Srbi u Hrvatskoj 1918-1929

29.06.10 Nova srpska politička misao

Najzapadniji deo korpusa srpskog naroda, koji je kao velika i kompaktna verska i nacionalna zajednica naselio prostor srednje Evrope, od Trsta do Sent Andreje i Arada, jesu Srbi u Hrvatskoj. Knjiga Sofije Božić Srbi u Hrvatskoj 1918-1929[1] upravo istražuje istorijske i političke okolnosti koje su ovaj deo našeg naroda bitno odredile i uobličile njihovu političku i egzistencijalnu dramu u teskobnim vremenima nakon Prvog svetskog rata.
Knjiga predstavlja najuspešnije napisano delo o istoriji Srba u Hrvatskoj. Velikog obima (853 strane), prepuna podataka iz svih oblasti života, knjiga daje vrlo živu i široku sliku o njihovom postojanju, identitetu, političkim podelama, odnosu prema hrvatskom nacionalnom korpusu i odnosu prema matici. Respektabilan broj primarnih izvora, pre svega novinskih natpisa iz tog vremena, zapisnika sa sednica raznih državnih institucija i drugih bibliografskih odrednica, omogućio je autorki vrlo precizan uvid u život zajednice koja se našla prvi put u istoj državi sa ostalim Srbima. Ova činjenica će se pokazati kobnom , jer kada zajednička država bude, sedamdeset godina kasnije, nestala, i opstanak Srba iz Hrvatske biće doveden u pitanje. Kao da su vraćanjem na istok, odakle su došli pet vekova ranije, zatvorili krug svojih seoba.
Knjiga Sofije Božić Srbi u Hrvatskoj 1918-1929 pruža uvid u početno stanje fenomena koji možemo nazvati nestanak Srba iz Hrvatske u XXv. Podeljena u nekoliko poglavlja, opisuje prostor (geografski i etnički), privrednu strukturu, način života, prosvetu i kulturu, politički život i daje biografske slike.
Prvo poglavlje pod naslovom Oblikovanje teritorije Hrvatske i srpski etnički prostor u Hrvatskoj otvara problem definisanja pojma Hrvatske u geografskom, političkom i etničkom smislu. U suštini, ono oko čega su se uXXv. vodila dva rata jesu granice države Hrvatske. To je podrazumevalo i problem definisanja srpskog etničkog prostora u Hrvatskoj. Ovo je danas isključivo tema za istoričare, jer je broj Srba koji su ostali da žive u Hrvatskoj toliko mali da je pitanje mogu li oni svojim prisustvom da mapiraju i jedan poseban prostor u toj zemlji. Ali u periodu koji ova knjiga opisuje takav prostor postoji i gospođa Božić ga je obeležila linijom Knin-Benkovac-Gračac-Udbine-Korenica-Slunj-Vojnić-Vrgin most -Glina-Petrinja-Kostajnica-Novska-Pakrac-Daruvar-Grubišno Polje- Podravska Slatina.
Osnovna karakteristika Srba u Hrvatkoj tog perioda jeste ruralni prostor na kome su naseljeni. Varoškog i gradskog (Zagreb) stanovništva je veoma malo. Životom Srba dominiraju tradicionalni oblici balkanske seoske kulture. Kolektivni identitet se formira na tradiciji i običajima, nacionalnoj istoriji i mitologiji. Glavna privredna grana je poljoprivreda. Industrija je u povoju i javlja se uglavnom kao prerađivačka i drvna industrija. Počinje i prvo grupisanje finansijskog kapitala. Hrvatska je u tom pogedu bila najrazvijeniji deo SHS. Godine 1916. je osnovan Savez Hrvatskih novčanih zavoda koji je zastupao interese novčanih ustanova. Među njima se se nalaze i prve štedionice i banke koje nose prefiks srpske. Međutim, materijalnom sferom života Srba u Hrvatskoj dominira siromaštvo i tehnološka zaostalost.
Siromaštvo je druga dominanata srpske zajednice u Hrvatskoj. Ono podrazumeva svakodnevnu borbu za preživljavanje, nerodne godine, nepismenost, praznoverice, alkoholizam... U najsiromašnijem delu ovog prostora, Dalmaciji, ima i gladi, pojačanih posledicama rata. Država SHS pokušava da se nosi sa siromaštvom formiranjem odseka za prehranu, pomoću beskamtnih kredita, deljenjem besplatnog žita. To je i vreme prvog masovnijeg susreta sa modernim načinom života, koji polako preoblikuje i njihov svet. Počinje se s mehanizacijom poljoprivrede i uvođenjem inovacija u proizvodnju hrane. Ponekad je ovaj sudar tradicionalnog i modernog komičan. Kada je 1919. godine, u banijskom selu Trnovac, prvi put prikazan traktor „meštani su bili sumnjičavi prema novotoriji, plašeći se da će povrediti utrobu zemlje“.
