Susreti i sukobi - Ogledi o srpsko-mađarskim odnosima

01.09.19

Vojnoistorijski glasnik

Knjigu mađarskog istoričara Arpada Hornjaka (Árpád Hornyák) Susreti i sukobi. Ogledi o srpsko-mađarskim odnosima objavila je izdavačka kuća Klio iz Beograda. Autor knjige je profesor na Univerzitetu u Pečuju i saradnik Istorijskog instituta Mađarske akademije nauka. Doktorirao je 2001. godine na analizi dilomatskih odnosa između Mađarske i Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca u periodu od završetka Prvog svetskog rata do potpisivanja mađarsko-italijanskog ugovora 1927. godine. Doktorsku disertaciju objavio je 2004. na mađarskom jeziku, a zatim i 2013, u engleskom prevodu, u izdanju Centra za mađarske studije i publikacije iz Nju Džersija. U centru njegove istraživačke pažnje su jugoslovensko/srpskomađarski odnosi, o čemu je objavio veliki broj radova.
Tekstovi objavljeni u knjizi Susreti i sukobi. Ogledi o srpsko-mađarskim odnosima izvorno su pisani za mađarsku stručnu i širu javnost. Za potrebe predstavljanja srpskoj javnosti ovi tekstovi su prevedeni, razvrstani u tri tematska poglavlja i objavljeni u posebnoj knjizi. Tekstove je preveo dr Ferenc Nemet, profesor na Učiteljskom fakultetu u Subotici.
Prvo poglavlje knjige nosi naziv „Novi poredak” i sastoji se od sledećih tekstova: Oblast Bačke i Baranje nakon Prvog svetskog rata – srpska okupacija; Promena imperije u Južnoj oblasti; Institut dvovlasništva na mađarsko-jugoslovenskoj granici između dva rata i Gabor Santo i pokret vernosti jugoslovenskih Mađara. Drugo poglavlje, pod nazivom „Spoljni poslovi”, podeljeno je na celine koje nose naziv Jugoslovenskomađarski diplomatski odnosi 1918–1927; Prilozi jugoslovenskim i engleskim aspektima izmirenja mađarske reparacije i dobijanju zajma Lige naroda 1924. godine; Mađarsko manjinsko pitanje u jugoslovenskoj politici mađarske vlade tridesetih godina; Učešće Mađarske u rasparčavanju Jugoslavije 1941; Spoljna politika Srbije na prelazu iz 19. u 20. vek do Prvog balkanskog rata; Istorijski razvoj ideje balkanskog jedinstva u prvoj polovini 20. veka; Jugoslovenski teritorijalni zahtevi i planovi za uređenje posle Drugog svetskog rata; Pitanje granica i Jugosloveni u Mađarskoj u mađarsko-jugoslovenskim odnosima posle Drugog svetskog rata. Treće poglavlje „Slika severnog suseda” sadrži tekstove Istorijska slika Austrougarske monarhije u srpskoj istoriografiji na prelazima milenijuma; Slika o Mađarima u jugoslovenskoj spoljnoj politici 1918–1945; Slika o Mađarima u srpskim udžbenicima istorije u drugoj polovini 20. veka.
