Istorija Jugoslavije u 20. veku

01.09.13

Vojnoistorijski glasnik

Delo nemačke istoričarke, Mari Žanin-Čalić, bavi se jugoslovenskom idejom, otelotvorenjem te ideje, njenim trajanjem, turbulentnim krajem i posledicama raspada Jugoslavije – manifestacije ideje koja svoje korene vuče od Berlinskog kongresa 1878. godine, a čiji uticaj se oseća i danas, na početku XXI veka. Bez namere da kritikuje Hobsbauma, čiju čuvenu periodizaciju na dugi XIX i kratki XX vek ne treba dodatno predstavljati, autorka pokušava da kroz analizu četiri duga strukturalna procesa – nacionalno pitanje, socioekonomsku (ne)razvijenost, regionalne razlike i Jugoslaviju u svetskim okvirima – koji nadilaze pomenutu periodizaciju, ponudi sintezu jugoslovenske istorije koja je pisana, po njenim rečima, „bez predrasuda ali ne i bez strasti“.
Dnevno-politička pitanja koja danas opterećuju države-naslednice Jugoslavije – Jugoslavija kao tamnica naroda ili istorijska greška, Jugoslavija kao diskontinuitet u okviru kontinuiteta nacionalnog sazrevanja etničkih zajednica na Balkanu, neizbežnost „večite mržnje“ i odgovornost za krvav raspad Jugoslavije, uloga političkih elita i/ili stranih sila u raspadu Jugoslavije – predstavljaju samo deo motiva za pisanje ove knjige, a tiče se pre svega laičkog auditorijuma koji je zainteresovan za ovu temu. Što se tiče stručne javnosti, glavni motiv je da se ponudi alternativa i kritika tzv. instant istoriografiji koja je plod pretežno stranih autora i koja u poslednje vreme pretenduje da preuzme primat u tumačenju ove kompleksne teme.
Autorka, Mari Žanin-Čalić, se bavi u svom profesionalnom radu pre svega društvenom istorijom, sa akcentom na Balkan ali i evropsku politiku prema Balkanu. Ovo dolazi do značaja kada se uzme u obzir da je ova knjiga nastala u okviru projekta Evropska istorija 20. veka i da je sama struktura knjige koncipirana tako da prati Jugoslaviju kroz dva okvira – jedan uži, regionalni i lokalni, drugi širi, evropski i svetski.
Posebnu težinu ovoj knjizi daju takozvane tačke preseka, u kojima se daju analize društvenopolitičkih procesa u Evropi i Jugoslaviji radi njihovog poređenja. Za to su uzeta četiri ključna vremenska perioda kao referentne tačke – vreme oko 1900. godine, sredina dvadesetih godina XX veka, period Drugog svetskog rata, šezdesete godine XX veka i vreme posle 1990. godine. Opravdanje za ovakav pristup leži u činjenici da je Balkan deo Evrope i sveta, te da su globalna dešavanja u svetu imala izuzetno veliki uticaj na Balkan i obrnuto.
Ispravno shvativši kompleksnost teme, njenu težinu u današnjoj političkoj situaciji na Balkanu i u Evropi – naročito kada se uzme u obzir da se bliži obeležavanje stogodišnjice Prvog svetskog rata – autorka je izvanredno uočila da svako pojednostavljeno prikazivanje Jugoslavije ne može ponuditi konstruktivne odgovore na pitanja koja opterećuju region danas, niti dati objektivnu sliku o istoriji Jugoslavije. Zbog toga je i struktura same knjige koncipirana hronološki, kada se radi o istoriji Jugoslavije, ali i dijahrono-sinhrono kada se porede procesi koji su zahvatili Evropu i Jugoslaviju.
