Pogled iza gvozdene zavese

01.04.13 Tokovi istorije

U nauci nije čest slučaj, ali jeste za svaku pohvalu, da magistarski i doktorski rad jednog naučnika ne pripadaju istom tematskom i hronološkom krugu. Posle priče o jugoslovensko-francuskim ekonomskim odnosima 1918–1941, isti pisac nam je ponudio istoriju odnosa Jugoslavije i Albanije, Mađarske, Bugarske i Rumunije 1953–1958. Posle ekonomskih odnosa sa jednom zapadnom državom, Cvetković se okrenuo proučavanju sveobuhvatnih odnosa sa četiri istočnoevropske zemlje, posle Kraljevine Jugoslavije svoja interesovanja je usmerio ka socijalističkoj Jugoslaviji. To je značilo upoznavanje sa novom literaturom, novim izvorima i arhivima, jednom rečju, stupanje na nov i nepoznat teren. Iza autora su godine sistematskog i napornog istraživanja, nebrojeni arhivski fondovi i kutije, brojne metodološke dileme, borba sa razuđenom temom, pitanjima na koja jugoslovenski izvori ne daju celovite odgovore, nemogućnošću da se odgovori potraže u stranim arhivima, a ispred čitalaca je vredna knjiga pisana jasnim naučnim jezikom, u kojoj su rezultati izloženi pregledno i koja će biti među prvima koje će u ruke uzimati budući istraživači ovog perioda i ove teme. Saznanja koja je predstavio na stranicama knjige Cvetković je crpeo iz tri arhiva, sedam arhivskih fondova, oko 300 naslova literature i 13 naslova periodike. Iako naslov knjige upućuje na zaključak da je ona posvećena odnosima Jugoslavije, sa jedne, i Bugarske, Mađarske, Albanije i Rumunije, sa druge strane, sadržaj knjige i autorove analize su mnogo širi, jer je on odnose ovih zemalja uvek nastojao da stavi u kontekst jugoslovensko-sovjetskih odnosa, ali i da prati reakcije na Zapadu na uspone i padove u odnosima Jugoslavije i drugog političkog, vojnog i ideološkog pola tadašnjeg sveta. Jugoslovensko-sovjetski odnosi su uvek uzimani u obzir kao „krovni“ za odnose Jugoslavije i četiri suseda, a ti susedi su posmatrani kao sovjetski „sateliti“, ali je autor uvek imao na umu i svojim istraživanjima potvrđivao da su među njima postojale osetne razlike, kako u unutrašnjem razvitku tako i u odnosima prema Jugoslaviji. Takođe, iz knjige je vidljivo da politika bilo koje od ovih zemalja prema Jugoslaviji nije bila konstantna, osim manje-više u slučaju Albanije, sa kojom su odnosi uvek bili na nižem nivou u odnosu na druge zemlje. Drugim rečima, ako su odnosi Jugoslavije i neke od ovih zemalja u jednom periodu bili dobri, to nije značilo da već u narednim mesecima neće uslediti antijugoslo venska kampanja u javnosti te zemlje, a sve u skladu sa potrebama unutrašnje politike ili obzirima prema interesima SSSR-a. Iako autor nije koristio izvore iz arhiva susednih zemalja, bogatstvo jugoslovenskih arhiva i svestranost analize izvršene na njima čine ovu knjigu vrednom i za izučavanje istorije Albanije, Mađarske, Bugarske i Rumunije, posebno kada je reč o onim stranicama na kojima je iznosio zapažanja jugoslovenskih diplomata o događajima, procesima, pojavama i ličnostima u ovim zemljama. Uz metodološki predgovor, zaključak na srpskom i engleskom jeziku, imenski registar i spisak izvora i literature, knjiga sadrži uvodni deo i četiri poglavlja. Osnovni koncept knjige je hronološki metod izlaganja sadržaja, ali je unutar poglavlja autor koristio i tematski pristup. U opisu predistorije perioda kome je posvećena knjiga autor je prikazao različite aspekte posledica