Greh i kazna božija

19.01.14

Jelka Ređep o sudbinama i predanjima srpskog srednjeg veka. Vizija velike države Đorđa Brankovića ostala samo neostvarena zamisao o državi kod Srba još u 17. veku

Za više od pola veka mog istraživanja i prožimanja srpske srednjovekovne književnosti i usmenog predanja, nastojala sam da verujem mnogim čitanjima poznatih i opreznim nalazima nepoznatih rukopisa. Nije slučajno što mi je unekoliko bila bliska Nada Klaić, koja je istinoljubivost našeg Ilariona Ruvarca usadila u hrvatsku istoriografiju. Moja vraćanja na iste motive svedočanstvo su o uzlaznom, spiralnom usvajanju naše često nepoznate baštine.
Ovo ističe dr Jelka Ređep, koja je bila dugogodišnji predavač na Filološkom fakultetu u Novom Sadu, kao i na univerzitetima u Berlinu, Haleu i Regensburgu. Do sada je objavila niz značajnih studija, monografija i antologija, a neki radovi, rasuti po raznim časopisima i zbornicima, sabrani su u višestruko i zanimljivu i stručno dragocenu knjigu "Greh i kazna božija" (sa podnaslovom "Sudbine, bitke i predanja srpskog srednjeg veka") koju je nedavno objavio novosadski "Prometej".

* Jedan od zaključaka vaše knjige je podudarnost sudbina vladara i zemalja, odnosno, kako zbog grehova kraljeva ili careva stradaju narodi.
- O grehu i kazni božijoj u srednjovekovnim spisima i usmenom predanju može se raspravljati s ideološkog ali i teorijsko-poetičkog stanovišta. U nauci je pisano o grešnosti i stradanju kao toposima. U vezi s tim je i vizantijska teorija, da je zbog greha Romeja propala Vizantija. I propast carstva srpskog tumači se na isti način. U kosovskoj legendi propast srpske srednjovekovne države poistovetila se sa porazom na Kosovu 1389. U legendi se meša hrišćanski pogled o trajnosti i nepromenljivosti u društvu, o kazni božijoj, sa feudalnim odnosom koji je hijerarhijski i zahteva vernost. Znači, krivo je neverstvo, prekršaj feudalnog zaveta, zaveta između vazala i vladara, koji je božiji predstavnik na zemlji, odnosno izdaja Vuka Brankovića, Vukašinovo ubistvo cara Uroša.

INKARNACIJA ĐAVOLA

* Iako je u srednjovekovnim spisima žena predstavljena kao inkarnacija đavola, nekoliko žena iz tog vremena ostavilo je veoma značajan trag?
- To je tačno. Grigorije Camblak (15. vek) u "Žitiju kralja Stefana Dečanskog" piše o Simonidi, ne pominjući njeno ime, da je inkarnacija đavola i da je navela kralja Milutina da oslepi nedužnog sina Stefana. Kad se ističu vrline žena, najčešće se govori o njihovoj pobožnosti i dobrodušnosti, a Konstantin Filozof (15. vek) u "Žitiju Despota Stefana Lazarevića" daje najveće pohvale kneginji Milici i monahinji Jefimiji. Po njemu, prva je "božanstvena žena", a druga je "u mnogim stvarima i besedama najmudrija".