Urbana kultura se razvija u varošima koje se nalaze na rubu ovog prostora. U pitanju su etnički i verski mešovite sredine u kojima se, među Srbima, formira sloj malih trgovaca i zanatlija koji žive tipičnim malovaroškim životom. Samo u Zagrebu, najznačajnijoj gradskoj sredini u Hrvatskoj, formira se značajan sloj intelektualaca, bankara i velikih trgovaca. Međutim, njihov položaj je veoma ranjiv. Izloženi agresivnom okruženju koje često ima obeležaja rasizma, a podeljeni unutar svog bića između verskog i nacionalnog porekla i dominantnih vrednosti sredine u kojoj žive i koja je izrazito hrvatsko-nacionalistička, katolička i germanofilska, oni se najčešće ne snalaze i Sofija Božić dobro zaključuje : „Očigledno, srpsko građanstvo nije u potpunosti moglo da se odupre izazovima multinacionalne sredine u koju je bilo integrisno niti da se lako odrekne običaja i navika društva koje je vekovima bilo zagledano u Beč i druga kulturna središta Srednje Evrope i Mediterana”[2].
Borbu protiv zaostalosti moderna evropska društva[3] vide u obrazovanju naroda kroz sistem školstva. Na taj način škola postaje najvažnije sredstvo „modernizacije“. To podrazumeva prihvatanje standardne jezičke forme, upoznavanje sa naučnim saznanjima i izgradnju nacionalne svesti. U etnički mešovitim sredinama ovaj proces ima poseban značaj i osobenosti. Takva sredina bila je i Hrvatska tog vremena. Škole jesu bile mesta opismenjavanja, građenja nacionalne svesti, ali na način koji je ponekad rezultirao i nacionalnom netrpeljivošću pa i rasizmom. Pitanja pisma (ćirilica-latinica) imena jezika (srpski ili hrvatski) i nacionalne pripadnosti izvori su stalnih sukoba. U ovom periodu se školuje i vaspitava generacija koja će najaktvnije učestvovati u građanskiom ratu i komunističkoj revoluciji 1941-45. Stanje prosvete u dominanatno srpskim krajevima Hrvatske je bilo veoma teško. Veliki je broj nepismenih (u Hrvatskoj sa Slavonijom 32%, u Dalmaciji 49,48%) s jedne strane i nedovoljan broj škola, s druge. Siromaštvo i loši uslovi života prosvetnog kadra, manjak kvalitetnog školskog prostora, nedovoljan broj knjiga, narod sirovih običaja (u gospićkoj gimnaziji učenici šalju pisma upozorenja i prete smrću nastavnicima tražeći prelazne ocene). Napori na prosvećivanju naroda daju slabe rezultate. Tradicionalizam oličen između ostalog i u usmenosti kao dominirajućem narativu, glavno je obeležje srpske zajednice u Hrvatskoj. Kako je Kraljevina SHS građena na ideologiji integralnog jugoslovenstva, trebalo je da škole budu i mesto oblikovanja novog identiteta. Ali toga često nije bilo. Pošto nije bilo vremena da se odneguje novi nastavni kadar, u školama su predavali nastavnici koji su u učionice doneli svoje političke stavove. Oni su nekada bili u skladu sa vladajućom ideologijom, a nekada u suprotnosti. Ta suprotnost je često prelazila u netrpeljivost i mržnju pretvarajući školu u mesto sukoba. Povoda je bilo dosta.Ćirilica, koja je uvedena u upotrebu kao ravnopravno pismo, zapravo je ignorisana od stane nastavnika Hrvata. Pitanja imena jezika, odnosa prema monarhiji, nacionalnim simbolima, unutrašnjem uređenji države i sva ostala, koja su mučila celu državu, prenosila su se i na školu. U njoj se nacionalno i političko opredeljenje nije krilo, i tačno se znalo ko je lojalan građanin unitarne države, a ko podržava separatizam hrvatskih nacionalističkih stanaka. Ovo je stvaralo napetost koja se ponekad završavala sukobima. Takvih primera je mnogo i Sofija Božić ih precizno navodi[4]. Država pokušava da stanje popravi, ali svi pokušaji su podjednako neuspešni i utisak je da je škola mesto gde se neguje politički i nacionalni ekstremizam.
U oblasti kulture Srbi se bore za svoj identitet razapeti između tradicionalnog Srpstva, proklamovanog Jugosloventva i nacionalističkog identiteta hrvatske zajenice koji poprima sve ektremniji vid. U organizacionom smislu Srbi su organizovani u pevačka društva kojih ima oko 80, u kulturno-prosvetna društva, sokolska društva i ženska društva. Ono što slabi njihov položaj u zajednici je podeljenost ovih društava na ona koja neguju jugoslovenski duh i ona koja neguju srpstvo. Pred sve jačim i borbenijim hrvatskim nacionalizmom ova podela je svakako slabila snagu srpske zajednice.