koje je u odnosima Jugoslavije i susednih zemalja IB-a prouzrokovao jugoslovensko-sovjetski sukob 1948. U tom delu knjige je progovorio o ekonomskim, političkim, diplomatskim, propagandnim, saobraćajnim i vojnim pritiscima sovjetskog bloka na jugoslovensku državu. Analizirao je antijugoslovenski rečnik ibeovskih listova, radio-emisija, literature i udžbenika, pomenuo akcije na granici (oružane incidente, ubacivanje diverzanata i propagandnog materijala), opisao cilj i tok montiranih antijugoslovenskih procesa čije su žrtve bili jugoslovenski državljani i visoki državni i partijski funkcioneri ibeovskih zemalja, ukazao na značaj formiranja i antijugoslovenskog rada jugoslovenske informbiroovske emigracije u Mađarskoj, Bugarskoj, Albaniji i Rumuniji i detaljno opisao težak položaj jugoslovenske (srpske) manjine u ovim zemljama, koji se manifestovao kroz zabranu upotrebe maternjeg jezika, masovne deportacije, maltretiranja, hapšenja, ubistva, zastrašivanja, otpuštanja iz državne službe... Proces normalizacije odnosa Jugoslavije i četiri susedne zemlje bio je određen željom SSSR-a da posle smrti Staljina popravi odnose sa Jugoslavijom, ali i nasleđem iz prethodnog perioda obeleženog brojnim sukobima. Zato je normalizacija odnosa predstavljala proces, koji nije bio pravolinijski i koji je bio dugotrajan. Autor je uočio više slojeva tog procesa, prikazao odlučujući uticaj sovjetske politike na svoje satelite u procesu uspostavljanja normalnih diplomatskih odnosa sa Jugoslavijom 1953. i 1954. godine, koji su svoju politiku prema Jugoslaviji usklađivali sa „signalima“ i „direktivama“ iz Moskve. Autor je analizirao tempo normalizacije diplomatskih odnosa, poglede iz Beograda na ličnosti predloženih poslanika iz susednih zemalja, rezrevisanost prema nekima od njih, ukazao da je ovaj proces bio praćen poboljšanjem položaja jugoslovenskih diplomatskih predstavnika u ovim zemljama (slabljenje režima poli cijske pratnje, ređe provokacije i blokade dilomatskih predstavništava, predusretljiviji odnos u direktnim kontaktima sa domaćinima itd.), ali i uočio opstajanje „sitnih provokacija“ prema jugoslovenskim diplomatama. Koliko je inercija prošlosti dugo ostajala, pokazuje podatak da je i u proleće 1954. rumunska granica prema Jugoslaviji bila hermetički zatvorena. Cvetković je detaljno obradio različite vidove normalizacije odnosa (sređivanje stanja na granicama, obustavljanje propagande, slabljenje pritisaka na jugoslovenske manjince, obnavljanje saobraćajnih veza i ekonomske, kulturne, naučne i sportske saradnje. Države koje su iza sebe ostavljale period u kome je stanje na granicama ponekad mirisalo na ono uoči rata, morale su najpre da se bave ispitivanjem i sprečavanjem graničnih incidenata, obnovom granice i statusom dvovlasničkih imanja, pa su pregovori o ovim pitanjima bili jedna od prvih posledica uspostavljanja normalnih diplomatskih odnosa. U pogledu slabljenja antijugoslovenske propagande u susednim istočnoevropskim zemljama, Cvetković je uočavao preplitanje unutrašnjopolitičkih motiva ovih država i direktiva iz Moskve koje su bile u skladu sa interesima sovjetske politike prema Jugoslaviji. Opšti zaključak je bio da je kampanja protiv Jugoslavije neposredno posle Staljinove smrti pojačana, pa potom u skladu sa sovjetskom željom za normalizacijom odnosa ublažena, da bi kasnije povremeno u pojedinim zemljama bila ponovo aktuelizovana