Identitet srpske književnosti

01.05.21

Zbornik Matice srpske za književnost i jezik
Knjigom Nenada Nikolića Identitet srpske književnosti obnovljena je posle jedne decenije čuvena biblioteka Književna misao Srpske književne zadruge. O vrednosti knjige svedoči i dobijanje nagrade „Nikola Milošević” koju Drugi program Radio Beograda dodeljuje za najbolju knjigu iz oblasti teorije književnosti i umetnosti, estetike i filozofije.
Nikolićeva knjiga posvećena je oblasti teorije istorije književnosti kao i njegova prethodna studija Problemi savremene književne istorije iz 2015. godine, samo što je ranija knjiga više okrenuta opštim pitanjima istorije književnosti kao discipline nauke o književnosti i potrebom za vraćanjem nacionalnim književnostima i njihovim istorijama. Za razliku od pomenute studije, knjiga Identitet srpske književnosti, usredsređena je na srpsku književnost, odnosno na istoriju srpske književnosti. Autorova namera je da, kroz analizu književnoteorijskih pogleda istoričara srpske književnosti, ukaže na shvatanje celine srpske književnosti svakog od njih ponaosob, kao i na evoluciju književnoistorijske misli u srpskoj nauci o književnosti. Na taj način Nikolić pokazuje, sa jedne strane, teorijske okvire istorije književnosti kao discipline u okviru srpske nauke o književnosti, a sa druge strane, donosi analizu konkretnih istorija književnosti srpskih proučavalaca od Stojana Novakovića, preko Pavla Popovića, Jovana Skerlića do Milorada Pavića i Jovana Deretića.
Polazeći od stava o potrebi za obnovom nacionalnih književnosti i njihovih istorija, iznetog u studiji Problemi savremene književne istorije, Nenad Nikolić je najpre detaljno analizirao teorijske pozicije proučavalaca srpske književnosti koji su postavili osnove srpske književnosti kao nacionalne književnosti i pokazao kako se ideja Adama Bogosavljevića o posebnosti nacije (koja se prepoznaje u svesti o zajedničkom poreklu njenih pripadnika i povezanosti svih njenih slojeva istim duhom) nalazi se na početku procesa koji je zaključen studijama Jovana Ristića i Jovana Subotića. Nikolić je određenja srpske književnosti kao nacionalne književnosti na narodnom jeziku i u tradiciji narodne epike Jovana Ristića i Jovana Subotića označio kao presudna za predstavljanje dotadašnjeg razvoja srpske književnosti od Dositeja do sredine XIX veka ali i kao programe za razvoj književnosti u budućnosti.
Nikolićeva analiza ukazuje na to da je za sve velike istoričare srpske književnosti „istorija književnosti uvek i samo istorija nacionalne književnosti”13, kao i da je osobenost svih istorija srpske književnosti koje prethode Istoriji Jovana Deretića „u tome što su svom predmetu osporavale unutrašnje jedinstvo” (ISTO: 9). U poglavljima posvećenim istoričarima srpske književnosti (od Stojana Novakovića, preko Jovana Skerlića i Pavla Popovića do Milorada Pavića i Jovana Deretića), Nenad Nikolić je minuciozno analizirao njihove teorijske postavke i uporedio ih sa konkretnim književnoistorijskim radovima, dok je naročita pažnja bila posvećena analizi njihovih istorija srpske književnosti. Osporavanje unutrašnjeg jedinstva srpske književnosti u istorijama srpske književnosti bilo je uvek u korelaciji sa političkim stavovima i dugo je opterećivalo proučavanje istorije srpske književnosti. Nikolić pokazuje da se problem pojavio sa Novakovićevim pansrpskim poimanjem obima srpske književnosti budući da je u svojoj Istoriji srpske književnosti Stojan Novaković u okvir srpske književnosti uključio dubrovačku književnost, kao i novu književnost Srba katolika, ali i Hrvata nakon 1835. godine. Tako široko zasnovano shvatanje opsega srpske književnosti uvelo je problem jedinstva srpske književnosti koje je dugo ostalo jedan od ključnih problema srpske književne istoriografije. Stojan Novaković je, pokazuje Nikolićeva studija, bio svestan problematičnosti hrvatskog stanovišta, ali je bio uveren da će vreme ispraviti sve i ukloniti sve prepreke.