U prvom delu knjige autor analizira srpsku okupaciju Bačke i Baranje nakon Prvog svetskog rata, od novembra 1918. do povlačenja srpskih trupa 20. i 21. avgusta 1921. godine. U okviru ove teme posebno obrađuje srpsku upravu, evakuaciju srpske vojske i utvrđivanje konačne granice u Baranji. U središtu pažnje autora u ovom delu knjige jeste politički i ekonomski položaj Mađara u Vojvodini. Kroz posebne celine obrađena su pitanja promene vlasti i politički položaj Mađara, jugoslovenska manjinska politika, agrarna pitanja, pitanje dvovlasništva. Položaj vojvođanskih Mađara i njihovo političko organizovanje u Kraljevini Jugoslaviji dr Hornjak analizira i kroz političko delovanje lekara Gabora Santoa. Drugi deo knjige je najobimniji (od 103. do 333. strane) i tematski je posvećen spoljnoj politici. Najpre su analizirani jugoslovensko-mađarski diplomatski odnosi u periodu od 1918. do 1927. godine. U okviru ove teme autor je posebno obradio Habzburško pitanje, mađarsku politiku posle oktobra 1921, normalizaciju odnosa između Jugoslavije i Mađarske, uz posebnu analizu perioda nakon zasedanja Društva naroda 1926. godine, kada su stvoreni politički uslovi za zbližavanje na nivou vlada. Zatim sledi deo koji se odnosi na međunarodnu poziciju Mađarske u vezi sa njenim obavezama da isplati ratnu odštetu, uz istovremeni pokušaj da dobije zajam od Lige naroda. Analizi jednog od najvažnijih političkih pitanja mađarske vlade – pitanju mađarske manjine – posvećen je deo knjige od 160. do 190. strane. Na značaj ovog pitanja u mađarskoj spoljnoj politici ukazuje i sam autor, uz objašnjenje da je ono predstavljalo sredstvo za razbijanje Male antante i reviziju Ugovora o miru. Ovaj period autor analizira do potpisivanja Bledske deklaracije 23. avgusta 1938, kada su države Male antante priznale Mađarskoj ravnopravnost u naoružavanju, čime su odnosi normalizovani, a Mađarskoj je istovremeno omogućeno da nastupa u interesu mađarske manjine na teritoriji Jugoslavije i Rumunije. U okviru dela knjige posvećenog spoljnoj politici autor analizira i mađarsku ulogu u okupaciji Jugoslavije. Razmatra međunarodne odnosa od početka Drugog svetskog rata 1939. godine do 11. aprila 1941, kada je Mađarska izvršila agresiju na Jugoslaviju u cilju pripajanja Bačke, Baranje, Međumurja i Prekomurja. Za period Drugog svetskog rata autor analizira tri najvažnija aktera na teritoriji okupirane Jugoslavije i njihov odnos prema Mađarskoj: jugoslovensku kraljevsku vladu, pokret Draže Mihailovića i Komunističku partiju Jugoslavije. Jugoslovenska vlada je smatrala da je od 10. aprila 1941. godine Jugoslavija bila u ratnom stanju sa Mađarskom. Krajem aprila 1941. godine jugoslovenski ministar inostranih poslova Momčilo Ninčić je bio mišljenja da jaka Jugoslavija može da poboljša odnose sa Mađarskom i da Beograd može da bude arbitar između Mađarske i Rumunije. Za razliku od njega, koji je mislio da dok rat traje ne treba tražiti promenu granica, ministar u jugoslovenskoj emigrantskoj vladi u Londonu Miha Krek smatrao je da, pored zahteva prema drugim državama, i od Mađarske treba tražiti nekoliko kompaktnih slovenskih teritorija koje su ostale u njenom sastavu nakon Prvog svetskog rata. Autor navodi da su razmišljanja i koncepcije o teritoriji buduće države emigrantske vlade i KPJ bile gotovo identične. Na kraju rata jugoslovenska vlada je smatrala da jugoslovensko-mađarska granica nije dobra i da je potrebno učiniti neke ispravke. Međutim, dr Hornjak ukazuje na značajnu činjenicu u odnosima između Jugoslavije i Sovjetskog Saveza – činjenicu da je Mađarska bila u sovjetskoj sferi uticaja i da jugoslovensko rukovodstvo nije želelo da se zamera SSSR-u isticanjem teritorijalnih pretenzija. S obzirom na to da nije postojala otvorena sovjetska podrška jugoslovenskim teritorijalnim zahtevima prema Mađarskoj, kao uostalom ni prema jednoj susednoj državi, karakteristično za jugoslovensku politiku prema Mađarskoj u prvim godinama nakon rata bilo je traženje podrške za dobijanje teritorija od Italije. Tokom Mirovne konferencije jugoslovenska vlada je obećavala maksimalnu podršku mađarskim interesima. S druge strane, Mađarska je očekivala podršku po pitanju odnosa sa Čehoslovačkom i Rumunijom. Josip Broz je pravio jasnu razliku između mađarske vlade i „reakcionarnih elemenata” koji su počinili zločine u Bačkoj, Međumurju i Prekomurju. Dr Hornjak detaljno analizira pisanje jugoslovenske štampe od decembra 1945. do proleća 1946. godine, a posebnu pažnju posvetio je detaljima iz jugoslovensko-mađarskih odnosa u vezi sa radom Mirovne konferencije u Parizu.