Hronološki gledano, knjiga pokriva period od 1878. godine do danas i po tom principu podeljena je na šest poglavlja, ne računajući uvod, predgovor, završno razmatranje i dodatak. Prvi deo se odnosi na period od 1878. do 1918. godine kada je došlo do rađanja južnoslovenske ideje i pokreta kao odgovora na okruženje u kome su se stvarali nacionalni identiteti južnoslovenskih naroda. Za tačku preseka uzeta je 1900. godina gde se porede procesi stvaranja nacionalnih identiteta južnoslovenskih i ostalih evropskih naroda.
Drugo poglavlje obuhvata period Kraljevine Jugoslavije (1918–1941), a tri potpoglavlja obuhvataju dva perioda (od 1918. do 1929. i od 1929. do 1941. godine) i jednu tačku preseka koja se bavi dvadesetim godinama XX veka, kada dolazi do sudara modernizacije i tradicionalnog života kako u Evropi, tako i na Balkanu. Doduše, na Balkanu sa određenim vremenskim kašnjenjem u odnosu na Evropu. Sledeće poglavlje se bavi Drugim svetskim ratom i neizbežnim pitanjima okupacije, kolaboracije i otpora koja opterećuju danas podjednako balkanske i evropske zemlje. Iako daje pojedine informacije o primerima kolaboracije i otpora, akcenat ovog poglavlja je pre svega na glavnoj odlici ovog rata – njegovog totalnog karaktera – bez čijeg pravilnog razumevanja se ne može pravilno shvatiti ni, danas vrlo delikatna, tema o kolaboraciji tj. otporu.Četvrto i peto poglavlje obuhvataju period republike Jugoslavije, s tim da četvrto poglavlje opisuje vreme od 1943. godine kada počinje proces konsolidacije komunističke vladavine u Jugoslaviji, do 1980. i smrti Josipa Broza Tita. Procesi koji su uzeti kao referentna tačka za poređenje sa ostatkom Evrope su prelazak sa agrarnog u industrijsko društvo, glavna odlika šezdesetih godina XX veka u Jugoslaviji. Naravno, ovaj proces je u Evropi uveliko bio prisutan u naznačenom periodu. Peti deo analizira krizu socijalističke moderne i anomiju koja je zahvatila jugoslovensko društvo osamdesetih godina, a koji su nagoveštavali kraj Jugoslavije.
Šesto, ujedno i poslednje poglavlje, bavi se finalnom dezintegracijom Jugoslavije u periodu od 1991. do 1995. godine kao i posledicama koje je ono ostavilo na društvima koja se smatraju naslednicima ove zemlje. Tačku preseka ovde zapravo čini analiza sveta posle 1990. godine, dakle nakon završetka Hladnog rata, kada dolazi do prestanka bipolarnosti sveta i kada proces industrijalizacije biva zamenjen razvojem tržišta usluga. Ispostaviće se da narodi Jugoslavije nisu shvatili koliko se svet promenio oko njih i koliko ih hronično kašnjenje za svetom čini ranjivim ali i povezanim i zavisnim od globalnog okruženja. Ovo je i danas jedna od glavnih odlika, bolje reći boljka, društava koja su nasledila Jugoslaviju.
Zajednica južnoslovenskih naroda kao istorijska pojava XX veka, kako je to prikazala Mari Žanin-Čalić, ne može biti objašnjena bez da se hronološki zagazi u vreme koje čini poslednje decenije XIX veka, niti da se pravilno razume ako se ne uzmu u obzir četiri duga strukturalna procesa sagledana iz dve perspektive – lokalne i globalne. Iako ova knjiga neće ponuditi jednostavne odgovore, kojima su ljudi skloni, na kompleksna pitanja, ona će pružiti čitaocu odmerenu i vešto skrojenu istoriju Jugoslavije koja će laičkoj i stručnoj javnosti pružiti objektivni uvid u ovu izuzetno zanimljivu temu ali i vrednosni okvir kada je reč o mnogobrojnoj literaturi koja je napisana o Jugoslaviji, a naročito o njenom raspadu.
Stefan Radojković