Za srpski identitet, njegovo oblikovanje i odbranu crkva je uvek bila od posebnog značaja. Period 1918-29. je karakterističan po krajnje protivrečnim uticajima i tendencimajama. Naizgled, to je doba jedinstva, jer se posle više od 300 godina srpska crkva prvi put organizaciono ujedinjuje. U isto vreme, uticaj crkve i njenog učenja sve je manji i stalno opada. Ovo je vreme velikih (pseudoreligioznih) ideologija 20. veka koje nude sveobuhvatni pogled na svet i konačno spasenje. One negiraju Crkvu, njeno učenje i njen koncept spasenja kroz život u Hristu. Crkva se nalazi u defanzivi, delimično i zbog pristupa veri koji često nema odgovore na pitanja i izazove savremenog sveta. Srpska pravoslavna crkva se u Hrvatskoj sudara i sa rastućim hrvatskim nacionalizmom. Najzačajniji pokušaj SPC da se organizaciono stabilizuje na prostoru Hrvatske je pokušaj osnivanja Pravoslavnog teološkog fakulteta u Zagrebu. Međutim, otpor je bio tako jak da je, ukazom kralja Aleksandra, fakultet zatvoren već 1924. godine.
Posebno vredan deo knjige je onaj u kome autorka vrlo uspešno demistifikuje i demitologizuje odnos Srba iz Hrvatske (Srbi prečani) i Srbijanaca. Često gorka i potresna, ta demistifikovana slika složenih i protivrečnih odnosa dominira celom knjigom Srbi u Hrvatskoj 1918-1929 . Njen lajt-motiv su stereotipi koji vladaju među Srbima, podeljenim ne samo rekama nego i predrasudama koje su nataložili vekovi odvojenog života.Ti stereotipi i predrasude su u novoj, zajedničkoj državi dobili potpuno drugo značenje. Zajednički život počinje u sjaju pobede i s velikim nadama. Za slikara Marka Murata, Dubrovčanina, iz ruševina Beograda „sjala je divna tajanstvena aureola mučeništva, slave; širila se sloboda nad celokupnim našim narodom...”[5]. I politički lideri Srba u Hrvatskoj gledaju na Srbiju s divljenjem i zahvalnošću. Ali vrlo brzo pojavljuju se sumnje, a zatim i izraženi anatagonizam između dve političke elite. Sve više se insistira na razlikama, a lični sukobi i surevnjivosti se prenose na opšte odnose. Srpska politička elita u Hrvatskoj optužuje srbijansku elitu za „nepoznavanje prečanskih prilika”, za mentorski i tutorski stav prema prečanima, da je Srbija za prečane zatvorena i da Srbijanci još drže frontove na Drini, Savi i Dunavu”[6]. Jedna od najzanimljivijih kulturnih figura između dva rata, Srbin iz Hrvatske Ljubomir Micić, osnivač Zenita i tvorac ideje barbarogenija, u svom članku punom žuči Hvala ti Srbijo lepa optužuje srpsku sredinu za uskogrudost i ignoranciju i traži „daj već jednom da živi a ne samo da se umire Srbijo”[7]. U političkom smislu ovaj antagonizam dobija svoj izraz u delovanju Svetozara Pribićevića i njegove Samostalne demokratske stranke. Čovek velike strasti, narcizma i egocentrizma, agresivan u nastupu i često vrlo grub u izrazu, postepeno se od srpstva okreće ka savezu sa hrvatskim nacionalistima i konačno završava u koaliciji s Hrvatskom seljačkom strankom, izazivajući potpuni rascep u srpskom političkom telu u Hrvatskoj. Ali najdalje odlazi njegov brat Adam i izvesni Branko Mašić. Takvi politički stavovi su pripadali rasističkom poimanju sveta, koji se kao ideologija u to vreme oblikovao u Srednjoj Evropi. Njihovo viđenje Srbijanaca prelomljeno je kroz prizmu hrvatskog nacionalizma. Razlika između Srbijanaca i prečana je, veruju, nepremostiva. To je razlika između Zapadne i Istoče civilizacije, odnosno razlike između zapadnog i istočnog čoveka. Zapadnjaci, kojima pripadaju prečani su „osećajniji , topliji, neposrdniji, zaneseniji, manje egoistični, dok su drugi ledeniji, realističniji,sebičniji.” [8] Po tom vrednosnom sistemu istočnjaci su ljudi niže kulture, primitivniji. Tvrdi da je susretom dva sveta (Srbije na Istoku i prečanskih krajeva u Austrougarskoj na zapadu) zaustavljen talas demokratizacije koja je uspostavljena u Habzburškoj monarhiji. Branko Mašić ide i dalje, pa tvrdi da su u pitanju dve kulture, jedna prečansko-germanska i hrvatsko-germanska, naprednija, superiornija , razvijenija, i druga srpsko-arnauatsko-turska, zaostala i inferiorna. Ovaj rakol između prečanske i srbijanske elite je bio u isto vreme i raskol unutar srpskog etničkog korpusa u Hrvatskoj, odnosno između dela elite i naroda. Narod, pretežno seljački i tradicionalistički, bio je bliži Srbiji. To se videlo i u rezultatima izbora, gde najviše glasova dobijaju dve stanke koje imaju sedišta u Beogradi: Radikalna i Demokratska stranka. Ovaj raskol unutar zajednice Srba u Hrvatskoj zlokobno nagoveštva vreme Drugog svetskog rata kada će srpska građanska elita u Hrvatskoj svojim autsajderstvom otvoriti vrata novoj eliti koja se nametnula kao dominanta upravo u ovim krajevima – Komunističkoj partiji Jugoslavije.