Problem jugoslovensko-mađarske granice i pitanje položaja jugoslovenske manjine u Mađarskoj posle Drugog svetskog rata autor razmatra od 307. do 333. strane. Nakon rata sa mađarske strane nije postojala ideja o promeni granice – jugoslovensko-mađarska granica išla je linijom Trijanonskog sporazuma. Dr Hornjak razmatra ideje koje su nagoveštavale promenu granice i ističe da je to bio snažan adut jugoslovenske vlade prema Mađarskoj. Iako je sa jugoslovenske strane bilo ideja i akcija koji su nagoveštavali promenu granice, one su, kao rezultat viših političkih interesa, ostale nepromenjene. U skladu sa reakcijama beogradske vlade prema Mađarskoj, prvih godina nakon Drugog svetskog rata mađarske vlasti su bile nepoverljive prema jugoslovenskom stanovništvu na svojoj teritoriji, kao i prema emigrantima iz Jugoslavije.
U tekstovima koji su objavljeni u knjizi Susreti i sukobi Hornjak dokazuje da je ne samo dobrar poznavalac mađarske politike prema Srbiji/Jugoslaviji, već i dobar analitičar najznačajnijih događaja koji su obeležili istoriju Balkana od kraja 19. do druge polovine 20. veka. Jedna od tema koja se u tom smislu izdvaja jeste i analiza istorijskog razvoja ideje balkanskog jedinstva u prvoj polovini 20. veka, u okviru drugog dela knjige, na stranama od 211. do 266. Pored literature na srpskom i mađarskom jeziku, objavljenih dokumenata, dokumenata iz Arhiva Jugoslavije, Hornjak koristi i dokumenta iz Nacionalnog arhiva iz Londona. U cilju približavanja istorije Balkana mađarskom čitaocu, kome su, podsećamo, tekstovi u knjizi prvobitno bili namenjeni, Hornjak piše o spoljnoj politici Srbije od sredine 19. veka do Prvog balkanskog rata. Ideju balkanskog ujedinjenja autor posmatra od trenutka oslobođenja od otomanske uprave i stvaranja nacionalnih država na Balkanu, a zatim ove složene procese prati sve do pokušaja stvaranja balkanske konfederacije, koja je doživela vrhunac 1947. godine pregovorima između jugoslovenskog i bugarskog rukovodstva. Hornjak s pravom primećuje da je sa srpske strane od samog početka u osnovi ideje balkanskog jedinstva stajala potreba srpsko-bugarskog povezivanja. Pored saradnje sa Bugarskom, Srbija je takođe nastojala da poboljša odnose sa drugom srpskom državom na Balkanu – Crnom Gorom. Pokušaje srpskih, crnogorskih i bugarskih vlada da na prelazu između 19. i 20. veka ostvare ovu ideju autor karakteriše kao nesigurne. Pored nacionalnih, verskih i kulturnih činilaca koji su pozitivno uticali na približavanje balkanskih naroda, Hornjak ističe i geopolitičke faktore. Poseb-no značajnim činiocem balkanskog ujedinjenja autor smatra srpsko/jugoslovensko-albanske odnose, koji su u osnovi imali rešavanje pitanja Kosova i Metohije. Kraj Prvog svetskog rata doveo je do stvaranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (Jugoslavije), kojom je ujedinjen veliki deo Balkanskog poluostrva, a ovakva država je geografski izašla iz okvira Balkanskog poluostrva. Pokušaj formiranja panevropske unije po idejama Aristida Brijana prvi put uvodi kao dominantan jedan novi faktor – ekonomski. Jedan od ključnih zaključaka koji se mogu izvesti iz Hornjakove analize u vezi sa neuspešnim pokušajima stvaranja balkanskog jedinstva jeste i formulacija koju autor nudi svojim čitaocima – „između balkanskih država postojalo je podosta nesređenih političkih pitanja (...)”. Na primeru formiranja i funkcionisanja Balkanske antante 1934. godine Hornjak ukazuje na „simptome otrežnjenja iz opijenosti od posleratnog teritorijalnog narastanja i ispunjenja nacionalnih težnji”. Iako Mađarska nije bila direktno umešana u bliže povezivanje balkanskih država, dešavanja u državama u njenom okruženju imala su značajne implikacije na njen odnos sa južnimsusedom – Srbijom (Jugoslavijom). Posebnu pažnju autor posvećuje pitanjima optanata, kako posle Prvog, tako i posle Drugog svetskog rata.
