Episkop Vikentije Popović (1774-1785)

01.07.21

Zbornik Matice srpske za književnost i jezik
Razvoj srpskog društva u Habzburškoj monarhiji tokom 18. veka doveo je do stvaranja elite u kojoj je jerarhiji pripadala posebna uloga s obzirom na to da je bila nosilac i čuvar prava stečenih Privilegijama. Kako je odmicalo vreme tako su kod srpskih vladika slabili stari, postvizantijski kulturni uticaji, a jačali novi prosvetiteljski. Jedna od ličnosti kod koje se mogu pratiti ove promene, bio je vršački vladika Vikentije Popović (1711/1712–1785, episkop 1774–1785). Knjiga o njemu iz pera prof. dr Branislava Todića, redovnog profesora na Odeljenju za istoriju umetnosti, Filozofskog fakulteta u Beogradu, predstavlja dragocen doprinos proučavanju srpske prošlosti 18. veka.
Dosadašnji naučni opus prof. dr Todića se može podeliti u dva hronološka okvira, s jedne strane tu je srednji vek, posebno teme iz istorije umetnosti Nemanjićke i države njihovih naslednika, a sa druge strane, umetnost Srba u Habzburškoj monarhiji u 18. veku, mada ova gruba podela ne oslikava dovoljno svu širinu tema koje su do sada inspirisale njegov naučni rad. Najnovijom knjigom kojom se predstavlja čitaocima upotpunjuje znanja o srpskom društvu, crkvi, institucijama, prošlosti i kulturi 18. veka, kroz studiju slučaja – život i rad vršačkog vladike. To je postigao kroz dve celine knjige, prvom (str. 11–169), u okviru autorskog teksta o Vikentiju Popoviću i drugom, autobiografskim izvorom tj. Popovićevim episkopskim Dnevnikom bogosluženja (170–308). U prvom delu donosi relevantne istorijske podatke kroz jasan, precizan, naučno utemeljen tekst, nastao na osnovu literature, objavljene i neobjavljene građe Arhiva SANU u Sremskim Karlovcima i Beogradu, Arhiva Vojvodine i arhiva crkava u Vršcu. Taj deo knjige je podeljen na devet poglavlja – Vikentije Popović u manastiru Šišatovcu (11–37), Vršačko­karansebeški episkop (38–62), Arhijerejske počasti i iskušenja (63–79), Pastirska služba (80–111), Priložnik i ktitor (112–120), Ktitor manastira Šišatovca (121–137), Izgradnja nove saborne crkve u Vršcu (138–150), Poslednje iskušenje i smrt (151–163), Epilog (164–169). U drugom delu knjige, pre teksta Dnevnika bogosluženja, nalazi se opis ovog rukopisa, sa svim relevantnim podacima o njemu. Pored navedenog knjiga sadrži Predgovor, Spisak izvora i literature, Rezime na rumunskom i engleskom jeziku, Registre, kao i Spisak ilustracija i njihovo poreklo. U knjizi je prikazan bogat ilustrativni materijal, kako portreti episkopa i mitropolita, tako i fotografije odeždi, crkvenih građevina i mobilijara.
Autor na osnovu istorijskih izvora piše o Popovićevom životu, ukazujući gde je slika o njemu, narativom ili nedovoljnim poznavanjem arhivske građe, bila pogrešna. Naglašava trenutak kada Popović počinje uspon u Karlovačkoj mitropoliji, kroz priliku koja mu se pružila 1734. da u Severinskoj episkopiji pomaže rad novog vladike Simeona Filipovića. Sa tim nasleđem Popović 1739. postaje šišatovački iguman. Profesor Todić napredak Šišatovca u vreme Popovićeve uprave dokumentuje kroz tekst o manastiru i njegovim ktitorima – Isakovićima, Monasterlijama i Vitkovićima, srpskoj vojnoj eliti iz prve polovine 18. veka.
Karlovački mitropoliti su pred Popovića postavljali sve zahtevnije zadatke, koji su bili vrsta ispita za veće poverenje u njega. Ovo kulminira u doba mitropolita Pavla Nenadovića, a autor je ukazao upravo na činjenicu da je Nenadović u Popoviću prepoznao osobu koja će sprovesti u delo njegove reforme u sremskim manastirima. Zato ga postavlja 1751. za arhimandrita, a 1753. za provincijala Arhidijeceze. Kroz opis Popovićeve delatnosti kao požrtvovanog reformatora monaštva, osobe koja je mitropolijski izaslanik za smirivanje buna u Baniji i Slavoniji, učesnik u Feketinoj reambuaciji 1754/1757, izaslanik u Kostajničkoj eparhiji 1766, administrator Budimske episkopije (1767–1768), autor pokazuje jednu stranu ličnosti šišatovačkog arhimandrita, kao odgovornog, odanog i požrtvovanog.
Profesor Todić prikazuje svet karlovačke jerarhije i srpskog društva i u njemu živim tonovima obojeno mesto Vikentija Popovića. Vidi se to kroz priču o privremenom gubitku uticaja, koji se Popoviću desio u vreme mitropolita Jovana Georgijevića. Netrpeljivost koju je novi mitropolit gajio prema svom prethodniku i njegovim saradnicima nije dugo trajala, jer je već 1773. umro. Autor tada na virtuozan način dočarava Sinod iz 1774. u kojem sede sve osobe koje svoj uspon duguju mitropolitu Pavlu i koje znaju da je i Popoviću mesto među njima. Novi mitropolit Vikentije i episkopi su poznavali Popovićeve kvalitete i zasluge, a autor ukazuje na činjenicu da im on usled svojih godina neće biti konkurencija i neće ugroziti ambicije pojedinaca da jednog dana postanu mitropoliti.