Rešenje koje je za ovaj problem ponudio Jovan Skerlić svojom Istorijom nove srpske književnosti bilo je dublje politički motivisano i od Novakovićevog shvatanja budući da je Skerlić izvršio radikalnu redukciju shvatanja obima srpske književnosti zarad idealističkog projekta ujedinjenja sa Hrvatima čiji je politički zagovornik i sam bio. Skerlićevo ograđivanje i izostavljanje srednjovekovne književnosti vidljivo je već u naslovu njegove Istorije, ali ako je jasno da se polje njegovog delovanja ograničilo na novu srpsku književnost, posebna redukcija, koja je bila oslonjena na nacionalno osećanje pisaca, zapravo ograničavanje na pravoslavne Srbe, ostaje nejasna, osim ako se ne posmatra, kako Nikolić i čini, kao ustupak Hrvatima, sa kojima se želi ujedinjenje. Nikolić pokazuje kako Skerlić kao književni istoričar pristaje na samoodređeni opseg hrvatske nacije, odnosno na zahtev da se ne dira ono što su Hrvati odredili kao svoju baštinu, kao preduslov budućeg jugoslovenstva. Skerlićev kompromis, zarad budućnosti koja se vidi kao nešto što nema alternativu, kao nešto neminovno, počiva na smanjivanju obima srpske književnosti i izostavljanju iz njenih okvira svih pisaca koji nisu bili Srbi pravoslavne veroispovesti. Nikolić je uverljivo pokazao da je i Jovan Skerlić, kao i Stojan Novaković pre njega, morao biti svestan hrvatskog šovinizma, ali je odabrao da ga zanemari, takođe sa prevelikom verom u budućnost i obuzet idealizmom ujedinjenja.
Iako je Pavle Popović, kako pokazuje Nikolićeva analiza, imao potpuno drugačiju književnoistorijsku ideju o celini srpske književnosti pre ratova koje je Srbija vodila za oslobođenje od 1912. godine, on je još u toku Prvog svetskog rata postao ključni nosilac ideje o ujedinjenju u književnosti i zastupnik ideje o jugoslovenskoj književnosti. Jedan od razloga je svakako Skerlićeva iznenadna smrt 1914. godine jer lako možemo da pretpostavimo da bi on bio nosilac ideje o jugoslovenskoj književnosti. Pavle Popović ovu ideju zastupa najpre tokom svog propagandnog rada u Londonu, objavljujući 1918. godine u Engleskoj studiju Jugoslovenska književnost (Nikolić naglašava da drugo izdanje ove studije iz 1919. godine nosi i podnaslov Književnost Srba, Hrvata i Slovenaca), a zatim i 1922. godine posvećujući svoju pristupnu akademsku besedu istoj temi dajući joj naslov: Jugoslovenska književnost kao celina. Nikolić vrlo jasno pokazuje uticaj političkih ideja na izmene književnoteorijskih stavova Pavla Popovića i naglašava podvojenost Popovićevog shvatanja identiteta srpske književnosti ispoljenog u Pregledu srpske književnosti 1909. godine i kasnijeg prihvatanja koncepta jugoslovenske književnosti. Izmene koje se tiču statusa dubrovačke književnosti koje je Popović izvršio u drugom izdanju Pregleda 1913. godine, očigledno su bile ustupak nakon kritika sa hrvatske strane, te je hrvatskoj književnosti eksplicitno dozvolio pravo na dubrovačku književnost, ali je to pravo zadržao i za srpsku književnost čime je dubrovačka književnost postala mesto dodira srpske i hrvatske književnosti. Kasnije prihvatanje koncepcije jugoslovenske književnosti bilo je, još očiglednije, podstaknuto istorijskim okolnostima, a nakon rata i političkim stavovima. Kako ni Skerlić ni Novaković nisu dočekali ujedinjenje tek je sa Pavlom Popovićem moglo da se zaista uvidi zadiranje političke sfere u oblast nauke. Pavle Popović je, kao i njegovi prethodnici u proučavanju istorije srpske književnosti, bio svestan nedostataka koncepcije zajedničke, jugoslovenske književnosti, u koju su uključeni i Slovenci, odnosno slovenačka književnost, ali ju je ipak svesrdno podržavao i sprovodio pristajući na ustupke državnoj politici i vezujući naučno istraživanje za politički projekat. Nenad Nikolić je argumentovano pokazao Popovićevu vezanost za političku koncepciju kojoj se kao proučavalac književnosti povinuje i na osnovu državne politike objavljuje koncepciju jugoslovenske književnosti i vezuje za nju svoju naučnu i akademsku karijeru. Najočigledniju vezu između političkih razloga i naučnog rada Nikolić prepoznaje u objavljivanju studije na francuskom jeziku La littérature yougoslave 1930. godine, (u tri nastavka u časopisu, a 1931. godine kao knjiga), odmah nakon uvođenja diktature, jer se njom Popović obratio svetskoj javnosti sa namerom da pokaže kako diktatura nije prosta samovolja monarha već dovođenje u sklad države i nacije. Naposletku, Nikolić je ukazao i na znake Popovićevog odustajanja od koncepcije jugoslovenske književnosti i vraćanja srpskom stanovištu koji se vide u poznoj raspravi o Dositejevom Sobraniju, ali ti znaci se pojavljuju zbog nestanka političke ideje nakon ubistva kralja koji ju je sprovodio, što još jednom pokazuje da je Popovićeva motivacija u vezi sa političkom a ne naučnom sferom.
