01.07.06
Etnoantropološki problemi
Knjiga Tradicija modernog izašla je kao dvadeseta knjiga ""Etnološke biblioteke"" Kao i prva knjiga ove edicije, pokrenute pre punih pet godina, rezultat je antropoloških proučavanja prof. dr Ivana Kovačevića. U ovoj, inače, sedmoj autorovoj knjizi u okviru ""Etnološke biblioteke"", razmatrane su tri tematske celine: postmodernistički udari na američku antropologiju, antrolopogizacija srpske etnologije i relacije srpske i američke etnografije .
Kritika postmodernizma započinje u prvom poglavlju knjige pod naslovom 10 antiteza jednom postizmu u antropologiji i iznesena je kroz sublimirane stavove koji obrađuju odnos prema etnografiji, negiraju teorijski karakter ‘’teorije etnografije’’, ukazuju na postmodernističku nemoć prema sociologiji, ideološku osnovu postmodernizma i određuju antropologiju antropologije u svetlu široko definisanog antropološkog jezgra.
Drugo poglavlje pod naslovom Individualna antropologija ili antropolog kao lični guslar govori o individualizaciji koju vrši postmoderna/postkulturna antropologija okrećući se proučavanju pojedinca, čime se gube granice prema apliciranoj individualnoj psihologiji, sa jedne strane, i najobičnijoj biografskoj književnosti sa druge strane. Individualizacija etnografskog rada dovela je do primera, navodi Kovačević, da nema granice između bilo čije autobiografije i ""etnografije"" koju antropolog/inja stvara u razgovoru sa sopstvenom sluškinjom. Na taj način, bilo čija priča o samom sebi ili svi dosijei stvoreni na psihijatrijskim seansama postaju antropologija, koju samo treba obnarodovati i steći antropološka naučna zvanja. Srpska tradicija guslanja tj. stvaranje deseteračke biografije po narudžbini, moglo bi postati legitimni deo postmodernističke etnografije ukoliko naučne ustanove svoje kriterijume upriliče descijentifikovanom, postmodernističkom, etnografskom nivou američke antropologije.
Srpska etnologija u drugoj polovini dvadesetog veka, smatra Kovačević, prošla je kroz fazu primitivizacije, praćenu metodološkim neznanjem i neumećem obavljanja naučne delatnosti. Autoetnografija u obliku ""slika iz života moga sela"", nastala na devetnaestovekovnim postulatima, kojima je već nakon Prvog svetskog rata izmakla bazična društvena funkcija, anticipira postmodernističku autoetnografiju nastalu uplivom neantropoloških i nenaučnih ideja u američku antropologiju.
Sličnosti srpske etnologije i američke etnografije predmet su detaljne analize u najobimnijem poglavlju knjige pod naslovom Nativna etnografija i etnografija drugog u poseti srpskom selu. Ovde Kovačević poredi dve etnografije koje su nastale u isto vreme, i na istom prostoru, kao rezultat etnografskog rada američkog autora (Dž. M. Halpern) i srpskih etnografinja (S. Knežević i M. Jovanović). Analizirajući edukativne procese formiranja američkih i srpskih etnografa, zatim ciljeve koji su postavljeni u pisanju monografija o Orašcu i Jarmenovcima, načine, odnosno metode koji su korišćeni u etnografskom radu, do poređenja rezultata koji su sadržani u knjigama, autor zaključuje da se radi o monografijma istog dometa i kvaliteta, kojima se mogu uputiti sve zamerke koje se, inače, upućuju takvim etnografskim pisanjima. Posebno je obraćena pažnja na etnografski prezent koji je prisutan u etnografijama Orašca i Jarmenovaca, u svetlu Fabijanove kritike ovakvog načina pisanja, sa određenim otklonom prema punoj opravdanosti takve kritike uopšte. Konstatovanje odsustva razlike u pisanju nativnog etnografa i etnografa koji je došao sa strane dovodi, na konkretnom primeru, u pitanje, tu, često potezanu distinkciju, ističući, pored toga, u prvi plan edukaciju i metodološku (ne)spremu kao uzrok koji dovodi do situacije da antropolog piše poluliterarne etnografije umesto da antropološki proučava fenomene.
