01.01.19
Simeon Piščević i srpska istoriografija 18. veka
Simeon Piščević, Istorija srpskog naroda
Zbornik Matice srpske za društvene nauke - br. 171/2019
Doselivši se u Velikoj seobi krajem 17. veka na prostore Habzburške monarhije srpsko stanovništvo je u narednom stoleću, obeleženom idejama prosvećenosti, ostvarilo sveobuhvatan i dinamičan razvoj tokom koga su nasleđeno patrijarhalno društvo i njegove institucije postepeno bili zamenjeni modernim građanskim društvom. Izuzetno važan deo ovog društvenog preobražaja predstavljalo je konstituisanje nove srpske kulture. Za svega nekoliko generacija, uporedo sa stvaranjem srpskog građanstva, obrazovana je i odgovarajuća građanska kultura koja je, baštineći tradicije srpskog srednjeg veka obeležene pripadnošću „vizantijskom komonveltu” (Dimitri Obolenski) i pravoslavnom hrišćanstvu, ostvarila njihovu plodonosnu sintezu s intelektualnim pokretom evropskog prosvetiteljstva i barokne umetnosti. Osim zapadnoevropskih idejnih strujanja vanredno snažan uticaj na ukupnu fizionomiju srpske kulture u 18. veka izvršilo je kulturno zračenje Rusije, modernizovane tokom razdoblja reformi Petra Velikog. Sastavni deo kulturnog preobražaja tokom 18. veka predstavljalo je i konstituisanje moderne srpske istoriografije – prihvatajući glavne tokove istorijskog mišljenja u epohi prosvećenosti, ona je kroz čitavo stoleće nastavila da baštini i sopstvene srednjovekovne tradicije. U tom smislu, karakteristični su Hronike slavenosrpske Đorđa Brankovića, Stematografi ja Hristofora Žefarovića, Kratki uvod u istoriju porekla slavenosrpskog naroda Pavla Julinca, Istorija Crne Gore vladike Vasilija Petrovića, biografija Petra Velikog Zaharije Orfelina te Istorija raznih slovenskih naroda Jovana Rajića.
Unutar pomenutog luka, sasvim osobeno mesto zauzima istoriografsko-memoarsko delo Simeona Piščevića koje je, sticajem različitih okolnosti, ostalo u rukopisu sve do najnovijeg vremena. Simeon Piščević (1731–1797), pisac Istorije srpskog naroda, do sada je bio poznat prvenstveno kao izvanredan memoarista ovenčan laskavom ocenom pisca „najdragocenije vrednosti memoarske književnosti svih vremena” (Hans Ibersberger), čija su sećanja velikim delom poslužila Milošu Crnjanskom da koncipira istorijski okvir svoga romana Seobe. Rođen u srpskoj graničarskoj porodici (poreklom iz Paštrovića u Crnoj Gori) u Šidu, Simeon Piščević se, nakon školovanja u Novom Sadu i Beču, opredelio za vojničku karijeru. Nakon završetka rata za austrijsko nasleđe i ukidanja Potisko-pomoriške vojne granice, Piščević se pridružio nezadovoljnim graničarima koji su se, predvođeni oficirima Jovanom Horvatom, Jovanom Ševićem i Rajkom Preradovićem, iselili u Rusiju. Stupivši u rusku službu, Piščević je učestvovao u ratovima ruske imperije (prva podela Poljske 1767–1772, Rusko-turski rat 1768–1774) i obavljao odgovorne diplomatske misije. Napredujući brzo u vojničkoj karijeri, stekao je čin general-majora i bio nagrađen najvišim ruskim odlikovanjem – Ordenom Svetog Georgija. Kada se povukao iz vojne službe 1779, Piščević je potonje godine proveo pišući svoja dva dela – Istoriju srpskog na roda i sećanja na vlastiti život. Čuvani u porodičnom arhivu, oba rukopisa ostala su nepoznata tokom narednih decenija. Tek zahvaljujući trudu istaknutog ruskog slaviste i istoričara Nila Aleksandroviča Popova, Memoari su bili objavljeni na ruskom jeziku 1884. Početkom 20. veka objavljen je izbor iz Memoara u prevodu na mađarski jezik, da bi na srpskom jeziku bili objavljeni tek 1963. godine. Za razliku od Memoara, rukopis Piščevićeve Istorije, koju je Nil Popov predao Srpskom učenom društvu, nalazio se gotovo narednih 150 godina u Arhivu SANU da bi zahvaljujući prevodiocima „sa slaveniziranog ruskog književnog jezika 18. veka”, Milici i Nenadu Spasiću te priređivaču Đorđu Đuriću, profesoru novovekovne istorije na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Novom Sadu, konačno bio objavljen na srpskom jeziku.