Nikolićeva studija pokazuje da su književnoistorijske ideje srpskih proučavalaca bile dugo opterećene političkim idejama o potrebi ujedinjenja sa Hrvatima i, potom i sa Slovencima, te da je evolucija književnoistorijske ideje u srpskoj nauci o književnosti prešla put od pansrpstva Stojana Novakovića do utapanja srpske književnosti u jugoslovensku književnost i samoporicanja, a projekat zajedničke književnosti zapravo nikada nije zaživeo, ni između svetskih ratova, ni nakon Drugog svetskog rata, ni u vreme prve, ni u vreme druge Jugoslavije. U Nikolićevoj knjizi posebno je naglašeno mesto Istorije srpske književnosti Jovana Deretića jer je ova knjiga označila povratak srpskom stanovištu u srpskoj književnoj istoriografiji. Nikolić je vrlo detaljno analizirao oba izdanja Deretićeve Istorije (prvo iz 1983. godine i drugo, prošireno, iz 2002. godine), kao i ostale Deretićeve knjige koje su važne za konstituisanje njegove književnoistorijske ideje, na prvom mestu monografije Put srpske knji­ ževnosti iz 1996. godine i Poetiku srpske književnosti iz 1997. godine i tako precizno utvrdio sve osobine Deretićeve književnoistorijske koncepcije, kao i promene koje su unete u prošireno drugo izdanje Istorije srpske književnosti. Nikolić naglašava da je Jovan Deretić Istorijom srpske književnosti prvi i jedini istoričar književnosti koji je u svojoj sintezi obuhvatio srpsku književnost kao jedinstvenu celinu, ali u isto vreme on je problematizovao lingvistički kriterijum za određivanje pripadnosti nacionalnoj književnosti čime je dubrovačku književnost odredio kao graničnu oblast srpske književnosti. Deretić je, za razliku od Stojana Novakovića, pokazuje Nikolićeva studija, prednost dao nacionalnom identitetu u odnosu na jezik zato što na jednom jeziku mogu da nastanu različite nacionalne književnosti, i kao važan kriterijum za određenje granica nacionalne književnosti on je video veroispovest pisaca. Deretićeva koncepcija određivanja obima srpske književnosti kao osnovu ima, dakle, religiju, ali je bila usmerena na jedinstvenost i nedeljivost unutar ograničenja na osnovu veroispovesti. Na taj način, pokazuje Nikolić, Deretić se suprotstavio idejama koje su se pojavljivale od sedamdesetih godina dvadesetog veka o regionalizaciji srpske književnosti i rasparčavanju na osnovu granica republika nekadašnje Jugoslavije. Iako smatra da Deretić daje „završni književnoistorijski oblik dugom srpskom odustajanju od dubrovačke književnosti i ograničavanju srpske književnosti na stvaranje samo pravoslavnih Srba, koje je prvi učinio Jovan Skerlić”14, Nikolić vidi osmišljenost Deretićevog književnoistorijskog stava u zauzimanju srpskog stanovišta i u suprotstavljanju duhu samoporicanja koji je dugo opterećivao istoriju književnosti u okviru srpske nauke o književnosti. Posebnost Deretićeve koncepcije ogleda se i u redukciji obima srpske književnosti u odnosu na Novakovićevo pansrpsko poimanje jer njegov pogled na status dubrovačke književnosti je mnogo bliži stanovištu Pavla Popovića iz 1913. godine po kojem je ona mesto dodira srpske i hrvatske književnosti.
Posebno mesto u Nikolićevoj knjizi ima poglavlje o književnoistorijskom radu Milorada Pavića jer se izdvaja iz linije istoričara koju Nikolić podrobno analizira. Budući da je Pavićeva književnoistorijska koncepcija zasnovana na radikalnom suprotstavljanju Skerlićevom pristupu koji je počivao na uvažava­ nju ideja u književnosti i na izlaganju istorije književnosti po piscima, Nikolić je čitav poduhvat nazivao protivistorijom i pokazao da Pavić ne uspeva da ponudi valjanu protivtežu Skerlićevom nasleđu zbog toga što njegova koncepcija počiva samo na suprotstavljanju književnoistorijskoj tradiciji, te nema nikakvu organizacionu ideju. Nikolić podrobno otkriva mnoge nepreciznosti, interpretativno nasilje, čak i krivotvorenje kojima se Pavić služi (pomenimo kao primer samo izbor iz opusa Gavrila Stefanovića Venclovića Crni bivo u srcu). Zbog toga njegov književnoistorijski rad biva označen, u najmanju ruku, kao nepouzdan.