Političke podele idu i linijom sukoba vodećih političkih stranaka. Radikalna stranka ima izrazitu nacionalnu politiku, Demokrtske stranke je projugoslovenska, unitarističkih opredeljenja, a Samostalna Demokratska Svetozara Pribićevića se približava Hrvatskoj seljačkoj stranci i njenom separatizmu.
Poseban napor autorka je pokazala u pokušaju da objasni korene srpsko-hrvatskog sukoba i srpsko iskustvo sa hrvatskim nacionalizmom.Ova tema je posle Drugog svetskog rata bila tabu za istoričare, ali je zato predmet najšire političke manipulacije devedesetih godinama XX v. i sa srpske i sa hrvatske strane. Sofija Božić sagledava ovo pitanje kao naučnica, koristeći primarne istorijske izvore i stanovišta i srpskih i hrvatskih istoričara. U širokoj fresci sukoba koji su se pojačali u momentu kad je stvorena zajedniča država, navodeći veliki broj konkretnih slučajeva ispoljavanja antisrpske mržnje i rasizma, autorka sugeriše zaključak o korenima netrpeljivosti. Animozitet se javlja još od prvih seoba Srba u XV veku na prostor tadašnje Banske Hrvatske opustošene turskim napadima. Useljeni kao privilegovani sloj ratnika i slobodnih seljaka, oni su smetnja i hrvatskom plemstvu koje bi da ih ukmeti i Katoličkoj crkvi, jer su inoverni i hrvatskom seljaštvu, jer su slobodni, privilegovani i često imućniji. Devetnaestovekovnom hrvatskom nacionalizmu oni su prepreka na putu uspostavljanja jedinstvenog političkog naroda koji bi bio osnova stvaranju nacionalne hrvatske države. Konačni zaključak tvoraca hrvatske nacionalističke idologije bio je da se Hrvatska ne može oblikovati kao država Hrvata dok svi Srbi ne nestanu. Prvo ih je trebalo dehumanozovati, prikazati kao nižu rasu, nečistu pasminu i remetilački faktor, a zatim i fizički uništiti. Sve ove ideju su bile oblikovane već krajem XIX veka. Kad je, međutim, početkom XXv., umesto pozitivnog razrešenja hrvatskog državnog pitanja, došlo do neočekovanog ishoda Prvog svetskog rata u kome je pobedila Srbija (primitivna, orijentalna, bizantinska u očima hrvatskih nacionalista) strah i mržnja su se još jače razbuktali. Umesto da dobiju svoju samostalnu, katoličku, srednjoevropsku državu, hrvatski nacionalisti su prinuđeni da, kao odraz krajnje nužde, uđu u državni savez sa Srbijom. Šok koji je time izazvan i osećaj da su otkinuti od svog prirodnog (katoličkog i srednjoevropskog) okruženja doveo je do razbuktvanja ogromne agresivnosti koja će u Drugom svetskom ratu eksplodirati kao razobručeno nasilje. Autorka S. Božić citira hrvatskog istoričara Ivu Banca koji kaže da je za Stjepana Radića Jugoslavija bila nužno zlo kome se priklonio kada su propali svi drugi planovi o formiranju nezavisne hrvatske države. Od trenutka raspada Austrougarske, hrvatska politička elita, dominantno nacionalistička, prihvata jugoslovensku državu samo kao krajnju nuždu, a nikako kao trajno rešenje. Po tome se suštinski razlikuje od političkog stava srpske elite i velike većine srpskog naroda koji u Jugoslaviji vidi ostvarenje svojih vekovnih težnji za slobodnom državom, dovoljno velikom da objedini ceo srpski etnički prostor (izjednačen sa štokavskim govornim područjem) i dovoljno moćnom da igra presudnu ulogu na Balkanu. Jugoslavija je za Srbe značilo konačno oslobođenje, što podrazumeva suvereno vladanje svojim etničkim prostorom i raspolaganje svim resursima (ekonomskim, ljudskim, saobraćajnim, odbrambenim i dr). Suštinsku razliku između srpskog i hrvatskog nacionalnog koncepta i raskol koji je nastao neće kasnije uspeti da premoste ni komunisti.
