Dvostruke manjine u Srbiji

01.11.17

Etnoantropološki problemi

Monografija Dvostruke manjine u Srbiji, naučnog saradnika Balkanološkog instituta SANU dr Aleksandre Đurić-Milovanović govori o religijskim, lingvističkim, kulturnim i etničkim „drugima” u Srbiji, naime o rumunskim neoprotestantima u Vojvodini, tačnije u srpskom delu Banata. U pitanju je prerađen i dopunjen tekst doktorske disertacije odbranjene na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Beogradu 2012. godine. Autorka, na osnovu višegodišnjeg terenskog istraživanja, uvodi termin „dvostruke manjine” i objašnjava na koji način funkcioniše odnos između etničkog i religijskog identiteta Rumuna neoprotestanata u Srbiji.
Ova kvalitativno-teorijska studija sastoji se iz sedam poglavlja sa potpoglavljima, bibliografije, rezimea na engleskom jeziku i indeksa ličnih imena. U Uvodu nas autorka uvodi u istraživanja religije, pre svega manjinskih i novih religija, izlaže svoj teorijsko-metodološki aparat (socijalni konstrukcionizam u oblasti religije, diskurs analiza, analiza narativa, metodološki agnostici-zam), kontekstualizuje istraživanje u svetlu razumevanja etničkog i religijskog identiteta i objašnjava šta je to neoprotestantizam. Ukratko, neoprotestantizam predstavlja ogranak hrišćanske tradicije, u pitanju je religija ličnog izbora koja naglašava strogu moralnost i konzervativan pristup u praktikovanju načela vere (14). U Srbiji su neoprotestantske zajednice osnovane uglavnom krajem 19. i početkom 20. veka i autorka u knjizi govori o četiri rumunske neoprotestantske zajednice: nazaranskoj, baptističkoj, adventističkoj i pentekostalnoj. One se u Srbiji, na osnovu „Zakona o crkvama i verskim zajednicama”, ubrajaju u netradicionalne ili konfesionalne zajednice čime se zanemaruje njihov istorijski kontinuiet na ovim prostorima. Termin „dvostruke manjine” kojim autorka opisuje ove zajednice ukazuje da su oni etnička i verska manjina u Srbiji ali i verska manjina među Rumunima u Vojvodini. Drugim rečima, oni su priznati kao etnička manjina ali ne i kao crkva ili verska zajednica. Hipotezu – da li je Rumunima neoprotestantima u Srbiji važniji religijski od etničkog identiteta – autorka proverava u narednim poglavljima (pre svega u petom i šestom). U drugom i trećem poglavlju, Đurić-Milovanovićeva objašnjava širi istorijski kontekst razvoja protestantizma i neoprotestantizma i pojavu Rumuna u Vojvodini.
Naime, u poglavlju Istorijski kontekst razvoja protestantizma i neoprotestantizma autorka predstavlja protestantizam i reformaciju u Evropi i, specifičnije gledano, u Srbiji i zatim se fokusira na istoriju, dogmatiku i organizaciju spomenutih neoprotestantskih zajednica. Neoprotestantizam se odnosi na brojne verske zajednice nastale uglavnom tokom 19. i početkom 20. veka u Evropi i Americi iz ogranaka anabaptističke evropske i britanske reformacije, kao što su nazareni, metodisti, adventisti sedmog dana, baptisti, pentekostalci, Jehovini svedoci. U Republici Srbiji postoji nekoliko neoprotestantskih zajednica: Hrišćanska adventistička crkva, Evangelička metodistička crkva, Evanđeoska crkva, Crkva Hristove ljubavi, Hristova duhovna crkva, Crkva Božija, Hristova crkva braće, Hrišćanska nazarenska zajednica. Neoprotestantske zajednice su se pojavile na prostorima Karlovačke mitropolije, tačnije u južnoj Ugarskoj u 19. (nazareni, baptisti, adventisti) ili početkom 20. veka (pentekostalne zajednice) i u kasnijim decenijama se njihova učenja šire i u Kraljevini Srbiji. Sve zajednice se razvijaju i šire svoju delatanost u prvoj polovini 20. veka da bi tokom Drugog svetskog rata i kasnije tokom komunizma njihovi članovi bili u teškom položaju. Zbog odlaska velikog broja Nemaca iz posleratne Jugoslavije, zatim progona članova, ateizacije, nacionalizacije imovine i zatvaranja crkava, dolazi do smanjenja broja vernika u Srbiji i veliki broj emigrira u anglo-saksonske zemlje.