12.08.13

Izvor: Jutarnji list

Stotinu tisuća mrtvih samo u Bosni i Hercegovini, četiri milijuna raseljenih i tko zna koliko ratnih invalida, ukupna ratna šteta koju se mjeri milijardama dolara, sve to ulazi u završni račun stvaranja sedam novih nacionalnih država, premda nacionalna pitanja nisu ni izbliza riješena. Unatoč svemu što se dogodilo, srpsko, makedonsko, albansko i bošnjačko nacionalno pitanje i dalje nije rješeno. Isto tako, teško je procijeniti hoće li nacionalne homogene zajednice, ovakve kakve jesu, dugoročno donijeti mir i stabilnost ili ipak u sebi nose klice za nove nemire, ratove i eksplozije nasilja. Povjesničari se doduše ne bave proročanstvima, no čini se da barem ovi u regiji rado zaobilaze fenomen Jugoslavije, koja valjda više ne postoji, iako je nejasno je li se do kraja raspala. Usput, znamo li danas točan datum raspada Jugoslavije?
Jugoslavija je danas uglavnom poligon za lansiranje medijskih i/ili dnevnopolitičkih spinova, političkih intriga, opasnih pojednostavljivanja te najčešće i najuspješnije pogon za slabo ili nikako prikriveni govor mržnje. Tim su važnije knjige koje o ovoj kompleksnoj i zapaljivoj temi pišu uravnoteženo, provjereno i inteligentno, kao što je to Istorija Jugoslavije u 20. veku njemačke povjesničarke Marie-Janine Calic koju je upravo objavio beogradski nakladnik Clio. Ova knjiga ne bježi od konkretnih zaključaka i dijagnoza, što je ugodna novost. Autorica doduše ne vidi neki posebni razlog za optimizam: regija – kako se danas politički korektno naziva prostor Jugoslavije - etnički je podijeljena i ekonomski zaostala. BIH i Kosovo su praktički protektorat na neodređeno vrijeme; Makedonija još nije izborila pravo ni na svoje ime, što dovodi do prilično čudnovatih posljedica, a čak ni nove promjene granica BiH, Srbije, Makedonije i Kosova nisu nemoguće, jer se države naseljene Srbima i Albancima lako mogu ujediniti u neke veće teritorijalne cjeline. Mnogi se danas pitaju da li se Jugoslavija uopće trebala raspasti i jesu li postojala neka primjerenija dugoročna rješenja kojima bi se izbjegle strahote rata i svi novonastali problemi. Posljednja rečenica u Istoriji Jugoslavije u 20. veku dovoljno govori sama za sebe: Ništa nije bilo nepovratno, ništa neizbježno.
A jednom davno, u drugoj polovici 19. stoljeća, Jugoslavija je bila utopijska ideja i prosvjetiteljski ideal, borbeni simbol svega naprednog, racionalnog, humanističkog i znanstvenog u borbi protiv bijede i zaostalosti.
U 19. stoljeću Jugoslavija je bila europski izum, smišljen po tadašnjim mjerama zapadnih strategija razvoja i kao takva sigurno nije bila umjetna tvorevina ili barem podjednako umjetna kao ideje Italije, Francuske ili Njemačke. Nije postajao nikakav otpor osnivanju Jugoslavije, čak ni u Hrvatskoj, dapače prema jednom tajnom plebiscitu u Dalmaciji 1918., čak je 96 posto stanovništva bilo za stvaranje nove države. No, da ne bi bilo zabune, osnivanje Jugoslavije, kako tvrdi M. J. Calic, nije bilo prisilno ni nužno. “Jugoslavija je za mnoge postala šifra za bolji život u dostojanstvu, miru, slobodi i blagostanju. Nova država počela je s ogromnim, euforističkim nadama u budućnost”.
Ipak, izgleda da je jugoslavensko ujedinjenje 1918. godine došlo zapravo prekasno. Srbi, Hrvati i Slovenci već su bili formirane nacije, a od samog početka nije postajao jasan dogovor što bi to trebalo ujediniti novu jugoslavensku naciju: zajednički jezik i kultura, kao u Njemačkoj i Italiji, ili državna tradicija, kao u Francuskoj. I u tom je smislu Jugoslavija možda propala prije nego što je uopće bila osnovana. I stoga je Jugoslavija uvijek imala svoje specifične probleme koji bi se mogli sabiti u jednu jedinu misao ili rečenicu.Marie-Janine Calic znanstvenim diskursom govori o “usklađivanju suprotnosti između identitetskih kulturnih potreba i volji za tehničko-racionalnim napretkom”, no pojednostavljeno to znači da su nacionalna “prava” i “potrebe” od samog početka bile prepreka ekonomsko-tehničkom napretku. Tako je Jugoslavija postala “laboratorij složenih i često suprotstavljenih koncepata identiteta te nacionalnih ideologija” u kojem su se optimistički napredak, euforija planiranja i ubrzani procesi modernizacije izmjenjivali s političkim terorom i nezamislivim zločinima.
Povijest Jugoslavije sve se češće čini nekim potpuno fantastičnim, gotovo pa izmišljenim narativom u kojem se neočekivani uspjesi izmjenjuju s padovima. Između 1953. i 1960. industrijska je proizvodnja u Jugoslaviji rasla godišnje za neshvatljivih 13,83 posto, što je bio svjetski rekord, ispred Japana, a još je u šezdesetima godišnji rast iznosio 8,2 posto, navodi Marie-Janine Calic. No, ti su uspjesi nosili viruse kasnijih kriza, već početkom sedamdesetih nazirao se kolaps sistema: “Prelaskom u postindustrijsko društvo, osnovne paradigme socijalizma - industrijski napredak i socijalna pravda - više nisu funkcionirale”, dok je “sistem i dalje nudio rešenja za probleme koji više nisu postojali. Ta ideologija je naprosto sama sebe nadživela”.
Autorica tvrdi da je u rješavanju ekonomske krize jedna od najvećih prepreka bila federalizacija republika (Ustavom iz 1974.) koja se često smatra najvažnijim jugoslavenskim demokratskim dostignućem. No, upravo je federalizacija, prema M. J. Calic, dovela do usitnjavanja tržišta, što je pogoršavalo ekonomsku krizu.