Arpad Hornjak je treću celinu knjige posvetio tome kako Mađarsku vidi srpska istoriografija, zatim analizira mesto Mađarske u jugoslovenskoj spoljnoj politici u periodu od 1918. do 1945, da bi na kraju čitaocima ponudio svoju analizu pisanja srpskih školskih udžbenika istorije o Mađarima.
Knjiga Arpada Hornjaka Susreti i sukobi. Ogledi o srpskomađarskim odnosima značajna je po obimu (387 strana) i bogata podacima koje autor stručno i jasno prezentuje srpskim čitaocima. Zamerka koju možemo uputiti, pre svega izdavaču, jeste nepostojanje imenskog i geografskog registra, koji bi knjigu značajno obogatili. Objavljivanje knjige podržao je mađarski deo Međuakademske komisije SANU i MAN za utvrđivanje civilnih žrtava u Vojvodini tokom i posle Drugog svetskog rata 1941–1948. godine. Objavljivanje ove knjige podržao je i bivši mađarski predsednik Laslo Šoljom. Recenzenti knjige bili su dr Dušan Bataković i dr Zoran Janjetović.
Pukovnik dr Miljan Milkić

01.01.19

Malo je istoriografskih radova (knjiga, članaka, rasprava) u Mađarskoj i na mađarskom jeziku u kojima se razmatraju mađarskojugoslovenski politički i drugi odnosi od kraja 19. do polovine 20. veka. Jedan od retkih mađarskih istoričara koji se bavi mađarskojugoslovenskim odnosima u tom periodu jeste prof. dr Arpad Hornjak sa Filozofskog fakulteta Univerziteta u Pečuju. Svoja istoriografska viđenja, od početka ovog veka pa do sada, iznosio je u više članaka i rasprava. Većinu takvih istoriografskih radova, prevedenih sa mađarskog na srpski jezik, sabrao je u knjigu pod nazivom Susreti i sukobi: ogledi o srpskomađarskim odnosima u izdanju beogradske izdavačke kuće Clio. Mada autor za svaki ogled u knjizi iskazuje u okviru kojeg programa istraživanja je nastao i od koje ustanove je dobio materijalnu podršku, ni za jedan od njih ne navodi originalan naziv članka i publikaciju u kojoj su objavljeni na mađarskom jeziku (zbornik, časopis i dr.); kao da time hoće da mu se veruje na reč i da se to ne mora proveravati. To, međutim, nije dobar način za uverljivost da tekstovi prevedeni na srpski jezik odgovaraju izvorniku (originalu) na mađarskom jeziku. Osim predgovora autora i osvrta (kao pogovora) njegovog recenzenta dr Zorana Janjetovića, 15 članaka u knjizi je raspodeljeno u tri poglavlja: I. Novi poredak (4 članka), II. Spoljni poslovi (8) i III. Slika severnog suseda (3). Uviđa se izostanak autorovog osvrta na delovanje u Mađarskoj i Jugoslaviji brojnih mađarskih nacionalističkih, većinom iredentističkih organizacija, prvenstveno u periodu između dva svetska rata, što je dobrim delom uticalo na stalno podozrenje jugoslovenskih vlasti prema mađarskim režimima. U radovima prvog poglavlja autor je razmatrao situaciju u Mađarskoj između dva svetska rata, naročito ističući stresno stanje mađarske nacije proisteklo iz, za nju, tragičnih događanja i spoznaje o gubitku rata i svođenju Mađarske iz vremena Austro-Ugarske na oko ? Trijanonske Mađarske. Pri tome je posebna pažnja usredsređena na sledeća pitanja: privremeno srpsko vojno i administrativno zauzimanje južnih oblasti Mađarske – Baranje, Bačke i Banata i stanje uprave u njima; proces evakuacije jugoslovenskog vojnog i civilnog aparata sa delova Baranje, Bačke i Banata i uspostavljanje granice Mađarske i Jugoslavije po odredbama Trijanonskog mirovnog ugovora. Po nečemu autor smatra da je, sprovođenjem odredaba Trijanonskog mirovnog ugovora, u Južnoj oblasti (jugoslovenskim delovima Baranje, Bačke i Banata, tj. Vojvodine) nastala „promena imperije“ (!?), mada ni Jugoslavija ni Mađarska nisu bile imperije. Mađarska nacionalna manjina u Jugoslaviji postala je glavni predmet pažnje u odnosima obe države – Mađarske i Jugoslavije. Autor