01.02.06
Etnoantropološki problemi
Pojava knjige Srpsko selo – društvene i kulturne promene u seoskoj zajednici 1952 – 1987 američkog antropologa Džoela Halperna u prevodu na srpski jezik predstavlja svojevrstan kuriozitet. Naime, prvo izdanje ovog dela na engleskom jeziku pojavilo se 1956. godine, i trebalo je tačno pola veka da se Halpernova studija pojavi na jeziku onog naroda koji je i bio predmet proučavanja. Razlozi za ovakvo stanje stvari složeni su i mnogobrojni, ali je jedan od najvažnijih svakako i uvreženo mišljenje kako "niko tako dobro ne može da proučava naš narod kao mi sami". Činjenica da se jedan američki postdiplomac usudio da, koristeći in situ tehniku terenskog istraživanja, izradi monografiju šumadijskog sela Orašac, očigledno u periodu pedesetih i šezdesetih godina 20. veka nije, sem časnih izuzetaka, izazvala mnogo drugačije reakcije osim pukog ignorisanja.
Za ponovno otkrivanje Srpskog sela na našem jeziku, pre svega, možemo da zahvalimo priređivaču prof. dr Mirjani Prošić-Dvornić, izdavačkoj kući "Srpski genealoški centar", kao i prevodiocu dr Bojanu Žikiću. Srpsko izdanje Halpernovog dela zapravo nikada nije bilo objavljeno u ovom obliku na engleskom jeziku. Naime, pored prevoda engleskog izdanja Srpskog sela iz 1967. godine, u knjigu je uvrštena i studija Džoela Halperna i njegove supruge Barbare Kerevski-Halpern iz 1987. godine, pod nazivom "Dugoročna istraživanja u Orašcu". Takođe, delo je obogaćeno i fotografijama u boji, od kojih su neke sada prvi put objavljene, predgovorom priređivača i samog autora, kao i veoma inspirativnim i sadržajnim razgovorom koji je dr Mirjana Prošić-Dvornić vodila sa piscem Srpskog sela.
Sama monografija nastala je kao rezultat terenskog istraživanja koje je, tada mladi, američki antropolog Džoel Halpern sa suprugom obavio u selu Orašac nedaleko od Aranđelovca, u periodu od 1953. do 1954. godine. Osnovu studije Srpsko selo čine rezultati ovog istraživanja, obogaćeni kasnijim podacima dobijenim tokom naknadnih poseta Orašcu šezdesetih godina 20. veka. Halpern, u duhu tadašnjih trendova u američkoj antropologiji, nastoji da predstavi sveobuhvatnu sliku zajednice u kojoj je boravio, smeštajući je u širi kontekst društva kojem ona pripada u određenom vremenskom periodu. Autor insistira na unutrašnjoj dinamici seoske zajednice u Orašcu, naglašavajući procese kulturnih promena. Istovremeno, kako ističe priređivač dr Mirjana Prošić-Dvornić, očigledan je uticaj i najnovijih pristupa u antropološkoj teoriji, oličenih u radovima Vajta i Stjuarda, kroz zahtev za standardizovanje istraživanja kako bi bilo moguće poređenje različitih društava, i sledstveno tome, uspostavljanje teorijskih generalizacija. Halpern, dakle, teži ne samo proučavanju društva u dijahronijskoj ravni, već i uspostavljanju generalizacija koje bi omogućile komparaciju sa "sličnim" društvima u drugim delovima sveta.
Studija je podeljena na četrnaest poglavlja, od kojih je svako posvećeno određenom segmentu života seoske zajednice u Orašcu. Halpern najpre nastoji da osvetli istorijski kontekst u kome je nastajalo i razvijalo se ovo šumadijsko selo. Zatim prelazi na opis i analizu različitih kulturnih elemenata, poput privređivanja, staništa i odevanja, običaja životnog ciklusa, religijske prakse, kao i političkih fenomena u periodu pedesetih godina dvadesetog veka. Kombinujući klasične strategije etnografskih istraživanja, poput navođenja iskaza ispitanika (autobiografije ili pismeni sastavi učenika seoske škole) sa brojnim statističkim podacima, autor daje integralnu sliku sela, kako u sinhronijskoj tako i u dijahronijskoj perspektivi. Poslednja dva poglavlja, naknadno uvrštena u studiju, insistiraju upravo na konceptu kulturnih promena, o čemu govore i naslovi "Dvanaest godina promena u Orašcu 1955 -1966. godine"" i "Dugoročna istraživanja u Orašcu". Ukoliko bi se, eventualno, postavilo pitanje svrsishodnosti objavljivanja jedne ovakve monografije dobro poznatog sela u Šumadiji, neophodno bi bilo da se osvrnemo na nekoliko činjenica. Pre svega, reč je o tome da ova studija predstavlja izuzetno interesantno svedočanstvo o stanju srpske seoske kulture pre pola veka, koja je od tada proživela i preživela drastične promene. Halpernov pristup istovremeno je, bez obzira na eventualnu teorijsku prevaziđenost, veoma dobar model za promišljanje metodologije i tehnike terenskog istraživanja. Međutim, možda i suštinski značaj ove studije za domaću javnost leži u činjenici da je Srpsko selo, u momentu kada je pisano i objavljeno, predstavljalo potpunu suprotnost načinu rada i teorijskom pristupu u tadašnjoj srpskoj etnologiji.9 Usmerena ka prošlosti, sa težnjom ka rekonstrukciji inventara kulturnih tvorevina, tadašnja domaća etnološka nauka nije bila u stanju da prihvati i prepozna teorijske inovacije koje je nudilo Halpernovo delo. Studija Srpsko selo, u tom smislu, predstavlja "pogled sa strane" na temu koja je tretirana kao ekskluzivno "naša" i koju smo jedino "mi" u stanju da razumemo. Sa druge strane, teorijski i analitički okvir koji u svojoj knjizi nudi Halpern, jeste veoma dragoceno svedočanstvo o srpskoj seoskoj kulturi posmatranoj na jedan drugi način, u velikoj meri nedostupan u klasičnim domaćim monografijama tog vremena.
Ivan Đorđević