kada su to zahtevale unutrašnje političke i partijske potrebe. Bilo je potrebno da prođe šest godina, da bi u septembru 1954. štampa ovih zemalja, osim Albanije, počela da objavljuje prve afirmativne vesti o Jugoslaviji i prenosi izjave jugoslovenskih rukovodilaca. Da je normalizacija odnosa zapravo pre svega predstavljala svođenje diplomatskih odnosa na podnošljiv nivo, najbolje se videlo po mučnim i dugotrajnim pregovorima o popravljanju položaja pripadnika jugoslovenske manjine i jugoslovenskih državljana u ovim zemljama, koji su često živeli u uslovima ispod civilizacijskog minimuma. Podaci po kojima je u Rumuniji u leto 1953. i dalje oko 10.000 pripadnika jugoslovenske manjine živelo u logorima i zatvorima, mahom u Baraganu, da pitanje položaja jugoslovenske manjine u Albaniji i Bugarskoj nije ni pokretano 1953. i 1954. i da su Bugari po pitanju državljanstva jugoslovenskih građana primenjivali okupacioni zakon iz 1942, verno dočaravaju složenost ovog pitanja, a sliku upotpunjuju vesti o teškim pregovorima o repatrijaciji jugoslovenskih državljana i dece, oslobađanju uhapšenih i slično. Jedan od aspekata normalizacije odnosa u kome je sovjetski uticaj bio najvidljiviji bila je obnova saobraćajnih veza, jer je ona najpre ostvarena u rečnom saobraćaju, za šta je SSSR imao veliki interes zbog značaja Dunava u njegovoj politici. U tom cilju je i prekinuta diskriminacija Jugoslavije u Dunavskoj komisiji. Do kraja 1954. je obnovljen i železnički saobraćaj, za šta je postojao ekonomski interes, dok je on bio mnogo manji po pitanju uspostavljanja poštanskog i avio saobraćaja. Autor je ukazao na niz faktora koji su otežavali obnovu ekonomske saradnje (nerešena pitanja uzajamnih dugovanja i potraživanja, slične privredne strukture, prekinute saobraćajne veze, sporazum o privrednoj saradnji Jugoslavije i SAD-a 1952), ali je izneo i tok pregovora koji su doveli do obnavljanja trgovinske razmene sa Mađarskom i Bugarskom 1954. Istraživanje je navelo Cvetkovića na zaključak da je obnova saradnje u oblasti nauke, kulture i sporta za Jugoslaviju bila u drugom planu, zbog straha od mogućih manipulacija na ovom polju, jer se radilo o „razmeni ljudi, ideja i emocija“, te je jugoslovenska strana insistirala da svaka saradnja mora da bude isključivo preko jugoslovenskih institucija i da bude podređena postignutom nivou normalizacije međudržavnih odnosa. Do kraja 1954. sa Mađarskom i Bugarskom su ipak napravljeni prvi opipljiviji koraci saradnje u ovim sferama života. Drugo poglavlje svog rada, koje je posvećeno 1955. godini i u kome je Beogradsku deklaraciju označio „trijumfom Jugoslavije“, Vladimir Cvetković je počeo tragajući za odgovorom na pitanje u kakvom su stanju bili odnosi Jugoslavije i susednih sovjetskih satelita u trenutku sklapanja Beogradske deklaracije. Zaključio je da su početkom 1955. diplomatski odnosi već bili ušli u normalne tokove, da su granični incidenti značajno proređeni, da je antijugoslovenska propaganda bila značajno slabija, ali uz povremena odskakanja od tog trenda (poput knjige Dina Kjoseva o makedonskom pitanju koja je u Bugarskoj objavljena početkom 1955), da je saradnja u oblasti saobraćaja dalje proširena, ekonomski odnosi unapređeni potpisivanjem redovnih trgovinskih ugovora i platnih sporazuma, ali da je položaj jugoslovenske manjine u ovim zemljama još uvek bio veoma loš. Beogradska deklaracija je dala novi