* Poredeći kosovsku legendu i legendu o ubistvu kralja Zvonimira, uočili ste tipološke sličnosti i paralelizam?
- Zbog izdaje Vuka Brankovića, uglednog feudalca, kralja Vukašina i, po legendi, ubistva cara Uroša, kao i zbog hrvatskih velikaša koji su, takođe po legendi, ubili kralja Zvonimira na Kosovu kod Knina, kazna stiže narode, jer ostaju bez domaćeg vladara: Srbi padaju u tursko ropstvo, a Hrvatima vladaju ugarski kraljevi. Obe legende su, zapravo legende o propasti nacionalnih država. Ideja o propasti srpske srednjovekovne države zbog greha i kazne božije, s asocijacijom na drugu knjigu Mojsijevu, prisutna je u obe "Hronike" grofa Đorđa Brankovića i u "Istoriji" Jovana Rajića. Vremenom greh cara Dušana, prema ocu, kralju Stefanu Dečanskom, pominje se kao razlog propasti srpske države. Danilov učenik iz 14. veka govori o prirodnoj smrti Stefana Dečanskog, dok Grigorije Camblak iz 15. veka piše o Stefanovoj smrti udavljenjem. Grof Branković ne pominje izdaju Vuka Brankovića, kao što se kaže u legendi, a potom i u nekim istoriografskim delima, jer se smatra potomkom svetih sremskih Brankovića.

* Šta današnjim čitaocima mogu da pruže srpske srednjovekovne biografije, odnosno žitija?
- Žitije spada u kultne spise i služi za veličanje i slavljenje ličnosti. Teoretičari ukazuju na jedan tip žitija koji je u srpskoj tradiciji dobio oblike koje nalazimo u drugim književnostima. Otuda naziv stare srpske biografije. u tim delima mogu biti opisani istorijski događaji, ali i legenda. Stare srpske biografije su pisane u periodu od 13. do 17. veka, a današnjem čitaocu mogu biti dragocene, jer pored podataka o životu srpskih vladara i crkvenih velikodostojnika, iznose i opisuju istorijske događaje. Tako je Konstantinovo žitije više istoriografski, no hagiografski spis. Baveći se i poetikom biografija, uočili smo da postoje razlike među njima. Ima i uticaja drugih dela, srednjovekovnih romana, tako da se može govoriti o prožimanju žanrova.

* Smatraju vas najboljim poznavaocem života i dela grofa Đorđa Brankovića. Za njega kažete da je bio "vizionar obnovljene srpske države"?
- To je znamenita barokna ličnost srpske kulture. Opsednut idejom o svom despotskom poreklu, bio je zanesen mišlju o stvaranju ne samo srpske, već velike balkanske države. To je doživljavao kao važnu misiju za srpski narod. Dokazujući svoje poreklo od svetorodne loze sremskih Brankovića, što je nelegalno, on je u hronikama, posvedočio i dokazao legitimitet srpskog naroda. Uporedo sa pisanjem svojih dela bavio se diplomatskom delatnošću. Austrijskom caru Leopoldu I podneo je svoj Memorijal, u kome je izneo plan stvaranja države, na teritoriji koja bi bila oslobođena od Turaka, a na čijem čelu bi bio on kao naslednik srpskih vladara. Godine 1683. dobio je titulu barona, a 1688. titulu grofa od cara Leopolda I. Naivno je bilo verovati da će Leopold I dozvoliti Đorđu Brankoviću da osnuje srpsku državu na austrijskoj teritoriji. Brankovićeva vizija velike države i sugestije o njenom ustrojstvu, ostaju samo iluzija, neostvarena zamisao i pokušaj stvaranja države kod Srba još u 17. veku.

OD MORAVE DO PARIZA

* Dva priloga posvetili ste Dušanu Matiću, kome su Kosovski boj i srpski srednjovekovni spomenici bili velika inspiracija. To se ne bi, možda, očekivalo od ovog pesnika?
- Na Kosovu je bilo više bitaka (1389, 1402, 1448), i često su bile inspiracija piscima. Mada nepatetičan pesnik, nije paradoksalno što je Dušan Matić imao asocijacija na Kosovo. U svom prvom školskom radu, u Francuskoj, on je pisao o Kosovu, kao šahovskom polju, o tome da je Kosovo polje ptica kosova. Matić pripada onim našim nadrealistima (kao što su Davičo i Dedinac), koji su našu njivu i Moravu spajali sa prestonicom sveta, Parizom. Od tog svog prvog rada, živeći u Francuskoj, posle albanske golgote, kao đak, Matić je bio u tome dosledan sve do smrti.

Dragan Bogutović