smatra da je mađarska nacionalna manjina u Jugoslaviji bila zapostavljena, naročito neučestvovanjem u sprovođenju agrarne reforme, kao i u mogućnosti slobodnijeg političkog organizovanja u vidu Mađarske partije. Problem dvovlasništva, koji se nametnuo uspostavljanjem jugoslovenskomađarske granice, obostrano je pritiskao odnose dve države, čijem rešavanju se pristupalo do proširenja Drugog svetskog rata na Jugoslaviju aprila 1941. Prilično je osvetljeno političko delovanje Gabora Santa, kao predstavnika mađarske manjine kod jugoslovenskog režima i njegovo ignorisanje od strane zvanične Mađarske i većeg dela mađarske manjine u Jugoslaviji. Za razliku od drugih mađarskih istoričara koji su se bavili mađarsko-jugoslovenskim odnosima, autor otvorenije ističe da je mađarski režim između dva svetska rata, u cilju raspada jugoslovenske države, veoma blisko sarađivao sa vodećim hrvatskim separatističkim strankama (165–166). U drugom, najvećem delu knjige obrađeni su spoljni odnosi Mađarske i Jugoslavije, koji su se našli u centru autorovih posmatranja. On je naročito isticao pokušaje da se jugoslovenskomađarski odnosi poboljšaju od stupanja u važnost Trijanonskog mirovnog ugovora do 1927, ? koji nisu urodili plodom. Teškoće u unapređenju spoljnopolitičkih odnosa Mađarske i Jugoslavije proizlazile su iz zajedničke politike država Male antante (Jugoslavije, Rumunije i Čehoslovačke) prema Mađarskoj. Ipak, pitanje položaja mađarske manjine u Jugoslaviji bilo je u centru odnosa mađarske i jugoslovenske vlade. Očekivalo bi se da će autor, budući da je njime naslovio svoj ogled, posvetiti više pažnje ulasku mađarske vojske u Jugoslaviju u Aprilskom ratu 1941. i njenoj okupaciji Južnih oblasti u Jugoslaviji (Bačke i Baranje), ali on to nije učinio. Neočekivano, verovatno više radi upoznavanja mađarskog čitateljstva, autor je dosta prostora posvetio spoljnoj politici Srbije na prelazu 19. u 20. vek. Tokom Aprilskog rata 1941, Mađarska je ušla u Drugi svetski rat iz koga je, po autorovoj tvrdnji, izašla sa katastrofalnim rezultatima na mnogim poljima. Posle okončanja Drugog svetskog rata, teme koju autor pažljivo obrađuje, Mađarska se suočila sa jugoslovenskim/srpskim pretnjama da će joj se oduzeti neki južni delovi države (Bačke i Baranje) i priključiti jugoslovenskoj državi. Deo prostora u knjizi posvećen je interesantnim i podrobnim slikama u srpskoj istoriografiji: austrougarske države, Mađarima u jugoslovenskoj spoljnoj politici i u srpskim udžbenicima istorije. Autor (a možda mađarski prevodilac sa mađarskog na srpski jezik) navodi neke termine i izraze koji u razmatranom istorijskom periodu nisu postojali. Primera radi, ambasador (bilo mađarski ili jugoslovenski), jer je postojao poslanik; Šokce i Bunjevce ubraja u delove hrvatskog naroda (što oni nisu bili u većem delu perioda koji se razmatra – a i danas se to uveliko osporava); uočava se i neobična upotreba pojma „imperij?“ za vladavinu nad vojvođanskim oblastima (Délvidék). Za mađarsku publiku je, možda, prihvatljivije što autor period srpskog/jugoslovenskog zaposedanja većih delova Banata, Bačke i Baranje (1918–1921) tumači kao okupaciju (što je za srpsku publiku oslobođenje) i što vojvođanske oblasti Jugoslavije naziva Južni Kraj (Délvidék). Iz knjige kao celine proističe stav autora da odnosi Mađarske i Jugoslavije, naročito između dva rata, nisu bili dobri ni dobrosusedski, jer su bili prožeti nepoverenjem i nedobronamernošću. Ova knjiga za srpsku istoriografiju može da bude i paradigmatična, jer iz nje treba – i važno je – da se crpu saznanja o tome kakva shvatanja preovlađuju u mađarskoj istoriografiji o srpsko-mađarskim odnosima u periodu od kraja 19. do polovine 20. veka.
