kontinuitet proučavanja
Svojim mediteranskim istraživanjima Šeatovićeva je sistematizovala i sintetisala važan tok svog naučnog rada. Ove dve knjige zajedno s ranije objavljenim studijama o ciklusima (Epizacija moderne lirike, Deo kao celina & celina kao deo) reprezentuju glavne smerove proučavanja ove naučnice. U izvesnom smislu naučno-istraživački rad Šeatovićeve autentično se nastavlja na književna i kulturološka istraživanja koja je započeo Novica Petković. Naime, u svojim istraživanjima Petković je spojio izučavanje semantike oblikotvornih elemenata književnog dela s posmatranjem tog dela kao proizvoda određenih kulturnih mehanizama. Interdisciplinarnim pristupom, koji karakterišu njene studije o ciklusima i mediteranska istraživanja, Šeatovićeva je upravo na ovom tragu koji spaja izgrađene tradicije nauke o književnosti sa savremenim kulturološkim pristupima. Time autorka nastavlja, proširuje i produbljuje kontinuitet istraživanja i pokazuje da su napori da se o srpskoj književnosti govori kao o celini u svim svojim složenostima danas veoma aktuelni i plodotvorni.
Marko M. Radulović