Zaključujući poređenje američke i nativne etnografije šumadijskog sela, Kovačević širi razmatranje na značaj sveukupne etnografije pravljene kako u Americi i Srbiji, tako i širom sveta, posle kritika iznetih u i oko Writing Culture, kao i na smešno/tužne oblike postmodernističke etnografije (multivokalnu etnografiju, autoetnografjiju, antropologove refleksivne beleške, dramsku etnografiju i sl.). Relevantnim se čini zaključak da sve oblike etnografije treba posmatrati kao istorijske izvore, i kroz kritiku izvora dolaziti do potrebnih podataka, aktualne etnografske podatke stvarati samo kada su potrebni za analizu nekog fenomena, dok pisanje etnografske proze treba ostaviti autsajderima i amaterima.
Antropologizacija srpske etnologije predmet je dela pod nalovom Srpska etnologija/antropologija, sastavljenog od tri poglavlja. U prvom se kroz pregled razvitka i društvene funkcije nauke prikazuju osnivanje etnologije kao akademske discipline, njena stagnacija i regresija tokom središnjeg dela dvadestog veka, uslovljena nestankom okolnosti koje su determinisale ""nauku o narodu"" i njena antropologizacija koja se odvila tokom poslednje četvrtine prošlog veka. Jedna antropološka tema (naoko samo jedna od više hiljada tema sličnog nivoa), odigrala je značajnu ulogu u procesu antropologizacije etnologije u Srbiji. Radi se o proučavanju obreda prelaza, koje je kroz primenu van Genepove teorije rite de passage dovelo i do upoznavanja sa britanskom recepcijom strukturalizma (E. Lič, V. Tarner i M. Daglas), aplikativnije i lakše prihvatljivo od komplikovane i zapletene misli Kloda Levi-Strosa. Desetak radova o obredima prelaza je srpsku etnologiju definitivno odvojilo od naivnog realizma, koji izjednačava naučno obajašnjenje za etnoeskplikacijom i dovelo do raskida sa paničnim beleženjem ""tradicije koja nestaje"". U posebnom odeljku autor pokazuje zašto se antropologizacija etnologije nije mogla ostvariti kroz antropologiju zamišljenu kao ""nauku o Čoveku"" koja se u svojoj ""opštosti"" perpetuirala oko jednog jedinog pitanja: ""Šta je čovek i koje su njegove granice i mogućnosti?"".
U poslednjem poglavlju knjige autor pokazuje kako je razvoj moderne informacione tehnologije, pre svega interneta, omogućio da se prevazilaze različite (ne)mogućnosti izazvane svekolikom razlikom u moći pojedinih naučnih zajednica. Naime, dok su američki antropolozi bili u prilici da proučavajući ceo svet, proučavaju i Srbiju – recipročna mogućnost nije postojala. Razvitkom brzog dopremanja velikog broja informacija o američkoj kulturi, otvaraju se brojne mogućnosti proučavanja Amerike od strane zainteresovanih srpskih autora, kao i mnogih drugih lokacija na planeti, izostavljajući samo jedan manji broj tema, koje iziskuju direktno terensko prikupljanje podataka u socijalnom i kulturnom kontekstu.
Značaj dela Tradicija modernog je višestruk – počev od činjenice da predstavlja prvu obimniju studiju domaće antropološke produkcije koja eksplicitno polemiše sa postmodernističkom ""tradicijom"" u antropologiji, preko činjenice da nudi detaljnu elaboraciju procesa razvoja/promene etnološke/antropološke nauke kod nas, do razmatranja mogućnosti angažovanja srpske antropološke zajednice u bavljenju temama i problemima koji su joj, do skoro, bili van domašaja.
Sveukupno, knjiga Ivana Kovačevića Tradicija modernog donosi nekoliko zaključaka. Prvi se odnosi na okončanost antropologizacije srpske etnologije koja je započela oko 1975. godine; drugi – na nepomirljivost antropologije i postmodernizma; treći – na načine upotrebe ""stare etnografije"" i, na kraju, na mogućnost tematske globalizacije srpske antropologije. Svi ovi zaključci mogu biti relevantni putokazi daljeg razvoja antropologije u Srbiji.
Danijel Sinan