Gojko Malović

Istorija 20. veka, god. 37, 1/2019

01.10.18

Tokovi istorije

U toku 2017. godine u izdanju Izdavačke kuće „Klio“ pojavila se knjiga Susreti isukobi. Ogledio srpsko-mađarskim odnosima Arpada Hornjaka, profesora na Univerzitetu u Pečuju, saradnika Mađarske akademije nauka, jednog od najboljih poznavalaca jugoslovensko/srpsko-mađarskih odnosa u 20. veku. Knjiga o kojoj je ovde reč predstavlja zbornik radova Arpada Hornjaka u kome su prezentovani i sažeti rezultati višegodišnjeg istraživačkog rada koji su se periodično pojavljivali u mađarskoj naučnoj publicistici. Radovi su uglavnom pisani na osnovu prvorazrednih primarnih izvora, u najvećem broju slučajeva mađarskog i jugoslovenskog porekla, uz korišćenje ranije postignutih naučnih rezultata i mađarske i srpske/ jugoslovenske istoriografije.
Očekivalo bi se da će gotovo hiljadugodišnji suživot Mađara i Srba izazvati veću pažnju istoričara, ali to do danas nije slučaj. Veoma mali broj autora posvetio je svoju pažnju odnosima dva naroda, pa su naša znanja o njima više nego oskudna. Zbog toga je značaj ove knjige izuzetan.
Petnaest radova u knjizi podeljeno je na tri tematske celine: Novi poredak (str. 11–100), Spoljni poslovi (101–333) i Slika severnog suseda (334–383). Pored njih, tu su i kratak Predgovor (7–10) i jedna vrsta pogovora srpskom izdanju, O susretima i sukobima (385–387), koju je napisao dr Zoran Janjetović, naučni savetnik Instituta za noviju istoriju Srbije iz Beograda.
Prva tematska celina započinje radom „Oblast Bačke i Baranje nakon Prvog svetskog rata – srpska okupacija“ (13–34). Autor je u ovom radu analizirao jugoslovenske teritorijalne zahteve na području Baranje, zatim proces upravljanja za vreme trajanja okupacije, saradnju jugoslovenskih predstavnika sa predstavnicima levice u Baranji, evakuaciju trupa Vojske Kraljevine SHS iz ove oblasti i konačno utvrđivanje granične linije, čiji je rezultat, po rečima dr Hornjaka, bio povoljniji za Mađarsku.
„Promena imperije u Južnoj oblasti“ (35–63) naslov je drugog rada u prvoj tematskoj celini. U njemu je analiziran ulazak srpske vojske u Južnu oblast (prostor Pomurja, Međumurja, Baranjskog trougla, Bačke i Banata), a zatim i proces uklanjanja mađarskih upravnih vlasti i njihova zamena državnim aparatom Kraljevine SHS. Pored toga, profesor Hornjak je prikazao i položaj mađarske manjine u Vojvodini od 1919. do 1929. godine, s posebnim osvrtom na uticaj agrarne reforme na položaj Mađara, kao i na njihovo političko i kulturno organizovanje. Treći rad ove celine nosi naslov „Institut dvovlasništva na mađarsko-jugoslovenskoj granici između dva rata“ (64–81). U njemu je autor izveo iscrpnu analizu jugoslovensko-mađarskih pregovora o instituciji dvovlasništva, stavljajući akcenat na dvovlasnički problem nastao posle 18. maja 1932, kada su istekle pogodnosti za dvovlasnike dogovorene dvadesetih godina. Poslednji rad u prvoj tematskoj celini je „Gabor Santo i pokret vernosti jugoslovenskih Mađara“ (82–100). Započinje kratkim biografskim portretom ovog mađarskog lekara nastanjenog u Subotici, da bi posle toga autor prešao na analizu njegove ideje o tesnoj saradnji sa Beogradom, radi popravljanja položaja mađarske manjine u svim aspektima života (prevashodno privrednom, a kasnije kulturnom i obrazovnom), i njegovog delovanja u tom pravcu, koje je imalo podršku zvaničnih jugoslovenskih vlasti. Odnos Gabora Santa sa Mađarskom partijom i gašenje njegove političke zvezde takođe su našli mesto u ovom radu.