Od momenta kada se nevoljno našla u zajedničkoj državi, hrvatska nacionalna elita se prilagođava nastaloj situaciji, pokušavajući da izvuče što više koristi za sopstvene političke ciljeve. Služeći se operativnom političkom tezom o velikosrpskoj hegemoniji HSS uspeva da homogenizuje hrvatski narod i da, stvaranjem hrvatske Banovine, u okviru Jugoslavije stekne prilegovani položaj. U to doba, teza o velikosrpskoj hegemoniji dominira političnom propagandom hrvatskog pokreta. Sofija Božić u svojoj knjizi argumntovano dokazuje da je takva teza bila neutemeljena, pre svega zato što srpska elita nema instrumenata kojima bi ovu hegemoniju uspostavila. Srbija je iz rata izašla kao potpunio razorena zemlja bez bazične infrastrukture. Ona je i pre Rata bila slabije razvijena od Kontinentalne Hrvatske, a sada se našla u ekonomski inferiornom položaju. Hrvatska i Slovenija imaju 1919. godine 960 fabrika, a Srbija svega 70. Centar finasijskog kapitala je u zagrebačkim bankama (dve milijarde dinara u odnosu na 2,5 milijarde, koliko je ukupno bilo kapitala u jugoslovenskim bankama). Zagreb je postao, od nekada provincijskog grada Austrougarske, najvažniji privredni centar Kraljevine SHS. Jedna od omiljenih teza hrvatskih nacionalista je bila da Kraljevinom SHS vladala srpska birokratija. Sofija Božić iznosi precizne podatke , pa navodi da je u Slavoniji 1921. godine bilo ukupno 2.112 činovnika, od čega 206 Srba, što iznosi 9,70 %, dok je udeo Srba u populaciji bio 23,40 %. Dakle , osim u vojsci, u državnim institucijama nema srpske dominacije. Srpska elita nije mogla da ostvari hegemoniju nad ostalom Jugoslavijom, ne zato što nije htela, već zato što to nije mogla. Hrvati će u Jugoslaviji postati politički i ekonomski faktor od prvorazrednog značaja, za razliku od Austrougarske, gde su bili politički beznačajni (kao i Srbi). Ovo je suština istorijske drame međuratne Jugoslavije. Oni koji su je hteli nisu imali snage da je kontrolišu, a oni koji su imali ekonomske i političke snage, nisu je hteli i radili su na njenom rušenju. To će se u velikoj meri ponoviti i sa Drugom Jugoslavijom.
Svojom knjigom Srbi u Hrvatskoj 1918-1929 Sofija Božiće dala je do sada najobjektivniji i na relevantnim izvorima utemeljen prikaz istorije srpske zajednice u Hrvatskoj, u trenutka ulaska u zajednički državu sa drugim Srbima i ostalim jugoslovenskim narodima. Za srpsku istoriografiju i kulturu uopšte bilo bi dragoceno da gospođa Božić, sa istom snagom i objektivnošću, zaokruži istorijsku dramu Srba u Hrvatskoj tokom XXv., obeleženu dvema tragedijama, iz godina 1941. i 1995

01.01.09

Zbornik Matice srpske za društvene nauke - br. 128/2009
Ako uporedimo stanje srpskog naroda i srpske države u prvim i poslednjim godinama i decenijama 20. veka ne apstrahujući višedecenijsku „utopljenost" Srba i Srbije u jugoslovensku državu (Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca 1918—1929, Kraljevinu Jugoslaviju 1929—1941, DFJ, FNRJ, SFRJ (1945—1991), možemo se samo čuditi očiglednoj regresiji. Ovo čuđenje je posledica neznanja, nedovoljnog ili površnog znanja ili pogrešnog shvatanja. Mora se zaključiti da su srpski narod i srpska država u 20. veku, svesno ili nesvesno, bili učesnici eksperimenta, u kojem kao i u svakom eksperimentu, ako nema dovoljno znanja o pretpostavkama uspešnosti eksperimenta, on mora da propadne, a učesnik strada. To se i dogodilo.
Na osnovu prethodnog postavlja se pitanje kako doći do takvog nivoa znanja, saznanja i shvatanja o stanju srpskog naroda i srpske države kako bi on i ona postizali optimalne rezultate u stalnom kretanju između aktuelnih Scile i Haridbe. Odgovor može biti samo jedan — na osnovu pravih, stvarnih, autentičnih, mukotrpnih, sveobuhvatnih naučnih istraživanja, opšteg angažovanja i sveobuhvatnog pregnuća. Naročito u vreme koje je prelomno, u vreme koje donosi konsekvence za više generacija, u vreme kada je potrebna i neophodna ispravna nacionalna i državna orijentacija. Ko tada zaluta, teško se vraća na pravi put, na put opstanka i napretka.