impuls normalizaciji odnosa. Iznenađenje javnosti i partijskog i političkog vrha susednih zemalja dolaskom sovjetske delegacije u Beograd ubrzo su zamenili podrška Deklaraciji koja je ocenjivana kao pobeda jugoslovenske spoljne politike i konkretni potezi u pravcu rešenja do tada nerešenih pitanja. Bugarska i Mađarska su prednjačile u konkretnim merama u pravcu rešavanja starih sporova i širenja postojeće saradnje, Jugoslavija je ponovo dobila tretman „socijalističke zemlje“, u štampi ovih zemalja su se pojavili afirmativni tekstovi o Jugoslaviji, položaj srpske manjine u Rumuniji je konačno osetnije popravljen (rešeno je pitanje Srba zatočenih u Baraganu), a najmanji pomaci su učinjeni u Albaniji. Osim detaljnog i nijansiranog opisa reakcije u javnosti, štampi, državnom vrhu i partijskim forumima susednih zemalja IB-a na Beogradsku deklaraciju, Cvetković je u fokus istraživanja stavio i odnose u trouglu Jugoslavija – četiri suseda – Zapad posle potpisivanja ovog značajnog dokumenta, kao i jugoslovensko viđenje procesa normalizacije odnosa sa ovim susednim zemljama tokom 1955. godine. Pokazao je da su zapadne države i Jugoslavija različito tumačile normalizaciju odnosa Jugoslavije i istočnoevropskih zemalja (za Jugoslaviju je to bio jedan od elemenata nove sovjetske spoljne politike, koja je posle smrti Staljina bila usredsređena na koegzistenciju blokova i država između kojih je vladao ideološki antagonizam, dok je sovjetska politika za Zapad bila samo deo taktike da se dođe do predaha u globalnom sukobu). Zato su sumnje Zapada podgrevali beogradski razgovori Tita i Hruščova, vesti o boravku delegacije jugoslovenskog ratnog vazduhoplovstva u SSSR-u, Titov govor u Karlovcu 27. jula 1955. koji je bio kritički orijentisan prema Zapadu, zaključenje jugoslovensko-sovjetskog Protokola o ekonomskoj saradnji 1. septembra 1955, popravka rumunskog broda „Transilvanija“ u Jugoslaviji, otkazivanje Titove posete Francuskoj, što nije odvratilo zapadne sile od pokušaja da Jugoslavija učestvuje u njihovim akcijama u zemljama „narodne demokratije“. Analitički pristup autora i sposobnost da razmišlja nad dokumentima posebno su došli do izražaja na poslednjim stranicama ovog poglavlja u kome je sumirao jugoslovenske poglede na normalizaciju odnosa sa susednim zemljama Istočnog bloka, otkrivajući koja su opravdanja i tumačenja ovog procesa pronalazili u jugoslovenskom vrhu, kako su sagledavali motive koji su ove zemlje opredelili da u ovom procesu odu više ili manje daleko i uočavali podeljenost vodećih političara ovih zemalja po pitanju odnosa sa Jugoslavijom. Najveći istraživački izazov za autora predstavljalo je pisanje poglavlja o „burnoj“ 1956. godini, u kojoj su se odnosi Jugoslavije i četiri susedne zemlje preplitali sa jugoslovensko-sovjetskim odnosima (Moskovska deklaracija), previranjima u SSSR-u (20. kongres KPSS-a) i događajima u Mađarskoj. Autor je izučavao kako su se ovi događaji odrazili na pojedinačne odnose Jugoslavije sa Albanijom, Mađarskom, Bugarskom i Rumunijom, a sve u svetlu postignutog nivoa saradnje sa svakom od njih. U tom smislu je isticao faktore koji su opterećivali jugoslovensko-mađarske odnose i ograničavali dalju saradnju (pre svega nerešena finansijska pitanja, nezadovoljavajući položaj jugoslovenske manjine, prisustvo informbiroovskih emigranata u manjinskim organizacijama), uočavao nezadovoljstvo u Beogradu stepenom