Druga tematska celina započinje radom „Jugoslovensko-mađarski diplomatski odnosi 1918–1927“ (103–134) u kome je autor dao pregled bilateralnih odnosa ove dve zemlje, sve vreme ukazujući na opšti evropski kontekst koji je imao presudan uticaj na njihov razvoj. U radu su analizirana neka od ključnih pitanja jugoslovensko-mađarskih odnosa: pitanje jugoslovenske intervencije protiv Mađarske sovjetske republike, pitanje restauracije Habzburga, kao i pitanje političkog zbližavanja dve države. „Prilozi jugoslovenskim i engleskim aspektima izmirenja mađarske reparacije i dobijanju zajma Lige naroda 1924. godine“ (135–159) naslov je drugog rada u ovoj celini. Autor je prikazao i vrlo precizno analizirao komplikovan sistem međunarodnih odnosa stvoren u Evropi po završetku Prvog svetskog rata na konkretnom primeru mađarskog zahteva za dobijanje međunarodnog kredita. Treći rad druge celine nosi naslov „Mađarsko manjinsko pitanje u jugoslovenskoj politici mađarske vlade tridesetih godina“ (160–189). Već na početku rada profesor Hornjak je istakao da je mađarska manjina u spoljnoj politici mađarske vlade predstavljala samo sredstvo za ispunjavanje krajnjeg cilja – revizije Trijanonskog mirovnog ugovora. Autor je analizirao niz pitanja: položaj mađarskih dvovlasnika u Jugoslaviji, uticaj Marsejskog atentata na položaj mađarske manjine u Jugoslaviji, priznanje mađarsko-jugoslovenske granice od strane mađarske vlade, proces zbližavanja Mađarske i Jugoslavije, pregovori Mađarske sa trima članicama Male antante kroz prizmu položaja mađarske manjine u ovim državama. „Učešće Mađarske u rasparčavanju Jugoslavije 1941. godine“ (190–210) je četvrti rad druge tematske celine. Iako bi čitalac na osnovu naslova mogao da pomisli da rad tretira vojno učešće Mađarske u rasparčavanju Jugoslavije, to u ovom radu nije slučaj. Naime, autor je analizirao, po njegovom mišljenju, glavne činioce u jugoslovensko-mađarskim odnosima u međuratnom periodu, a to su: granice, značaj međusobnih odnosa u ostvarivanju sopstvenih nacionalnih interesa, manjine, ekonomske veze i uklapanje u planove velikih sila. Poslednjem navedenom činiocu posvećena je i najveća pažnja, pa je upravo u izmenjenim međunarodnim odnosima, koji su išli na ruku Mađarskoj, autor našao opravdanje za učešće Mađarske u napadu na Jugoslaviju. Ovo je poslednji rad u knjizi koji za temu ima jugoslovensko-mađarske odnose u međuratnom periodu.
U naredna dva rada ove celine, „Spoljna politika Srbije na prelazu iz 19. u 20. vek, do Prvog svetskog rata“ (211–237) i „Istorijski razvoj ideje balkanskog jedinstva u prvoj polovini 20. veka“ (238–266), Hornjak je analizirao osnovne tokove spoljne politike Kraljevine Srbije usmerene ka ujedinjenju srpskog naroda u jednu državu i proces istorijskog razvoja ideje, prvenstveno sa srpskog, odnosno jugoslovenskog aspekta, koja je za krajnji cilj imala jedinstvo balkanskih naroda. Za srpske čitaoce ovi radovi ne donose ništa novo, s obzirom na to da je autor prilikom njihovog pisanja u najvećoj meri koristio objavljene izvore srpske provenijencije i naučne rezultate do kojih je ranije došla srpska istoriografija, te smo stoga mišljenja da su oni prevashodno bili namenjeni mađarskim čitaocima.