Rad na Istoriji Piščević je započeo sredinom 1770-ih godina da bi, uz prekid sredinom 1780-ih godina zbog pisanja svojih memoara, rukopis dovršio tek 1795. godine. Za razliku od memoara koje je pisao na srpskom jeziku toga vremena, Piščević je svoju Isto riju napisao na tzv. ruskoslovenskom jeziku, koji su tada mogli da razumeju i obrazovani ruski i srpski čitaoci kojima je ona bila i namenjena. Osnovni deo Piščevićeve Isto rije posvećen je srednjem veku – započinjući svoje izlaganje dolaskom srpskog naroda u Evropu i prvim srpskim vladarskim dinastijama, on je svoju pažnju zadržao na dinastiji Nemanjića i razdoblju srpske Despotovine kao i srpskim despotima u Južnoj Ugarskoj. Pri tome, Piščević je dao i kratak pregled istorije Poljaka, Čeha i Bugara, srednjovekovne Bosne te osmanske Turske. Zaključno poglavlje pod nazivom „Još nešto naposletku o srpskom narodu” Piščević je posvetio najnovijem razdoblju srpske istorije koje je započelo seobom Srba u Habzburšku monarhiju. Pored podataka o Crnoj Gori i Paštrovićima, Piščević je pružio iscrpna obaveštenja o pobunama Mađara protiv habzburške vlasti u 17. veku, da bi naročitu pažnju posvetio Velikoj seobi Srba pod patrijarhom Čarnojevićem, ulozi porodice Rašković u burnim događajima tokom prvih decenija 18. veka, te Drugoj seobi Srba pod Arsenijem IV Šakabentom. Konačno, svoje kazivanje završio je opisom događaja kojima je lično svedočio – ratu za austrijsko nasleđe, reformama Marije Terezije, ukidanju Potiske i Pomoriške vojne granice i seobi Srba početkom 50-ih godina 18. veka u Rusiju.
U eksplikaciji istorijske građe Piščević je bio nedosledan i eklektičan – u pojedinim delovima izložio je istorijsku faktografiju na način srednjovekovnih pisaca rodoslova i letopisa (što je posebno izraženo kada govori o srpskoj istoriji srednjeg veka) da bi najnovije razdoblje srpske istorije (čiji je savremenik jednim delom i sâm bio), izložio na memoarski način. Istovremeno, Piščević je svoje delo zasnovao na gotovo svim relevantnim izvorima i literaturi koji su u njegovo vreme bili dostupni. U tom smislu, karakteristično je da se služio ruskim prevodom knjige Kraljevstvo Slo vena dubrovačkog istoričara Mavra Orbinija, Barskim rodoslovom, odnosno Letopisom Popa Dukljanina, radovima savremenih ruskih i nemačkih istoričara (Andrej Lizlov, Kristof Keler, Johan Georg Esihs, Karl Gotlib fon Vindiš, Anton Fridrih Bišing, Johan Hibner), delom rodonačelnika češke istoriografije Franca Martina Pelcela te istorijsko-geografskim spisom Fridriha Vilhelma fon Taubea o Slavoniji i Sremu. Od naročite je važnosti činjenica da se Piščević, koristeći se prevodom Dikanžove istorije Vizantije u redakciji Jana Tomke Saskog pod nazivom Illirycum vetus et novus, upoznao s delima pojedinih vizantijskih pisaca značajnih za srpsku i, uopšte, južnoslovensku istoriju. Konačno, Piščević je kao istorijske izvore koristio i povelje habzburških vladara (pre svega, Privilegije cara Leopolda izdate Srbima) te bogatu porodičnu i ličnu arhivu, kao i usmena svedočanstva istaknutih pojedinaca s kojima je dolazio u kontakt. Uprkos tome što Piščević „za ozbiljniju kritiku izvora, u današnjem značenju tog postupka, nije imao dovoljno materijala, a ni istoriografske spreme” (Đorđe Đurić), ono što sa stanovišta istorije istoriografije čini njegovu Istoriju značajnom jeste njegovo korišćenje istorijskih izvora i literature. Naime, u odnosu na svoje prethodnike, Piščević je znatno proširio broj i vrstu izvora kojima se služio u pisanju svoga rada dok je, istovremeno, sučeljavao vesti različitih autora o pojedinim istorijskim događajima ukazujući, po pravilu, na izvore svojih obaveštenja. Na taj način, on je u istraživanju srpske prošlosti nastojao da sledi opšteprihvaćeni metod među istoričarima u 18. veku.