Knjiga Identitet srpske književnosti Nenada Nikolića donela je srpskoj nauci o književnosti detaljnu analizu razvoja književnoistorijske ideje od XIX do početka XXI veka i pokazala dugo trajanje jednog opterećenja, politički motivisanog, zasnovanog na imperativnom pronalaženju modela za ujedinjenje srpske i hrvatske književnosti. Zbog tog opterećenja istorija srpske književnosti dugo je lutala ne mogavši da odredi obim ni jedinstvo svog predmeta, proučavaoci su zatvarali oči pred hrvatskim šovinizmom, bili spremni na redukciju srpske književnosti sve do njenog potpunog nestanka i utapanja u jugoslovensku književnost, a i pored sveg tog odricanja, projekat zajedničke književnosti Srba i Hrvata, kasnije i Slovenaca, nikada nije zaživeo. Nenad Nikolić je pojavu Istorije srpske književnosti Jovana Deretića označio kao prekretnicu jer je prvi put predstavila srpsku književnost kao celoviti, jedinstveni predmet i u njoj je konačno izveden povratak srpskom stanovištu. No, i pored činjenice da Deretićeva Istorija predstavlja prekretnicu jednog dugog istorijskog procesa, Nikolićeva knjiga pokazuje da i ona poseduje izvesne unutrašnje napetosti, te se potreba za osmišljavanjem književnoistorijskog proučavanja srpske književnosti ne iscrpljuje, i priča o identitetu srpske književnosti ostaje i dalje otvorena. Nama ostaje da se nadamo da će u budućim književnoistorijskim proučavanjima srpsko stanovište ostati jedini temelj proučavanja s obzirom na to koliko je vremena uzalud utrošeno u neostvarive i neizvodljive projekte.

Dr Milan D. Aleksić

01.01.21 Književna istorija

Iako se pred čitaocima našla sredinom 2019. godine – vreme koje danas izgleda barem deceniju daleko – poslednja knjiga Nenada Nikolića još uvek nije otpočela svoj pravi čitalački život. Iako je u danima pre velike promene imala i predstavljanje javnosti kod izdavača, na Kolarcu i na Drugom programu Radio Beograda, kao i prepoznavanje značaja u vidu nagrade „Nikola Milošević“, nad njom i dalje stoji otvorena mogućnost da postane jedna od onih velikih knjiga koje se ne čitaju iako se o njima na različite načine govori. Razlog za takvo stanje može biti isti kao i razlog za reč koja se prilikom govora o njoj najčešće spominje – podvig – ali ne tek u smislu da se pred čitaocem nalazi zahtevnih nešto više od petsto stranica osnovnog teksta i još oko dve stotine gustih stranica napomena (među kojima neke zamahom i obimom čine zasebne eseje ili male naučne priloge). Poduhvat koji je pred čitaocem pre nego što i otvori prvu stranicu u tome je što najpre sebi mora dati odgovor na ultimativno pitanje, jednako teško, ali nešto ređe postavljano nego ono kojim se knjiga otvara: šta je danas, treba li nam i zašto bismo se uopšte bavili proučavanjem istorije književnosti? Lako je onima koji su odabrali da im to bude profesija, opklada na da je samorazumljiv odgovor, pa makar bio i tautološki. Međutim, odrekne li se obaveze ili sposobnosti da se tim odgovorom sagradi most kojim bi i čitalačka zajednica delila takvo ubeđenje, čitava problematika knjige nađe se pred ponešto novinarski nespretno pa ipak genijalno formulisanom dilemom: da li je književna istorija pripovedna ili akademska disciplina? Odluči li se unapred da o pitanjima kojima je danas zasut naš šareni „književni život“ – našim novim knjigama i bestselerima, i savremenim periodizacijama, i prevrednovanjima kanona, i reformamaprograma, i mogućnostima istorije književnosti, uopšte načinom kako danas književnost jeste – odgovore ne mogu da daju knjige pisane pre 20 ili 150 godina, te da se njihovo čitanje i analiza osećaju po nekakvoj akademskoj memli i da ih treba prepustiti onima koji su dobrovoljno izabrali da svoje (razume se, dosadne) živote provedu nad njima, Identitet srpske književnosti može ostati knjiga o kojoj se može govoriti uz uopšteno slaganje o obimu i značaju velikog posla, tek uzgredno prigovarajući izboru ovog ili onog termina, prisustvu ili odsustvu ovog ili onog proučavaoca (zanemarujući sasvim tekst i argumentaciju kojom je svaki od ovih izbora obrazložen). Takav stav, međutim, biće ravnodušan pred podatkom da se poslednja knjiga sive edicije „Književne misli“ Srpske književne zadruge pre ove pojavila pre čak 32 godine, ili pred onim da programe predmeta Srpskog jezika i književnosti kroje bezimena tela koja propisuju promociju političkih agendi kao način na koji se danas mora učiti tumačenje književnog dela; stav ravnodušan pred znacima da se književnost kao prostor slobode sužava i instrumentalizuje upravo odustajanjem od mišljenja i zaobilaženjem postavljanja teških pitanja.