Detaljno je opisan Popovićev izbor i ceremonijal uvođenja u tron. Takvi opisi, a ima ih kasnije (oprosti, degradacije, osvećenja crkava), doprinose zanimljivosti knjige, i pružaju mogućnost da se kroz nju spozna svet 18. veka, što nimalo nije lako, usled karaktera istorijskih izvora iz tog perioda. Zato ovo predstavlja poseban kvalitet Todićevog istoriopisanja. Kroz knjigu se uočava velika povezanost Popovića sa manastirom Šišatovcem. To je vidljivo u prvom delu knjige, na primeru radova koje je u njemu sproveo do izbora za episkopa, a još je jasnije u delu gde autor piše o vremenu kada je Popović bio episkop jer je tada finansirao izgradnju nove manastirske crkve i priložio mnoge darove. Popovićevo ktitorstvo predmet je posebnog poglavlja, a on je, konstatuje Todić, u jerarhiji Karlovačke mitropolije tokom 18. veka bio najveći ktitor. Čitaocima autor, na taj način, pokazuje još jednu Popovićevu osobinu i dočarava njegove poglede na svet. Vidi se to posebno kada profesor Todić postavlja pitanje, da li je vršačko-karansebeški episkop ustoličavajući Petra Petrovića, predstavnika mlade obrazovane generacije srpskih vladika, shvatao i video koliko se on razlikuje od njih. Na istom tragu je i konstatacija da je od svih episkopa najbliži bio vladici Jovanu Jovanoviću.
U prikazivanju Popovićeve ličnosti autor nije propustio da opiše i njegove negativne osobine. Dok se one ne vide jasno na početku knjige, u drugom delu, a posebno pri njenom kraju njima je posvećeno dovoljno prostora da bi se Popović u potpunosti sagledao. Vidi se to već u detaljnom opisu pobune u Vršcu iz 1777. Od tog događaja, kada je intervenisala vojska i bilo mrtvih, počinje nepoverenje između episkpa i njegovih sugrađana. Iako u izazivanju pobune u Vršcu nije bilo krivice vladike Popovića, on je iz pozicije vlasti smatran odgovornim jer nije dovoljno odlučno i pažljivo sproveo reforme. On, koji je u doba mitropolita Nenadovića bio njegov oslonac u reformisanju manastira i monaštva, sada je viđen kao osoba koja reforme ne sprovodi energično. Upravo u ovom delu profesor Todić ukazuje izvanredno na razlike u reformama – onim koje je Popović nekada sprovodio u Sremu i onim koje je trebalo da sprovede u sopstvenoj eparhiji – konstatujući da mu je u Sremu bilo lakše, jer se zaklanjao iza autoriteta Pavla Nenadovića, ali kada je on bio autoritet pokazao je nedovoljnu spretnost.
Negativnim osobinama Popovića pripadale su one koje je autor opisao u poslednjem delu teksta, a koje se odnose na smrt vladike. Vidi se tu njegov tvrdičluk i staračka svadljivost podstaknuta bolestima. Kroz priču o sukobima sa vršačkim sveštenicima i Popovićevo nesnalaženje u reformama vidi se namera profesora Todića da nijansirano prikaže čoveka izvan shematskih okvira. U tom smislu zanimljiv je zaključak o vršačkom episkpu dat kroz prizmu administracije arhimandrita Genadija Dimovića, koji je tamnim tonovima opisao Popovićevo vođenje eparhije i dvora. Taj ispravni stav autora vidi se i u pisanju o ustoličenju novog episkopa – Josifa Jovanovića Šakabente 1786. kada niko nije pomenuo njegovog prethodnika Vikentija Popovića.
U nastavku knjige profesor Todić je doneo tekst Popovićevog Dnevnika bogosluženja koji se čuva u Arhivu Vojvodine u Novom Sadu. Sam dokument sadrži znatno više podataka od pukog popisa mesta u kojima je vladika načalstvovao liturgijom. Imena sveštenika, starost crkava, mošti svetaca koje su položene u časne trpeze, ko je sa vladikom sasluživao, samo su deo informacija koje ovaj autobiografski izvor pruža. Podaci iz Dnevnika su često jedini dokument za neke hramove ili jedan od retkih u kojem se pominju određeni događaji, kao npr. da je vladika Petar I Petrović Njegoš hirotonisan u Sabornoj crkvi u Sremskim Karlovcima, a ne u crkvi Sv. Petra i Pavla, kako je to kroz usmeno predanje ušlo u literaturu. Autor je uz sve to doneo u fusnotama puno podataka gotovo za svaku ličnost koju Popović pominje u Dnevniku, te na taj način izvor za čitaoce učinio dvostruko korisnim.
Knjiga o episkopu Vikentiju Popoviću svim čitaocima može pružiti jasnu, zanimljivu i naučno utemeljenu predstavu prošlosti i kulture srpskog društva u Habzburškoj monarhiji, a opis episkopa Vikentija čije je osobine, ideje, delatnost i stremljenja nadahnuto prikazao prof. dr Branislav Todić, pokazuje kako se i sa građom koja je često neinspirativna može napisati izvanredna knjiga i čitaocu približiti davno nestali svet 18. veka.

Dr Nenad Đ. Ninković