Iako je, nesumnjivo, bio neuporedivo bolji memoarista nego istoričar, Piščević i njegova Istorija moraju se procenjivati unutar konteksta razvoja srpske istoriografije 18. veka. Kao „čovek doba prosvećenosti” (Mišel Vovel), Piščević je u potpunosti delio laički duh epohe te je stoga i njegova Isto rija – za razliku od Rajićevog istorijskog spisa – posve svetovna i u njoj se ne pojavljuje Bog kao pokretač istorijskih zbivanja. S druge strane, još je Milorad Pavić pre više od pola stoleća istakao da Piščević kao istoričar i memoarista nije posedovao prosvetiteljsko-didaktičke namere. Odatle Piščevićeva Istorija nije prožeta idejom napretka kao što je to slučaj kod istaknutih predstavnika prosvetiteljske istoriografije. Nasuprot ideji postepene emancipacije čitavog čovečanstva na temelju razuma, Piščević je svojoj Istoriji namenio praktičan politički zadatak – imajući u vidu „Grčki projekat” carice Katarine II, pišući svoje istoriografsko delo on je nastojao da ruske političke krugove upozna s istorijom Srba i njihovim značajem za buduće rešavanje upravo otvorenog „Istočnog pitanja”. Istovremeno, on je težio tome da kod svojih sunarodnika razvije svest o istorijskom kontinuitetu srpskog naroda i njegove države. Pomenute nacionalno-političke tendencije predstavljale su obeležje srpske istoriografije u 18. veku – od voluminoznih Hronika Đorđa Brankovića do Istorije Jovana Rajića. Slično Pavlu Riteru Vitezoviću koji je u svojim istorijskim spisima posvećenim
„Ilirima” sve Južne Slovene smatrao Hrvatima i Piščević je, polazeći od načela zajedničkog jezika, smatrao da su većina Južnih Slovena, uprkos konfesionalnih razlika, pripadnici srpskog naroda.
Odgovarajuća propratna studija uz izdanje Istorije srpskog naroda Simeona Piščevića iz pera priređivača Đorđa Đurića pod nazivom „Od seobe naroda do Seoba” (str. 7–133) pruža neophodna obaveštenja o Piščevićevom životu kao i intelektualnim uticajima koji su oblikovali njegovu „sliku sveta” tokom „galantnog stoleća” odredivši i karakter njegove istorijske misli. U prvom od ukupno četiri poglavlja svoje studije Đurić je rekonstruisao istoriju Simeona Piščevića i njegove porodice od dolaska u „Ćesarsku” (Habzburšku monarhiju), preko seobe u Rusiju sredinom 18. veka do asimilacije njegovih potomaka u rusko društvo. Drugo poglavlje posvećeno je istoriji
„pohoždenija” rukopisa Piščevićevih memoara i njegove Istorije dok je u preostala dva poglavlja Đurić analizirao Piščevićevu Istoriju u kontekstu razvoja ruske i srpske istoriografije 18. stoleća, ukazavši na osobenosti njegovog istorijskog metoda. Imajući u vidu činjenicu da je nakon temeljnih radova Nikole Radojčića i Radovana Samardžića, uprkos pojedinim radovima manjeg obima, izostalo sistematsko istraživanje srpske prosvetiteljske istoriografije, smatramo da su pomenuta poglavlja Đurićeve studije naročito značajna. Ovo prvenstveno stoga što je u njima argumentovano ukazao na uticaje ruske istorijske misli na razvojne puteve srpske istoriografije 18. veka koji do sada nisu bili dovoljno jasno uočeni. Kritički vrednujući srpsku istoriografsku tradiciju i sagledavajući je u širokom kontekstu razvoja prosvetiteljske istoriografije, Đurić je značajno upotpunio mozaik naučnih znanja o „eruditizmu u istoriogra fiji podunavskih Srba” (Radovan Samardžić) pruživši značajan prilog još uvek nenapisanoj istoriji srpske istoriografije u epohi prosvećenosti. Istovremeno, Đurićeva studija svakako pruža i podsticaj za buduća istraživanja kao i za objavljivanje kritički priređenih izdanja srpskih istoričara 18. veka. Ovo posebno imajući u vidu da mnoga dela srpske istoriografije 18. veka uključujući i najznačajnije među njima – Istorija Jovana Rajića – još uvek nisu dostupna u prevodu na savremeni jezik. Na taj način, stvorili bi se neophodni preduslovi za recepciju i kritičku revalorizaciju srpske istoriografske baštine dok bi savremena istorijska nauka odgovorila svom, prvenstveno, kulturnom pozivu.
Konačno, zahvaljujući prevodiocima, priređivaču te izdavačima – Akademskoj knjizi iz Novog Sada te Narodnoj biblioteci „Simeon Piščević” iz Šida – Piščevićeva želja da svojim delom „bude(m) od koristi celom svom narodu” ispunjena je nakon tačno 222 godine!
Mihael Antolović