Neophodnost, pa čak i urgentnost, da se pitanje srpskog naroda i srpske države naučno razmatra danas, proizilazi iz činjenica s kraja 20. i početka 21. veka: Srbija kao država iz Jugoslavije je izašla zato što je nje nestalo, srpski narod i njegovi aktuelni predstavnici na pogrešan i kontraproduktivan način su branili svoje interese u procesu raspada, tj. razbijanja Jugoslavije, u svim bivšim jugoslovenskim republikama SFRJ (sada, voljom tzv. međunarodne zajednice — samostalnim državama) Srbi imaju manje prava, manje ih je (od 10 do 90%), raseljeni su po celom svetu, prinuđeni da menjaju imena, prezimena i veru, tj. da gube nacionalni identitet, ugroženi su i kao građani i kao Srbi, deo Srbije (autonomna pokrajina Kosovo i Metohija) je okupiran i otuđen od srpske države, a Srbi delom proterani, delom obespravljeni i žive u getu ograđenom bodljikavom žicom, Srbiju i srpske zemlje bombardovao je NATO, Srbi i srpska država su stigmatizovani kao neljudi, zločinci, hegemonisti, opšti remetilački faktor na Balkanu i u Evropi. Pri tome, najgore su prošli Srbi u Hrvatskoj, Slavoniji i Dalmaciji, Bosni i Hercegovini, Kosovu i Metohiji, Baranji, kako za vreme Drugog svetskog rata, tako i tokom razbijanja Jugoslavije 90ih godina 20. veka. Za vreme NDH (1941—1945) i Tuđmanove Hrvatske (1991— 1995) izvršen je genocid nad Srbima, na teritorijama koje su ove kvazidržavne tvorevine obuhvatale. U prvom slučaju pod kišobranom Hitlerove Nemačke, u drugom pod kišobranom NATO pakta.
I za jedno i za drugo stradanje Srba, dželati su tražili opravdanje u nekakvoj prethodnoj krivici žrtava. Da li je postojala srpska hegemonija u Hrvatskoj, Slavoniji i Dalmaciji, te u BiH, pre Drugog svetskog rata, iz čega je proizašlo njihovo stradanje tokom postojanja NDH, ili nije? Ovo je ozbiljno pitanje na koje nije odgovoreno na naučan način ni pedeset godina nakon postojanja zločinačke NDH. Tek posle nove NDH (Tuđmanove Hrvatske) 1991—1995. godine, došlo je do značajnog preispitivanja, koje je obuhvatilo istoriografske, demografske i sociološke, kao i međunarodnopolitičke aspekte položaja Srba u tzv. Trojednici (Hrvatskoj, Slavoniji i Dalmaciji), kao i u drugim područjima.
Knjiga Sofije Božić Srbi u Hrvatskoj 1918—1929, pripada malom korpusu dela, koja o srpskohrvatskim, odnosno hrvatskosrpskim odnosima, govore na bazi činjenica, bez prećutkivanja ili prikrivanja jednih, a potenciranja drugih, bez ideoloških floskula koje (privremeno) „rešavaju" problem, bez nacionalističkog ili šovinističkog pristupa, koji muti ili zamračuje (i naučni) um, bez bilo kakvog drugog cilja — sem naučnog. Autorka, sa svešću o aktuelnosti srpskohrvatskih odnosa unutar socijalističke Hrvatske, s finalom u „Bljesku" i „Oluji", koji je više nego tragičan za Srbe s područja Hrvatske, Slavonije i Dalmacije, poduhvatila se zadatka da osvetli jedan kratak, ali značajan period u životu Srba na „hrvatskim" prostorima posle Prvog svetskog rata, od 1918. do 1941. godine, tj. kompletan međuratni period. Međutim, s obzirom na pristup koji je Sofija Božić kanila da realizuje, ovaj period je morao biti podeljen u dva perioda, tj. u dve koherentne knjige, kao delove celovite studije. Pred sobom imamo, u stvari, prvi tom njene istorije Srba u Hrvatskoj, Slavoniji i Dalmaciji u međuratnom periodu (1918—1929). Knjiga je podeljena u šest poglavlja nejednake dužine, koja su, opet, izdeljena na potpoglavlja.
Prvo poglavlje, pod naslovom Oblikovanje teritorije: Hrvatska i srpski etnički prostor u Hrvatskoj bavi se određivanjem teritorije na koju se odnosi istraživanje (područje Hrvatske, Slavonije i Dalmacije iz vremena AustroUgarske), geografske osobenosti, demografski opis područja, s brojčanim kretanjem stanovništva i njegovom etničkom strukturom. Godine 1921. u Hrvatskoj i Slavoniji živelo je 658.769 Srba, a u Dalmaciji još 106.132, što iznosi zajedno 764.901 žitelj srpske nacionalnosti. Srbi i Hrvati su živeli izmešano. Kada se s globalnog pređe na regionalni plan, tada je jasno da postoje teritorije sa izrazito hrvatskom većinom stanovnika, teritorije sa izrazito srpskom većinom i mešovite teritorije. Spoj područja sa srpskom većinom i deo područja koja su mešovitog sastava čine srpski etnički prostor u Hrvatskoj. Srpski etnički prostor, prema autorki, obuhvata „područje duž pograničnog pojasa prema Bosni i Hercegovini (Liku, Baniju, Kordun, severnu Dalmaciju, Slavoniju i Srem; str. 82). Ovo područje uglavnom spada u nerazvijene, privredno pasivne krajeve. Srbi su malo participirali u glavnim urbanim centrima. Na području Savske banovine (1931. godine) Srbi su činili svega 7,1% stanovnika gradova. Uz to, oni nisu imali nijedan veći urbani centar na svom etničkom prostoru, koji bi za njih bio gravitacioni.