odnosa sa Albanijom, koje je dodatno komplikovala podvojenost u albanskom vrhu (Šehu se činio krut i nepomirljiv prema Jugoslaviji, a Hodža elastičniji i sa većim uticajem na „mase“), opisao nastojanja Rumunije i Jugoslavije da iskorače još jedan korak u pravcu međusobne saradnje tokom 1956. pošto su krajem prethodne godine rešile najteže sporno pitanje (polo žaj srpske manjine) i ukazao na to da su jugoslovensko-bugarski odnosi doživeli napredak, ali uz vidno izbegavanje pokretanja najvažnijih spornih pitanja (dvovlasnička imanja, malogranični promet, uzajamna finansijska potraživanja, status makedonske manjine u Bugarskoj, naknada štete za ubijene graničare, rehabilitacija Jugoslavije kao zemlje i njenih građana osuđenih na antijugoslovenskim procesima). S obzirom na to da je 20. kongres KPSS-a (14–25. februar 1956) predstavljao „prekretnicu u dotadašnjem razvoju sovjetske partije i države“, autor je posebnu pažnju posvetio ovom događaju i njegovim posledicama. Pažljivo je pratio reakcije u vrhovima komunističkih partija, štampi i javnosti ibeovskih zemalja na kongres sovjetske partije, uočavao podeljenost u partijskim vrhovima ovih zemalja po pitanju odnosa prema dotadašnjoj politici, učinjenim greškama i pravcima politike u budućnosti, opisao kako su jugoslovenski rukovodioci i diplomate definisali državnu politiku prema ovim zemljama u kontekstu zaokreta u sovjetskoj politici itd. Sledeći važan događaj tokom 1956. bila je Moskovska deklaracija. Njen odjek na odnose u trouglu Jugoslavija – SSSR – sovjetski sateliti u jugoslovenskom susedstvu autor je oslikao kroz sagledavanje različitih jugoslovenskih i sovjetskih pristupa moskovskim razgovorima, tokom kojih su odnosi susednih ibeovskih zemalja i Jugoslavije zauzimali značajno mesto, posvetio je pažnju Titovoj poseti Rumuniji (23–26. jun 1956), kada Titovi razgovori sa Dežom nisu bili mnogo sadržajni ali su doveli do obnove međupartijskih odnosa i potpisivanja nekih međudržavnih sporazuma. Odnosi sa Albanijom u mesecima posle Moskovske deklaracije su prikazani kroz analizu delovanja novog jugoslovenskog ambasadora u Tirani Arsa Milatovića i njegovih zaključaka o jugoslovenskoj politici prema Albaniji. U jugoslovensko-bugarskim odnosima je pozitivne utiske posle Moskovske deklaracije trebalo iskoristiti za prevazilaženje nepoverenja posle otkazivanja posete bugarske parlamentarne delegacije Jugoslaviji, pa je autor posebno istakao značaj rehabilitacije Trajča Kostova na Plenumu BKP septembra 1956. i konačan dogovor o poseti bugarske parlamentarne delegacije Jugoslaviji, koja je realizovana od 22. septembra do 8. oktobra 1956. Analizirajući političku scenu u Mađarskoj posle posete jugoslovenske delegacije SSSR-u 1956, Cvetković je u prvi plan stavio značaj julskog plenuma CK PMT (smenjivanje Maćaša Rakošija sa mesta prvog sekretara i odstranjivanje iz Politbiroa), koji je pozitivno uticao na jugoslovensko-mađarske odnose, o čemu je svedočila i poseta Jugoslaviji delegacije PMT koju je predvodio Erne Gere (10–23. oktobar 1956). Najviše bure te 1956. ipak su doneli događaji u Mađarskoj, koji su na ispit stavili odnose Jugoslavije i sa SSSR-om i sa susednim državama sovjetskog bloka. Autor uočava povezanost mađarske krize sa jugoslovensko-sovjet- skim odnosima, kako su jugoslovenske i sovjetske diplomate u danima pred izbijanje krize razmenjivale utiske i informacije i tačno predviđale