Pitanje kojim se Identitet... otvara – šta je srpska književnost –uspostavlja korpus proučavanja kojim se književnoistorijska ideja pokazuje kao polje u kome je preispitivanje i mišljenje celine srpske književnosti konstanta njenog institucionalnog postojanja. Svoje razumevanje fenomena istorije književnosti Nikolić je ponudio u zaključku svoje ranije knjige Problemi savremene književne istorije. Kritička prolegomena za obnovu nacionalnih književnosti i njihovih istorija, kao „istorijsku priču [koju] kao prihvatljivu i primenjivu presudno određuje njena konfiguracija koja iz nediferenciranih zbivanja prošlosti izdvaja događaje koji će zapletom biti tako uobličeni da omoguće čitaocima da refigurišu smisao istorije kao važan – ako ne i presudan – činilac identiteta zajednice kojoj pripadaju“ (Nikolić 2015: 213).

Iz ovakvog određenja je i na početku studije o srpskoj književnoistorijskoj ideji razlog postavljanja pitanja o identitetu prepoznat kao „izraz potrebe da se pripovedno uobliči predstava o srpskoj književnosti kao osmišljenom predmetu koji traje u vremenu, pripovedanjem o književnim delima prošlosti u kojima se prepoznaju vrednosti i značaj, i o njihovim međusobnim vezama i odnosima“ (Nikolić 2019: 10). Rikerovsko opredeljenje autora da u pripovednosti prepozna zasnovanost i književne istorije i identiteta zajednice kojoj ona pripada, u skladu s kojim i knjiga nosi podnaslov Priča o književnoistorijskoj ideji, novi odgovor na početno pitanje nudi kao „smisaoni efekat književnoistorijske priče o različitim identitetskim supstancijalizacijama koje su svoju potvrdu tražile kroz književnoistorijske priče“ (Nikolić 2019: 17), a autor zaplet sopstvenog naučnog pripovedanja ustanovljuje i na samom početku polažući ovakvu teleološku određenost pred čitaoca. U tome je i kriterijum koji je odlučio korpus proučavanja. To je niz književnoistorijskih napisa i istorija srpske književnosti koji predstavljaju tačke promene zapleta metaistorijske priče, kakav ostavlja po strani zahvate u kojima je konceptualizacija srpske književne istorije podrazumevana i preuzeta iz nasleđenog razumevanja, ili one u kojima je ona sporedna, u kojima nije postavljeno pitanje o celini kao okvir pojedinačnih radova u kojima se osvetljava književna prošlost.
Nastanak istorije književnosti kao discipline poklapa se s nastankom dve institucije u srpskoj kulturi – institucije moderne književnosti i nacije, ali se Nikolić ne zaustavlja na imenovanju horizonta perioda romantizma kao idejno-vremenske granice početka priče. Romantičarski temelj, pokazuje se, opstaje u konceptualizacijama srpske književne istorije i nakon završetka ove stilske i idejne epohe, te ga se, s jedne strane, ne sme odreći usmerava li se celovit pogled u istoriju književne istorije, ali sa druge, uz pripovednost umesto supstancijalnosti u osnovi mišljenja, on ne može neizmenjen omogućiti metaistorijski pogled u prošlost. Zbog toga se Nikolić poziva na tretman temelja romantičarskog nasleđa kao „slabe misli“, koncepta Đanija Vatima, kao načina da fleksibilnim, nijansiranim i diferenciranim pogledom analiza promena konceptualizacije identiteta nacionalne književnosti ne izneveri činjenicu istrajnosti romantičarske ideje supstancijalnog identiteta nacije, a da sopstvenom pisanju omogući otklon i izbegavanje nove supstancijalizacije i smeštanja središta identiteta u tačku izvan pripovedanja.
Već u prvim razmišljanjima o tome šta je srpska književnost uočljiva je problematičnost uspostavljanja mišljenja o identitetu. Zasnivanje književnoistorijskog identiteta srpske književnosti sredinom 19. veka javlja se kao dovršenje ranijeg procesa određenja posebnosti identiteta nacije, u kome se narodna književnost javlja kao njena oblikovna norma. Iz nje su izvedene „demokratičnost, istorijska opredeljenost i vera u napredak“ (Nikolić 2019: 35) kao ideje ključne u trenutku stvaranja nacija, odnosno zalog zbog koga su književnost i istorijska svest o njoj povlašćen prostor dejstva kohezivnih sila u procesu osvešćenja pripadnosti nacionalnoj zajednici. Posledična istovremena orijentacija nacije prema prošlosti naroda i budućnosti nacije-države raskorak je u kome se u dvostrukom svetlu prikazuju kriterijumi njene posebnosti već kod Jovana Subotića i Jovana Ristića. Krajem dvadesetih godina 19. veka, kako je pokazano na primerima Adama Dragosavljevića i naročito Georgija Magaraševića, izvor nepromenjive supstancije narodnog duha, sasvim u skladu s idejnim horizontom vremena, prepoznat je u narodnoj poeziji i maternjem jeziku. Istovremeno se razotkriva nepomirljivost dva pola takvog razumevanja književnosti: njene romantičarske zasnovanosti u zadatom, mistički i(li) metafizički shvaćenom srpskom duhu i njegovom očitovanju u završenim oblicima narodne kulture, sa, na drugoj strani, svešću o institucionalnom razvoju koji znači promenljivost i istoričnost ovih fenomena.