U drugom poglavlju Privredna struktura i društveni razvitak (str. 87—164), autorka iznosi podatke o agraru, trgovini i zanatstvu, industriji i novčanim zavodima, zemljoradničkim zadrugama i privrednim udruženjima. Posebno je obrađen problem saobraćajne infrastrukture. Iako je poljoprivreda dominirala i u Hrvatskoj, Slavoniji i Dalmaciji, u ovim oblastima industrija je bila razvijenija nego u istočnim delovima zemlje. Taj jaz se vremenom produbljivao. S druge strane, oblasti srpskog etničkog prostora u Hrvatskoj, Slavoniji i Dalmaciji ostale su izolovane od industrijalizacije, razvoja saobraćaja i menjanja privredne strukture. Privredne organizacije srpskog naroda, nasleđene iz perioda Habzburške monarhije (Srpska banka, Privrednik, Savez srpskih zemljoradničkih zadruga), prestale su biti oslonac privrednog razvitka srpskih krajeva.
Treće poglavlje Način življenja — između tradicionalnog i modernog (str. 167—229) autorka posvećuje selu, gde je ogromna većina Srba živela i migracijama. Selo je bilo ambijent u kome su se Srbi rađali, odrastali, provodili svoje zrelo doba i svoju starost. Od starog načina života sporo se odstupalo. Višečlane porodice stanovale su u malim, skromnim kućama. Mladi su rano stupali u brak i odvajali se od roditelja, napuštajući tradicionalnu zadrugu i ustaljenu porodičnu strukturu. Iako su svi teško živeli, na ženi je bio ponajveći teret. Nerazvijena kultura stanovanja i nedovoljna zdravstvena zaštita pogodovale su razvoju bolesti, koje su povećavale smrtnost stanovništva. Jednolična ishrana, jednolična odeća — karakterisale su srpsko selo. Pokušaji da se to sve promeni (na primer, narodni poslanik Milan Pribićević — Seljačka veća i list Seljačko kolo) bili su usamljeni. Država nije imala program koji bi se odnosio na srpski etnički prostor u Hrvatskoj, program koji bi unapredio život pojedinca, mesta i oblasti. U posmatranom periodu nastavljen je raniji trend migracija, ili zbog školovanja ili zbog sezonskog posla, a takođe i trend trajnog iseljavanja, u druge krajeve zemlje ili u inostranstvo. U hrvatskim gradovima malobrojne srpske građanske porodice igrale su značajnu privrednu, društvenu i političku ulogu, ne odričući se identiteta.
U veoma obimnom i podacima krcatom četvrtom poglavlju Prosveta i kultura Srba u Hrvatskoj (str. 233—452) autorka je najpre obradila problematiku osnovnog školstva i problem analfabetizma. Osnovno školstvo u Hrvatskoj, Slavoniji i Međimurju bilo je razvijenije nego u Srbiji. Međutim, broj osnovnih škola u srpskim krajevima Hrvatske, Slavonije i Dalmacije bio je ispod svakog proseka. U ovim krajevima nepismenost je bila najveća, škole malobrojne, neuslovne, daleko od većine učenika. Uz malobrojnost škola išla je i malobrojnost učitelja. Podržavljenje srpskih veroispovednih škola imalo je za rezultat poraz njihove srpske orijentacije u korist jugoslovenske, bez obzira što su u njima i đaci i nastavnici bili Srbi. Što se tiče srpskih prosvetnih radnika autorka je prikazala njihovu brojnost, obrazovnu strukturu, položaj u društvu i delovanje, uočavajući da su zbog njihove malobrojnosti srpsku decu vaspitavali i hrvatski učitelji. Srednjih škola bilo je malo u srpskim krajevima, a njihov profil nije bio odgovarajući potrebama sredine. Pored ostalih problema, uočen je i problem srpskog i hrvatskog nacionalizma u školstvu, partijska podvojenost među srpskim prosvetnim radnicima, česta aljkavost, težak život i beznađe nastavnog kadra. Autorka je obradila i pitanje kulturnoprosvetnih i humanitarnih društava, problem štampe (novine, časopisi, kalendari i almanasi) kao i mnogobrojne probleme vezane za Srpsku pravoslavnu crkvu (organizacija eparhija, protoprezviterijata i parohija, manastirski kompleksi i crkvena zdanja, sveštenstvo), s posebnim osvrtom na verska osećanja Srba. Na kraju ovog poglavlja, autorka se dotakla i pitanja odnosa „prečana" i „Srbijanaca" u oblasti kulture, što nije bilo bez veze s politikom, u kojoj su sve više dolazili do izražaja stvoreni, nametnuti i rašireni stereotipi. Ipak, bez obzira na sve probleme u prosveti i kulturi, Srbi iz Hrvatske, ne gubeći duhovno jedinstvo sa Srbima iz Srbije ni za vreme Austrougarske, i u novoj državi (Kraljevini SHS) ostaće odani Srbiji i srpskoj ideji, i svom srpskom identitetu, odbacujući kao neracionalnu i nesvrsishodnu podelu Srba na „prečane" i „Srbijance".