Nenad Rizvanović

23.07.13 Dnevnik - Novine i časopisi

Nakon dugogodišnjih istražvanja jugoslovenske prošlosti, istoričarka Mari Žanin Čalić je zaključila: „Nijedna evropska zemlja nije bila toliko živopisna, raznolika i komplikovana kao što je to bila Jugoslavija.
Zbog svoje turbulentne istorije, ona važi za ovaploćenje balkanske konfuzije i međusobne sukobljenosti, za simbol zaostalog, varvarskog, odbojnog, drugačijeg na našem tobož tako civilizovanom kontinentu”. Tako je nastala njena studija „Istorija Jugoslavije u 20. veku“, koju je nedavno na srpskom objavio „Klio“.
U studiji “Istorija Jugoslavije u 20. veku” ugledna nemačka istoričarka Mari Žanin Čalić nastoji da razveje predrasude i da ukaže na činjenicu da je Balkan, bez obzira na svoje brojne specifičnosti, neodvojiv od evropskih vremenskih tokova. Ova knjiga tematizuje jugoslovensku istoriju iz perspektive velikih društvenih, ekonomskih i intelektualnih promena koje su na pragu 20. veka zahvatile celu Evropu i obeležile prelazak u moderno industrijsko i masovno društvo, saopštava izdavač.
Mari Žanin Čalić traga za odgovorima na mnoštvo neizbežnih pitanja o nastanku, razvoju i propasti velike države koja je decenijama objedinjavala brojne narode Balkanskog poluostrva. Ugledna istoričarka objašnjava nam zašto je i pod kojim okolnostima nastala Jugoslavija, šta je tu višenacionalnu utopiju održavalo više od sedamdeset godina i iz kog razloga se ona naposletku nasilno raspala.
Knjiga “Istorija Jugoslavije u 20. veku” distancira se od popularnih tumačenja jugoslovenskog problema. Autorka zastupa stav da projekat južnoslovenskog zajedništva nije propao zbog, kako se najčešće objašnjava, vekovne netrpeljivosti među balkanskim narodima, nego usled politizacije razlika u modernom masovnom društvu 20. veka. Autorka je pobornik teze da istoriju Jugoslavije, a posebno njen raspad, ne treba objašnjavati kao “neizbežan” i “sudbinski” događaj i nastoji da ukaže na činjenicu da je sve što se dešavalo na ovim prostorima rezultat svesnih odluka koje je donosila politička elita.
Knjiga “Istorija Jugoslavije u 20. veku” nastala je kao deo edicije „Evropska istorija 20. veka“ koju je pokrenula izdavačka kuća „C. H. Beck“ iz Minhena. „Na taj način dobili smo možda i najbolji pregled istorije Jugoslavije u kontekstu opšte istorije, iz perspektive jedne velike svetske istoriografije, kao što je nemačka. Ova knjiga, u tom smislu, predstavlja veoma korisnu dopunu postojećoj domaćoj istoriografiji, jer donosi upravo ono što nedostaje, tj. širu perspektivu i ’krupni plan’“, ocenjuje u pogovoru za knjigu istoričarka Ranka Gašić, koja je zajedno s Vladimirom Babićem prevela ovo delo.
Istoričarka Mari Žanin Čalić u Nemačkoj uživa veliki naučni ugled i redovna je profesorka na odeljenju za istoriju Istočne i Jugoistočne Evrope Univerziteta „Ludvig Maksimilijan“ u Minhenu, na kojem je i studirala i doktorirala. Čitalačkoj publici u Srbiji poznata je pre svega po monografiji „Socijalna istorija Srbije: 1815-1941. Usporeni napredak u industrijalizaciji“, proizašloj iz njene doktorske teze, koju je „Klio“ objavio 2004. godine. Mari Žanin Čalić je 1995. godine objavila i knjigu „Rat i mir u Bosni i Hercegovini“, kao i brojne radove na temu nacionalizma i etničkog čišćenja u regionu bivše SFRJ.