Već od Jovana Subotića i Jovana Ristića vizija srpske književnosti javlja se i kao projektivna, i u svakoj je njena budućnost određena odnosom prema središtu u kome se pronalazi srpskost, supstancija duha zajednice koja razvoju književnosti obezbeđuje istost identiteta. Jezik, narodna poezija, narodni duh – istovremeno se javljaju u potrebi da se u njih smesti zadata romantičarska osnova posebnosti srpske književnosti, s otkrivanjem njine problematičnosti u spoju zadatosti s idejom razvoja poreklom iz prosvećenosti.
Supstancijalističko razumevanje identiteta nacije i nacionalne književnosti ostaje konstanta, pokazujući već od Stojana Novakovića novu pravilnost: aporije osvešćene u jednom koraku istorijskog kretanja u sledećem ne bivaju razrešene, već donekle suspendovane otvaranjem novih ili promenom konteksta u kome se njihov značaj pokazuje naizgled manje važan, a nepromenljivo središte posebnosti i jedinstva nacionalne književnosti opstaje pomeranjem u dublje, složenije i apstraktnije koncepte, ne menjajući osnovni odnos kojim se prošlost predstavlja kao inteligibilna. Ni poslednja celovita Istorija srpske književnosti Jovana Deretića, iako kritički nastrojena prema tradiciji pisanja književnih istorija, ne nalazi način da svoju konstrukciju izmesti iz ovog paradoksa: potreba da uspostavi jedinstvo srpske književnosti kao celine, imajući pred sobom prethodne odgovore kojima se po pravilu negativno odgovaralo na ovo pitanje, i sama svoj odgovor smešta u supstancijalistički shvaćenu stabilnu strukturu, binarni model kakav se ponavlja u po svemu različitim književnim epohama kod Srba.
Tako je još kod Novakovića, autora prve celovite istorije srpske književnosti, paradoks živog, promenljivog i nedovršivog jezika, a uzetog kao postojanog jer je u osnovi (načelno dovršene) narodne književnosti kao izraza narodnog duha, prevaziđen zaokretom prema jeziku kao instituciji nacije. Takvim je zaokretom pažnja usmerena umesto na pitanja o prirodi jezika na pitanje njegove uloge. Otklonom od filologije koji donosi institucije kao integrativni faktor zajednice, te u vezi sa širim političkim i društvenim okolnostima predstavljen istorijski razvoj – istorija književnosti samo je jedan vid istorije srpskog naroda. Ovakvim je preakcentovanjem pomeren u stranu problem diskontinuiteta otvoren pred jezičkim kriterijumom, razumevanje jedinstva dela nastajalih na različitim jezicima na kojima su Srbi kroz svoju raznoliku prošlost stvarali književnost, a unutar srpske književnosti koja se javlja kao celina heterogenog ispoljavanja narodnog duha omogućeno je praćenje kretanja kao „traganje za procesima“ osmišljenih delovanjem institucija. Jedna od posledica uključivanja društvenog i političkog konteksta jeste Novakovićeva konstatacija da srpska književnost postoji kao izbačena iz svog prirodnog razvoja, ideje kakva se u budućnosti javila i kod Jovana Skerlića kao podtekst njegovog vitalističkog načela, a za tradicionalističke književne istorije kasnog 19. veka kao organicistička vizija razvoja književnosti. Od posebnog je značaja Nikolićevo uporedno čitanje Novakovićevih članaka nastajalih istovremeno i nakon pisanja dve Istorije srpske književnosti (1867, 1871). Moguću drugačiju konceptualizaciju, koja bi u oblikovanju celine uključila i znanje o posredovanosti i interpretativnoj prirodi pojmova koje svesno uzima kao zadate, a kakvo je iz napisa o srpskoj narodnoj poeziji i uopšte o istoriji uočljivo u Novakovićevom mišljenju, on svesno potiskuje zarad romantičarske vizije sagrađene na supstancijalnosti identiteta, a u sasvim poznim godinama, koje se preklapaju s delovanjem Pavla Popovića i Jovana Skerlića (koga je nadživeo), odustaje čak i od takve zadatosti – na zaranku 20. veka hilijastička vizija jugoslovenskog jedinstva javlja se kao nova supstancijalnost koja daje ideološki lake odgovore na teška identitetska pitanja 19. veka.