U trećem poglalju, Rumuni u Vojvodini, Aleksandra Đurić-Milovanović daje širi pregled pojave Rumuna u Vojvodini. Tu treba, pre svega, spomenuti nekoliko tema: 1) kolonizacija Rumuna – prisustvo predaka današnjih Rumuna počev od 14. veka u Vojvodini; 2) rumunska nacionalna manjina – stvaranje, razvoj i aktuelno stanje u Srbiji tokom 20. veka. Prema poslednjem popisu u Srbiji živi 29.332 Rumuna od kojih 25.410 živi u Vojvodini. Rumuni imaju Ustavom i zakonima RS zagarantovana manjinska prava. Od 2007. godine kada Rumunija ulazi u Evropsku uniju dolazi do učvršćivanja veza sa maticom što rezultuje većom mobilnošću Rumuna iz Srbije; 3) religijski identitet – Rumuni u Vojvodini su većinom članovi Rumunske pravoslavne crkva, ali ima i pripadnika Rumunske grkokatoličke (unijatske) crkve i neoprotestantskih zajednica (nazareni i adventisti, baptisti, pentekostalci).
U poglavlju Istraživanje neoprotestantskih verskih zajednica i etnografska građa Đurić-Milovanovića objašnjava detaljnije metodološki pristup koji se zasniva na višegodišnjem kontinuiranom terenskom radu (2007–2011) i etiku svog istraživanja. Tokom etnografskog rada, autorka koristi metode posmatranja s učestvovanjem i polustrukturirani intervju s vernicima i pastorima s kojima priča na rumunskom jeziku. Činjenica da govori rumunski jezik, zna istoriju neoprotestantskih zajednica, održava kontinuirane kontakte s ispitanicama i da potiče iz Banata, obezbedilo joj je poluinsajdersku poziciju i poverenje ispitanika. Njeno istraživanje rumunskih neoprotestanata se kretalo u pravcu istraživanja Rumuna neoprotestanata u srpskom delu Banata i rumunske baptističke zajednice u Temišvaru. Takođe, u cilju dobijanja komparativnih rezultata, intervjuisala je i Rumune pravoslavce i grkokatolike u Banatu i Srbe neoprotestante u rumunskom delu Banata. I na kraju, autorka predstavalja etnografsku građu podeljenu na nekoliko potpoglavlja: poznavanje istorijata zajednice; biblijske teme (Stari i Novi Zavet) i dogmatika; konverzija ili obraćenje; neoprotestantske verske prakse (obredi: krštenje i večera Gospodnja, interakcija i jezik: bogosluženje i propoved, pevanje himni i muzika u zajednici, molitve, evangelizacija, misionarstvo i javne aktivnosti u zajednicama, životni ciklus u neoprotestantskim zajednicama: rađanje i deca, brak, smrt i sahrana); odnosi između neoprotestantskih i drugih verskih zajednica; odnos neoprotestanata prema državi.
U petom pogavlju Odnos religijskog i etničkog ideniteta autorka je izdvojila dominantne diskurse i narative iz korpusa terenske građe (izložene u prethodnom poglavlju) i odredila dominantne diskurse koji utiču na formiranje (više mogućih) identiteta. U pitanju su četiri različita nivoa diskursa i narativa: neoprotestantski religijski diskursi (kao što su propovedi – zahvalnost Bogu, tumačenje delova Biblije, pesme u slavu Hrista, važnost pokajanja, misionarski diskurs, eshatološki i apokaliptični opisi); diskursi o etničkom identitetu, diskursi o jezičkom identitetu i narativi o konverziji. Aleksandra Đurić-Milovanović objašnjava da postoji i „metadiskurs” svih neoprotestantskih zajednica, gde neoprotestantizam služi kao parametar za poređenje, tj. za razgraničenje ili samoodređenje (230) zato što verski identitet ima primat u odnosu na etnički. Mnogi njeni sagovornici su pokazali indiferentnost prema etničkom samoodređenju, dok diskurzivna konstrukcija jezičkog identiteta predstavlja oblik potvrđivanja i izgrađivanja identiteta vernika kroz upotrebu maternjeg jezika i specifične neoprotestantske terminologije što sve zajedno ima kohezivnu ulogu (240). Objašnjavajući da su narativi o konverziji značajni u intervjuima, autorka objašnjava da je obraćenje neophodno čak i za one koji su rođeni u određenoj verskoj zajednici. Na kraju poglavlja, autorka razmatra socijalnu distancu između neoprotestantskih rumunskih zajednica ali i u odnosu na rumunsku i srpsku pravoslavnu i rumunsku grkokatoličku crkvu.