U petom poglavlju Srbi u Hrvatskoj i politički život Kraljevine SHS, jednako obimnom kao ono posvećeno obrazovanju i kulturi, autorka je razmotrila najvažnije aspekte političkog života, prikazala delovanje relevantnih aktera u političkom polju, razjasnila najvažnije dileme novostvorene države s aspekta srpskohrvatskih odnosa, te hrvatskosrpskih odnosa u Hrvatskoj i srpskosrpskih odnosa (prečanskosrbijanskih).
Srbi iz Hrvatske svoju političku volju izražavali su kroz političke stranke i na parlamentarnim i opštinskim izborima. Oni nisu bili politički homogeni. Uglavnom su glasali za Demokratsku, odnosno Samostalnu demokratsku stranku i Radikalnu stranku. Srbi iz Srema i istočne Slavonije, kao i iz Dalmacije, bili su, uglavnom, za radikale, a ostali za samostalce. U političkom životu je bilo mnogo ostrašćenosti, što je slabilo unutrašnju koheziju srpskog nacionalnog korpusa, kako u Hrvatskoj tako i uopšte. Hrvatsko pitanje, koje je dominiralo u raspravama koje su vođene oko unutrašnjeg uređenja države, negativno se odražavalo na Srbe u Hrvatskoj. Borba Hrvata protiv navodne srpske hegemonije u državi, često se svodila na borbu protiv Srba u Hrvatskoj kao hegemonista. „Međutim, tezu o srpskoj političkoj hegemoniji, koju su plasirali hrvatski politički krugovi, dovodi u pitanje ne samo to što Srbi, za razliku od Hrvata, nisu bili politički homogeni, već, kao što smo videli, i niz drugih pokazatelja, pre svega to što broj srpskih poslanika iz Hrvatske, Slavonije i Dalmacije, kao i iz Hrvatske i Slavonije posebno, sve do sredine dvadesetih godina nije bio veći od njihovog udela u nacionalnoj strukturi stanovništva, zatim što neki od njih nisu bili domicilno vezani za hrvatski prostor, što se jedna grupacija, okupljena oko Svetozara Pribićevića pri kraju istraživanog perioda vezala za hrvatske političke snage itd." (str. 673). Kralj i vlada ni u čemu nisu favorizovali Srbe iz Hrvatske. S druge strane, srpske političke snage iz Srbije nisu dovoljno poznavale Hrvate i suštinu njihove politike, što je uz precenjivanje političke moći Srba u Hrvatskoj, ove dovelo u teži i složeniji položaj nego što je u novoj državnoj zajednici trebalo da bude.
Šesto poglavlje ove knjige pod naslovom Biografske slike posvećeno je ličnostima iz raznih oblasti, koje su bile značajne među Srbima u Hrvatskoj. Od istaknutih Srba koji su se bavili politikom obrađeni su Jovan Banjanin, Srđan Budislavljević, Milovan Grba, Uroš Desnica, dr Petar Zec, Sava Kosanović, Dušan Letica, Bogdan Medaković, dr Dušan Peleš, Milan Pribićević i Svetozar Pribićević. Među naučnicima autorka je obradila životopise Milana Vujaklije, Miloša đurića, Milutina Milankovića i Nikole Tesle. Istaknuti umetnici su Dragan Aleksić, Stojan Aralica, Stevan Galogaža, Vladan Desnica, Milan Durman, Vladimir VelmarJanković, Dušan Jerković, PetarPjer Križanić, Mirko Korolija, Branko Mašić, ljubomir Micić, Marko Murat, Branko Ve Poljanski i Simeon Roksandić. Obrađena su i istaknuta sveštena lica: episkop pakrački Miron, dr Miloš Parenta, episkop Valerijan Pribićević, i Sergije Urukalo, splitski sveštenik. Među ostalim stvaraocima i pregaocima isticali su se Vladimir Matijević (Privrednik), Adam Pribićević, Petar Teslić, industrijalac i Svetislav B. Cvijanović, izdavač. Kroz biografije ovih istaknutih Srba oslikan je i mentalitet čitavog srpskog naroda u Hrvatskoj, njegove karakterne osobine i njegovi potencijali, koji su i tada i kasnije bili zapretani, da bi ubrzo bili izloženi i uništenju.
U zaključnim razmatranjima autorka je iskazala sukus rezultata svog istraživanja, koje baca novo svetlo na Srbe u Hrvatskoj u posmatranom periodu. Oni čine njihovu sliku jasnijom i potpunijom, više nego što je to postignuto u bilo kom delu do sada. Stoga joj možemo odati priznanje na uloženom trudu. Za dalje bavljenje ovom temom, bilo u celini ili u pojedinostima, ovo delo Sofije Božić biće prosto nezaobilazno.
Drago Njegovan