Teorija književnosti

27.09.08 Danas

Trebalo bi da se današnji čitalac u Srbiji oseća povlašćenim, s obzirom na poplavu priručnika iz oblasti teorije književnosti, čak i onih koji se pojavljuju u ponovljenim izdanjima. U takvoj razmaženosti, zbog naslova iste problematike, posegnuti za jednim od njih čini se da nije teško. Nekoliko je razloga, međutim, za ispravnu odluku: ime autora i sadržaj knjige.
Autor je, naravno, značajni teoretičar književnosti i pojedinačnih književnih žanrova, profesor na mnogobrojnim svetskim univerzitetima, koji je studentima, pre svega, poznat po svojoj knjigama "Jezik i književno djelo" (prvo izdanje iz 1971), "Klasici avangarde" (o Tinu Ujeviću, Miroslavu Krleži, Milošu Crnjanskom, A. B. Šimiću, Rastku Petroviću i Gustavu Krklecu) iz 1986, ali i po beogradskom izdanju, u čuvenoj i naučno priznatoj ediciji "Pojmovnik" urednika Gojka Tešića – "Novi istoricizam i kulturni materijalizam" (2003). Uz njih, za stručnjake je izuzetno važna, po inovativnosti tumačenja, i knjiga "Književnost i njena istorija" (1985), koja raspravlja o odnosu sinhronijskog i dijahronijskog pristupa književnom delu i književnom tekstu. U ovu novu "Teoriju književnosti", budući da postoji i njeno ranije srednjoškolsko izdanje (prvo, iz 1972. godine), mnogo od stavova iz navedenih naslova, pogotovu iz lingvostilističkog pristupa, utkano je u interpretaciju književnih fenomena, a što je potpuno razumljivo s metodološkog stanovišta koje autor jasno i pregledno obrazlaže u uvodu, mada mu je veoma blizak i strukturalistički pristup.
Priručnik je podeljen u tri dela: "Razumijevanje književnosti", "Struktura književnog teksta" i "Književni rodovi i vrste"; na kraju knjige, uz imenski registar i odabranu sekundarnu literaturu, nalazi se i znalački izrađen predmetni registar, koji uistinu nije lako uraditi, i predstavlja pravi autorski rad i stav, a koji na pametan način upućuje čitaoce u probleme ove knjige. Čak i ako bi se takva knjiga čitala od tog registra, što nije neuobičajeno, dobio bi se uvid u osnovne njene teme i način njihove obrade. Veći ovako urađen pojmovnik problema izdvaja knjigu Zdenka Lešića od drugih istog naslova. I još nešto: pristup temi drukčiji je od ostalih, čak i inostranih autora, danas veoma pomodnih, mada provokativnih, poput, na primer, Džonatana Kalera i Stivena Grinblata, koji slede samo svoj stav i svoje razumevanje književnog procesa, veoma radikalno, ne odnoseći se prema drugim, mada valjanim i većprihvaćenim, mišljenjima. Zašto je tako, objašnjava autor u uvodu, i to željom da napravi pregledan udžbenik, iznošenjem svih mogućnih stavova s upućivanjem na izvorno značenje svakog od književnoteorijskih pojmova. Ovakva koncepcija knjige pokazuje, zapravo, kako treba pisati priručnik za znalca i za studenta, kao pregledno, jasno i jednostavno štivo, koje će dati sveobuhvatnu sliku književnih teorija i množinu, verovatnih i mogućno dobrih, interpretacija književnosti.Otud se na samom početku raspravlja o većpoznatom pitanju o tome šta je književnost, a šta je znanje o njoj, da bi se, ispravno, odmah u razgovor uplelo i razmatranje o prirodi književnosti, koja je, kako proizlazi, mada se izrekom ne kaže, ona megalomanska i kameleonska, jer se tokom istorijskog neminovnog procesa menja i njen status i njen oblik, a time i njena struktura. Važnim se čini i skretanje pažnje na upućivačku prirodu značenja jedne reči, što jeste izazov za pesnika, ali otežavajuća okolnost za teoretičara književnosti; u takvom konotativnom značenju on treba da se snađe i utvrdi mu kontekstualnu vrednost. Takav pesnički fenomen uz, uobičajeno, tokom istorije, promenu književnosti i njenog oblika, menja i svoju žanrovsku formu.Zato je u Lešićevim tumačenjima mnogih od književnih žanrova, ma kako oni većbili svojim višestoletnim opisom kanonizovani, tj. većpretvoreni u relativno čvrste termine, vidljivo koliko je književna praksa redovno u istraživaočevoj vizuri. Ona mu omogućava da neki put i drukčije tumači poneku književnu vrstu, uz redovno navođenje i novije literature o njoj; takvi izraziti primeri su opisi i interpretacija balade i epa, ali i pojedinih tipova romana. Pitanje koje, ipak, ostaje otvoreno, a zapravo i ne treba da bude predmet ovako koncipovane teorije književnosti, jeste problem vremena. Koliko je, naime, nužna istorija, tj. hronos u vezi s menom književnog teksta. Čak i kad kaže, i to ispravno, kako je jezik onaj prostor „kojim kroz dugo vreme "odjekuju" sve borbe u društvenom i političkom životu“, te se zbog tog prisustva u jeziku književnog dela najbolje čuvaju „tragovi istorije“, pitanje ipak može da se postavi naglavačke, za svakog iole zainteresovanijeg čitaoca kojem je ova knjiga neophodan osnov: mogu li se, naime, ti tragovi tzv. istorije razumeti kao tipološke pojave vezane za sve evropske nacionalne književnosti, koje se, tokom protoka vremena pojavljuju kao ponornice, što bi brisalo vremensku odrednicu u nekakvoj antiperiodizaciji književnosti. Ova knjiga dopušta, dakle, da se nad njenim stavovima nastavi dalje razmišljanje, da se rađaju nove dileme i roje nova pitanja o fenomenu koji suvereno caruje u Lešićevoj knjizi.
Stoga ona predstavlja pravi izdavački poduhvat, za koji je i te kako zaslužan i njen urednik, prof. dr Gojko Tešić, koji je pravom naučnom akribijom, ali i uredničkom dušom bdeo nad njom. To je vidljivo i iz maštovito izabrane i prednje i zadnje korice koja je svojevrsna priča ove "Teorije književnosti" – poziv da se na velika vrata iz predvorja uđe u grandioznost i istovremenu toplu plemenitost knjige, kako bi se usnulošću, na način bajkovitosti, snatrilo o poeziji. Tako rešenom koricom urednik je čitaoca pozvao na čitanje i uveo u onu lepotu Lešićevog iskaza koji razumem kao moralni stav prema važnosti poezije u ljudskom životu. Uostalom, registar u knjizi nam pokazuje da je najčešće navođen pesnik baš – Vasko Popa.

M. D. Stefanović