Multikulturalizam, religijski pluralizam i dvostruke manjine je poglavlje u kome autorka razmatra spomenute teorijske pojmove, kritički ih preispituje, dovodi u vezu i objašnjava na primeru neoprotestanskih rumunskih zajednica u Vojvodini. U okviru ovog poglavlja, autorka takođe skreće pažnju na diskriminatorne odredbe u Ustavu RS i manjkavost „Zakona o crkvama i verskim zajednicama”, zatim na negativnu medijsku sliku i stereotipe o manjinskim zajednicama u Srbiji zbog čega dolazi do njihove stigmatizacije, etiketiranja kao „verskih sekti”, širenja „moralne panike” itd. (279). Takva slika u javnosti pokazuje nizak stepen verskih sloboda u Srbiji i nedostatak moći dvostrukih manjina. Radi izbegavanja konflikata, oni se služe strategijom „postajanja nevidljivima”, izloacijom i „verskom getoizacijom” i grade jak religijski identitet koji postaje važna komponenta ličnog i kolektivnog identiteta. Na primeru dvostrukih manjina, Đurić-Milovanovićeva dalje analizira i objašnjava politike identiteta i pristup multikulturalizma (koji jedne zajednice uključuje a druge iskljuje) i zakonski položaj manjina i verskih zajednica u Vojvodini. Ona pokazuje da se Rumuni neoprotestanti suočavaju sa dvostrukim izazovom, s obzirom na to da su čak i Rumuni pravoslavci u Vojvodini netolerantni prema njima, ali i da multikulturne politike ne doprinose na adekvatan način razumevanju i poboljšanju njihovog položaja, kao „manjine u manjini”. Zbog, primene multikulturnih politika samo na nacionalne manjine i tradicionalne verske zajednice, favorizovanja „tradicionalnih identiteta” s jedne strane, i, s druge strane, zbog manjka razumevanja i poštovanja verskih sloboda manjinskih religijskih zajednica, autorka upozorava na sledeće: naime, dvostruke manjine bi zbog svog „nevidljivog” statusa mogle da nestanu, tačnije da se, u cilju izbegavanja verske diskriminacije i nasilja, uklope u dominantni religijski, politički i kulturni milje (293).
U završnom poglavlju, Dvostruke manjine-višestruki izazovi, Aleksandra Đurić-Milovanović izdvaja najvažnije zaključke i potcrtava da u slučaju dvostrukih manjina, pre svega, neoprotestantskih zajednica u Vojvodini koje je ona istraživala (nazareni, baptisti, adventisti, pentekostalci), religijski identitet ima ključnu ulogu na ličnom i kolektivnom planu. Takođe ukazuje i na kompleksnost veze između religijskog i etničkog identiteta ali i preporučuje da se u novim istraživanjima pažnja usmeri na pitanje „da li konverzija u nadnacionalne neoprotestantske zajednice utiče na procese asimilacije etničkih zajednica u dijaspori ili doprinosi njihovom boljem integrisanju u društvo?” (301).
S obzirom na to da nema puno dosadašnjih istraživanja niti studija o religioznosti i etncitetu Rumuna u Vojvodini, temeljna monografija Aleksandre Đurić-Milovanović Dvostruke manjine u Srbiji. O posebnostima u religiji i etnicitetu Rumuna u Vojvodini predstavlja važan doprinos istraživanju manjinskih religijskih i etničkih zajednica u Srbiji, primene multikulturnih politika i, naravno, razumevanju identiteta „dvostrukih manjina”. Imajući u vidu da, kako objašnjava autorka, neoprotestantske zajednice u Srbiji, imaju već drugu ili treću generaciju vernika ali da se i dalje u javnosti pejorativno nazivaju „sektama”, ova monografija upravo približava pripadnike neoprotestantskih zajednica u Vojvodini i pokazuje ih u drugačijem svetlu od onog kako se obično prikazuju u medijima i javnosti. Pored naučnog kvaliteta i razvijanja senzibiliteta za etničke druge i religijski drugačije koji žive pored nas, ova opsežna studija nudi još mnoštvo interesantnih podataka kao što su uloge srpskog pesnika i lekara Jovana Jovanovića Zmaja u širenju nazarenstva, zatim filantropa Fransisa Makenzija i Čedomilja Mijatovića, političara i pisca, u širenju nazarenstva i baptizma, uloga lekara Džona Harvija Keloga, tvorca kornfleksa u adventizmu itd. što je čini lakom za čitanje i višestruko interesantnim štivom.

Marija Brujić