dramatičan ishod previranja u mađarskom društvu, razloge jugoslovenske podrške sovjetskoj intervenciji i pokušaje da se izvuče iz neprijatne situacije izazvane kidnapovanjem Nađa, jugoslovenska očekivanja da promene u Mađarskoj ne odu predaleko i ne ugroze komunističku vlast i jednopartijski sistem i reakciju kada se ta očekivanja nisu ispunila, a posebno detaljno se zadržao na analizi posledica mađarske krize na odnose Jugoslavije sa Bugarskom, Rumunijom i Albanijom. Uvideo je brojne razlike u pristupu ovih zemalja Jugoslaviji u mesecima dramatičnih događaja u Mađarskoj: dok je albansko rukovodstvo u mađarskim događajima videlo i krivicu Jugoslavije i ponovo pokretalo stare optužbe na račun jugoslovenskog vrha, Rumunija i Bugarska su reagovale mnogo uzdržanije, bugarski rukovodioci su zaoštrili ideološki sukob sa Jugoslavijom, ali ga nisu prenosili na nivo međudržavne saradnje, a Rumunija se držala po strani kada su bili u pitanju napadi na Jugoslaviju. U poslednjem poglavlju knjige, u kome su obrađeni događaji iz 1957. i 1958. godine i koje je posvećeno novom jugoslovensko-sovjetskom sukobu, Cvetković potcrtava svu ispreplitanost razmimoilaženja u ideološkoj sferi između Jugoslavije i SSSR-a i međudržavnih odnosa. Posle događaja u Poljskoj i Mađarskoj sovjetskom vrhu je postalo jasno da je ideološko jedinstvo zemalja Istočnog bloka bilo imperativ, te je jugoslovenski „treći pol“ socijalističkog sveta, pored Moskve i Pekinga, postao veća smetnja nego do tada, jer je u Moskvi procenjivano da je širenje jugoslovenskih ideja bio jedan od najvažnijih uzroka krize u zemljama „narodne demokratije“, pre svega u Poljskoj i Mađarskoj. Umesto očekivanog sovjetskog odustajanja od dominacije nad zemljama „narodne demokratije“ posle smrti Staljina, u Jugoslaviji su postali svesni posledica novog spora u sferi ideologije: ekonomski odnosi sa SSSR-om i drugim zemljama su zahladneli, SSSR je otkazao vredne investicione aranžmane, a Jugoslavija je bila izložena kampanji u javnosti istočnoevropskih zemalja sa optužbama za „ideološko zastranjivanje“, ali ne bez razlika među pojedinim zemljama (po oštrini antijugoslovenske retorike su se isticali Albanija i Bugarska, Mađarska je bila umerenija, a Rumunija čak po strani). Sagledavajući iznijansirano razlike među ovim zemljama, autor se posebno zadržava na sovjetskim uticajima na Albaniju, albansko-bugarskom zbližavanju i razlozima za uzdržan stav Rumunije koje je jugoslovenska diplomatija videla u nastojanjima te zemlje da se afirmiše u međunarodnim odnosima, čemu je trebalo da posluže i uspostavljanje diplomatskih odnosa ove zemlje sa Grčkom, pokušaji uspostavljanja odnosa sa Zapadnom Nemačkom, razmene parlamentarnih delegacija sa Francuskom i jačanje veza sa Ita lijom, Austrijom i zemljama Azije i Afrike. Kao osnovne tačke novog jugoslovensko-sovjetskog sukoba autor je označio odbijanje Jugoslavije da potpiše deklaraciju 12 komunističkih partija na savetovanju u Moskvi (14–16. novembar 1957) i odbijanje SSSR-a i drugih zemalja Istočne Evrope da učestvuju na 7. kongresu SKJ u Ljubljani 1958. Knjigu je završio zaključkom je da je još tokom trajanja kongresa bilo jasno da je on imao prelomni značaj za odnose Jugoslavije sa Istočnim blokom i da je označio početak novog perioda u odnosima Jugoslavije i istočnoevropskih zemalja, koji je bio drugačiji od razdoblja od 1953. do 1958.

Dr Slobodan SELINIĆ