Takva zamena, međutim, pripremljena je na drugom planu već u koraku književnoistorijskog kretanja ispoljenog u književnoistorijskim radovima Jovana Skerlića i Pavla Popovića. Na problem jedinstva stare, narodne i nove književnosti, otvorenog kod Stojana Novakovića, Skerlić će odgovoriti potpunim razdvajanjem stare i nove književnosti, ali sada s kriterijumom literarnosti kao zalogom. Ovim je potezom sama književnost zadobila karakter supstancijalističkog temelja, kakav Skerliću omogućava i proširenje polja nove srpske književnosti tako da obuhvati i 18. vek, te da novu celinu sagleda iz pozicije koja u sebe uključujuje Novakovićevu ideju osujećenog prirodnog razvoja, ali i prevazilazi vukovsku poziciju kao granicu njene supstancijalnosti. Skerlićeva vitalistička vizija, oblikovana u slici ritmičnih talasnih smena dve paradigme – racionalističke i romantičarske – vodi i do prevrednovanja uloga ličnosti Dositeja i Vuka kao njihovih nosilaca, ali i naglašava još jednu konstantu srpske književne istorije koju Nikolićev metaistorijski narativ naglašava: potisnutu i sekundarnu ulogu estetskog vrednovanja za selekciju kojom se gradi književnoistorijski zaplet.
Složenost problema estetskog naročito je vidljiva u poglavlju o protivistoriji Milorada Pavića. Njegova je pozicija unutar knjige specifična, jer nakon unutrašnjeg zapleta o jugoslovenskom kontekstu naučno pripovedanje vraća na komplekse opštijih pitanja razumevanja istorije. Ta se pozicija u razvoju priče vremenski poklapa sa oživljenim interesovanjem za istorijsko mišljenje u drugoj polovini 20. veka i teorijskim pokušajima zasnivanja istorije književnosti na nepozitivističkim načelima. Na Pavićevom primeru Nikolić pokazuje kakvi su izazovi zamišljanja istorije književnosti izgrađene kao isključivo estetsko preispitivanje, ali analizira i posledice koje donose namerna polemičnost prema tradiciji uspostavljena suprotstavljanjem (Vuku kao aksiološkoj osi i orijentaciji Jovana Skerlića ka idejnoj vrednosti književnosti). U Pavićevom slučaju to za posledicu ima svođenje estetskog na formalno, a vrednovanje, u otporu prethodnom, utvrđuje se na poziciji savremenosti zagledane u sebe, na hipertrofiranoj ličnosti istoričara. Ovo je vraćanje starog pitanja koje je Stojana Novakovića zaokupljalo nakon pisanja druge Istorije – nemogućnosti postojanja „objektivne“ istorije zbog njene zavisnosti od onoga ko priču priča – samo izvrnuto naglavce. Nudeći previše svega onog što Novaković nabraja kao razloge zbog kojih se istorija približava umetnosti (naspram nauke), Pavić tu granicu prekoračuje nasiljem nad tekstom kakvo sprovodi umesto tumačenja i objektivizacijom svog estetskog suda ne pripovednom strategijom već oslanjanjem na neproverljivost tvrdnji zbog nedostupnosti izvora. Ocene Nenada Nikolića – mistifikacija i nerazaberivost sistematizacije – tačni su, mada i različito vrednovani, opisi poetike Pavićevog pisanja, a tu tačnost, na paradoksalan način, potvrđuje i karakteristični argument odbrane značaja ove konceptualizacije za samorazumevanje srpske književnosti koji se zasniva na – Pavićevoj ličnosti, koja bi, ne može se tvrditi, možda i bila sasvim saglasna s ovakvim određenjem.
Sa druge strane, od Skerlića i Popovića nastavlja se i razvija problematika granice u odnosu na hrvatsku književnost, kakva se Stojanu Novakoviću javila kao reakcija na pansrpsku viziju dobijenu dosledno izvedenim jezičkim kriterijumom ograničenja nacionalne književnosti, a početkom 20. veka predstavljala pounutrašnjenu obavezu obzira u mišljenju. Vođeni hilijastičkom vizijom jugoslovenskog jedinstva, obojica čine korak koji pristaje na hrvatsko samoodređenje koje projektuje savremenu narodnost u prošlost – zanimljivo, u oba slučaja krivotvorenjem Dositejevih iskaza – koji za posledicu ima suženje polja srpske književnosti na stvaranje samo pravoslavnih govornika srpskog jezika kod Skerlića, odnosno odustajanje od najpre snažno hermeneutičkog i komparativnog određenja statusa dubrovačke kao i srpske i hrvatske književnosti kod Pavla Popovića, a zatim potpunom zamenom jedne celine drugom: postojeće srpske književnosti projekcijom željene jugoslovenske, zamišljene kao deo političkog projekta koji Popovićeva konceptualizacija ne reflektuje već tek treba da stvori.