Sedmi rad druge celine nosi naslov „Jugoslovenski teritorijalni zahtevi i planovi za uređenje posle Drugog svetskog rata“ (267–306). Autor je ovde analizirao spoljnopolitički program i teritorijalne pretenzije koje je iskazivala emigrantska vlada Kraljevine Jugoslavije, a zatim je kratko definisao ciljeve pokreta generala Dragoljuba Mihailovića, kako po pitanju unutrašnjeg uređenja tako i po pitanju proširenja jugoslovenskih/srpskih granica posle završetka Drugog svetskog rata. Najveći deo rada ipak je posvećen spoljnopolitičkim planovima i teritorijalnim zahtevima partizanskog pokreta na čijem se čelu nalazio Josip Broz, kao i odnosima Jugoslavije i Mađarske do potpisivanja mirovnog ugovora između dve zemlje u februaru 1947. godine. Odnosi dve države bili su predmet analize i u sledećem radu, „Pitanje granica i Jugosloveni u Mađarskoj u mađarsko-jugoslovenskih odnosima posle Drugog svetskog rata“ (307–333). Autor je analizirao jugoslovenske ideje prema kojima je trebalo izmeniti granicu između Mađarske i Jugoslavije uspostavljenu posle Prvog svetskog rata, naravno u korist Jugoslavije, ali i na koji način je jugoslovenska strana koristila svoju manjinu u Mađarskoj kao sredstvo pritiska na mađarske vlasti. Zaoštravanje odnosa dve države posle objave Rezolucije Informbiroa, autor je analizirao kroz položaj dvovlasnika, kao i kroz formiranje graničnog pojasa sa mađarske strane.
Treća celina započinje radom koji nosi naslov „Istorijska slika Austrougarske monarhije u srpskoj istoriografiji na prelazu milenijuma“ (337–344). Profesor Hornjak smatra da su srpski istoričari pristupali temama u vezi sa Austrougarskom sa tri aspekta. Prvi je posmatrao njenu ulogu u sprečavanju srpskih političkih ciljeva, a predstavnici ove grupe su: Milorad Ekmečić, Andrija Radenić, Čedomir Popov i Vasilije Krestić. Drugi aspekt koji je uočio Hornjak razmatrao je položaj Srba u Vojvodini, a kao predstavnike ove grupe autor je video: Čedomira Popova, Dejana Mikavicu i Tibora Pala. Treći pravac u kome su išla istraživanja srpskih istoričara jeste onaj koji je Austrougarsku video kao kulturni i duhovni centar, a predstavnici ovog pravca su: Dejan Medaković, Branko Bešlin i Ljubinka Trgovčević. Autor je izvršio i kratku analizu radova pomenutih istoričara. U drugom radu ove celine „Slika o Mađarima u jugoslovenskoj spoljnoj politici 1918–1945“ (345–365) već na samom početku Hornjak ističe da rad predstavlja skicu, a ne potpunu sliku Mađara i Mađarske u stavovima jugoslovenske spoljne politike. U najvećoj meri ta skica je rađena na osnovu tekstova objavljenih u časopisima Srpski književni glasnik i Nova Evropa, kao i na osnovu spoljnopolitičkih arhivskih dokumenata. Ono što je, po rečima autora, tu sliku karakterisalo jesu „subjektivne okolnosti, emocije bazirane na sećanjima iz ranijeg perioda, ali su ključni element predstavljali interesi jugoslovenske države“. Dakle, racionalnost. Pored toga, on tu sliku deli na dve manje: prvu – stvorenu o Mađarima koji su živeli u Jugoslaviji i drugu – o samoj Mađarskoj, ističući da su se nijanse na njima menjale u skladu sa odnosima između dveju država. Poslednji rad u zborniku nosi naslov „Slika o Mađarima u srpskim udžbenicima istorije u drugoj polovini 20. veka“ (366–383) i u njemu autor analizira srpske srednjoškolske udžbenike koji su korišćeni od pedesetih godina pa do danas. Profesor Hornjak deli ove udžbenike u tri edicije po vremenu njihovog nastanka. Prva je nastala pedesetih i šezdesetih, druga devedesetih godina, a treća na početku 21. veka. Analizi su u najvećoj meri podvrgnuti udžbenici korišćeni u gimnazijama, ali bilo je i onih iz srednjih stručnih škola. Na kraju, autor je izneo zaključak „da su učenici srpskih srednjih škola u osnovi dobijali i dobijaju pozitivnu sliku o Mađarima“.
Knjiga dr Arpada Hornjaka Susreti i sukobi. Ogledi o srpsko-mađarskim odnosima, koju ovom prilikom preporučujemo čitaocima, kvalitetna je naučna publikacija. Budući da su radovi u njoj u najvećem broju pisani na osnovu prvorazrednih primarnih izvora, koji donose nove, do sada nekorišćene podatke, sigurni smo da će ova knjiga u budućnosti biti čvrst temelj svima onima koji se budu zanimali za teme koje su u njoj obrađene.
Marko B. Miletić