15.06.13 SEEcult.org

Ugledna nemačka istoričarka Mari-Žanin Čalić u novoj knjizi “Istorija Jugoslavije u 20. veku”, koju je na srpskom objavila kuća Clio, tematizuje jugoslovensku istoriju iz perspektive velikih društvenih, ekonomskih i intelektualnih promena koje su na pragu 20. veka zahvatile celu Evropu i obeležile prelazak u moderno industrijsko i masovno društvo.
“Nijedna evropska zemlja nije bila toliko živopisna, raznolika i komplikovana kao što je to bila Jugoslavija. Zbog svoje turbulentne istorije, ona važi za ovaploćenje balkanske konfuzije i međusobne sukobljenosti, za simbol zaostalog, varvarskog, odbojnog, drugačijeg na našem tobož tako civilizovanom kontinentu”, navela je autorka koja u studiji “Istorija Jugoslavije u 20. veku” nastoji da razveje predrasude i da ukaže na činjenicu da je Balkan, bez obzira na svoje brojne specifičnosti, neodvojiv od evropskih vremenskih tokova.
Balkan, famozno “bure baruta”, prati jedna ukorenjena predrasuda: za neke egzotičan i primamljiv, a za neke odbojan i gotovo preteći svet, kao da živi sam za sebe, nezavisno od ostatka evropskog kontinenta. Pod tim utiscima regija Bakana se dosledno izvlači iz evropskog konteksta.
Mari-Žanin Čalić traga za odgovorima na mnoštvo neizbežnih pitanja o nastanku, razvoju i propasti velike države koja je decenijama objedinjavala brojne narode Balkanskog poluostrva. Ugledna istoričarka objašnjava zašto je i pod kojim okolnostima nastala Jugoslavija, šta je tu višenacionalnu utopiju održavalo više od 70 godina i iz kog razloga se naposletku nasilno raspala.
Prema navodima recenzenta Veljka Stanića, Mari-Žanin Čalić istoriju Jugoslavije prvenstveno posmatra u širokom luku društvenih promena 19. i 20. stoleća, sledeći svoj profil stručnjaka za društvenu istoriju (srpskim čitaocima poznat po brižljivo urađenoj Socijalnoj istoriji Srbije 1815-1941, Clio, 2004), kao i poznate tradicije nemačke istoriografije u tom domenu.
Mari-Žanin Čalić zasniva analizu na ispitivanju četiri strukturalne pojave dugog trajanja: nacionalnog pitanja, socio-ekonomske nerazvijenosti, regionalnih razlika i položaja Jugoslavije naspram velikih sila.
„Pisana odmereno i skrojena s pođednakom pažnjom za krupne društvene tokove i posebnosti koje ova tema nalaže, Istorija Jugoslavije u 20. veku izbegava i kritikuje zamke orijentalističkih čitanja istorije Balkana, polemišući sa stavovima o navodnoj antimodernosti balkanskih naroda. Ona takođe čini mudar otklon od determinističkih objašnjenja i povlačenja dalekosežnih vertikala, neretko prisutnih u istoriografiji o modernoj Srbiji i Jugoslaviji. Ništa nije bilo nepovratno, ništa neizbežno, zaključuje autorka. To je ujedno i otvoren poziv za nova čitanja i dijalog srpske sa drugim evropskim istoriografijama“, naveo je Stanić u recenziji knjige koju su sa nemačkog preveli Ranka Gašić i Vladimir Babić.
Istoričarka Mari-Žanin Čalić redovna je profesorka na odeljenju za istoriju Istočne i Jugoistočne Evrope Univerziteta „Ludvig Maksimilijan“ u Minhenu, na kojem je i studirala i doktorirala.
Njeno polje istraživanja obuhvata političku, društvenu i privrednu istoriju Balkana, nacionalno pitanje i etničke manjine, nemačku i evropsku politiku prema Balkanu, kao i prevenciju sukoba.
Poslednjih godina, uz naučni rad, bavi se i konsultantskim poslovima: radila je za nemačku vladu i parlament i za specijalnog koordinatora Pakta za stabilnost Jugoistočne Evrope.
Bila je i stručni veštak za Međunarodni krivični sud za bivšu Jugoslaviju u Hagu.
Čitalačkoj publici u Srbiji poznata je pre svega po cenjenoj monografiji „Socijalna istorija Srbije: 1815-1941. Usporeni napredak u industrijalizaciji“, proizašloj iz njene doktorske teze, koju je „Clio“ objavio 2004. godine.
Mari-Žanin Čalić objavila je 1995. godine i knjigu „Rat i mir u Bosni i Hercegovini“, kao i brojne radove na temu nacionalizma i etničkog čišćenja u regionu bivše SFRJ.
Clio je, povodom knjige “Istorija Jugoslavije u 20. veku”, objavio i nagradni konkurs "Bila jednom jedna zemlja, po imenu Jugoslavija"