Konceptualizaciji književne istorije Jovana Deretića u Identitetu srpske književnosti Nikolić pristupa drugi put, oslanjajući novo sagledavanje na analize sprovedene u svojoj knjizi Geometrija prošlosti. Književna istorija Jovana Deretića (2013) i teorijsku analizu u već pomenutim Problemima savremene književne istorije. Kontekstualizacijom u metaistorijskom sagledavanju nacionalne književne istoriografije pokazano je u čemu je Deretić u odnosu na njenu tradiciju novina i alternativa: uzimanjem u obzir prethodnih ključnih mesta oblikovanja svesti o prošlosti, potrebom za njenim preosmišljavanjem i nijansiranjem umesto osporavanja i odbacivanja. Do toga Deretić dolazi postavljajući sebi još jednom ista pitanja koja su vodila ranije proučavaoce književnosti – o jeziku, narodnoj i staroj književnosti, periodizaciji i selekciji, izboru kriterijuma vrednovanja – ovaj put nudeći priču umesto odgovora, u kojoj iznova oblikuje nacionalni identitet književnosti, „književnu nacionalnost“, kao njenu unutrašnju osobinu, zasnovanu radom kulture u samim književnim delima. Sa druge strane, Deretićev pogled ostaje deo te tradicije, ograničen na isti način tom pripadnošću: supstancijalošću kao zalogom jedinstva književnosti, traženoj u sistemu binarnih odnosa, stabilnoj strukturi u kojoj iako sadržaj identitetske posebnosti nije unapred pripisan, njeno strukturalno mesto jeste zadato. Nikolić ukazuje na mesta nedovoljnosti i problematičnosti Deretićevog pristupa, mesta gde geometrija ne može da ponese finesu i širinu, ali kakva ne poništavaju osnovnu tvrdnju da je to „najpodrobnije, najraznostranije i najopširnije“ razmatranje srpske književnosti, čija je veličina upravo u mnogostranoj perspektivizovanosti zagledanoj u jedinstvenu celinu. Deretić je precizno opisan kao „moderni istoričar književnosti koji stoji uz romantičarsku metafiziku“. Svest o nacionalnoj pripadnosti i istoričnost kao formativno načelo dve su linije koje povlači da njima ujedini svoju književnoistorijsku priču kao interpretaciju i da izgradi okvir u kome ima prostora za nijansu i kombinatoriku, ali je svojim čvrstim zasnivanjem identiteta srpske književnosti ograničen sopstvenom nereflektovanom pripovednom pozicijom.
Pozicija takve refleksije mesto je iz koga je izvedena i priča o književnoistorijskoj ideji kao prostoru oblikovanja identiteta srpske književnosti. Ona najpre otkriva nezavršivost pripovedanja jer raskriva iluziju da bilo koja tačka završetka pojedinačne priče može biti tek nešto više od privremenog zaustavljanja, trenutka pribiranja i orijentacije onih koji pričanjem konstituišu sebe. Međutim, to je i pozicija iz koje se ispostavlja zahtev budućnosti. Taj zahtev je na kraju knjige Nenada Nikolića sasvim konkretno predstavljen kao iskoračenje ka poziciji u kojoj je mogućnost da srpska književna istorija oslovi i tri specifična teksta – Lažnog cara Šćepana Malog, Davorje i „Spomen na Ruvarca“ – čije se stavljanje u prvi plan traži uz zadržavanje kanonski centralnih dela Njegoša, Sterije i Laze Kostića. Dela obeležena ironijom kao postupkom koji nagriza stabilna središnja mesta tradicionalne predstave o srpskoj književnosti („nacionalizam, istoriju, kulturu i čoveka“) u otvorenosti za samoosporavanje omogućavaju da se književna istorija zasnuje na stalnom preosmišljavanju unutar zajednice kojoj ona i dalje nešto znači, koje je obnova nacionalne književnosti procesom promišljanja unutarnjih nesaglasnosti umesto njihovog zanemarivanja. Takva otvorenost znači i odgovornost za mesto iskoraka iz stalno umnožavajućih i kružećih određenja nakon napuštanja čvrstih identitetskih oznaka, spremnost za vrtoglavicu pred širenjem smisla koja vodi do uznemirujuće slike rastakanja. Jer smislena prošlost nije maketa koja ukrašava kamin dokazujući materijalnost od koje je sačinjena već priča o načinu i razlogu zbog koga je tu gde je. Zalaganje za uvek novu priču, koja bi prethodne uvažavala kao slabi temelj, ali se samosvešću o fluidnosti, istoričnosti i interpretativnosti oslobodila krutosti koja znači nedovoljnost modela da iz preobilja oblikuje značenje, mesto je početka i kraja Identiteta srpske književnosti.
Dunja S. Rančić