Dvorski kompleks na Dedinju

20.04.13 Večernje novosti

U monografiji "Dvorski kompleks na Dedinju" prvi put prikazana raskoš kraljevskih palata

MONOGRAFIJA "Dvorski kompleks na Dedinju", u izdanju Zavoda za udžbenike, prikazuje nastanak i arhitekturu dvorskih palata, oblikovanje umetničke zbirke i dvorski kompleks kao pozornicu mnogobrojnih istorijskih događaja. Knjiga predstavlja rezultat dvogodišnjeg istraživanja grupe autora - Dušana M. Bapca, Tijane Borić, Biljane Crvenković, Jelene Todorović i Ane Radovanović, koji su se potrudili da ovaj jedinstveni spomenik kulture približe javnosti.
U prvom delu, pod naslovom "Nemi svedok epohe" opisane su istorijske okolnosti i značaj zdanja u političkom i istorijskom smislu, predstavljajući ga kao pozornicu važnih događaja, i mesto poseta istaknutih ličnosti iz sveta politike. Život kraljevske porodice na Dedinju dočarao je Petar Drugi Karađorđević u svojim memoarima, čiji su odlomci objavljeni u ovoj knjizi.
"Kupili smo celo brdo i imali oko 18 kilometara puta na njemu. Moja majka i otac živeli su u velikoj kući, dok smo mi deca i naše dadilje zauzimali seljačku kuću, okruženu topolama i lejama sa raznobojnim cvetovima dan i noć. U garaži je bila vežbaonica gde smo se zabavljali odbojkom i gimnastikom..."
On opisuje vreme otkako se njegova porodica uselila u zgradu, pa sve do početka Drugog svetskog rata, kada ju je zauvek napustio. Nemačke okupacione snage nisu imale ambiciju da koriste dvorski kompleks, popisan je inventar i dvor je zapečaćen. Tako su dočekani oslobodioci, kada se u dvor uselio novi vladar Josip Broz Tito. Za njegovo vreme u dvorskom kompleksu su odsedale najuglednije ličnosti: Haile Selasije, britanska kraljica Elizabeta, španski kralj Huan Karlos, danska kraljica Margareta Druga i mnogi drugi.

MEŠTROVIĆEVA SFINGA

NA uobličavanju dedinjskog kompleksa bio je angažovan i Ivan Meštrović. Uglavnom je uradio biste koje se nalaze u enterijerima Belog i Kraljevskog dvora. Od umetnika je poručena mermerna skulptura sfinge, o kojoj fotografije iz Vojnog muzeja svedoče da je stajala u blizini Kraljevskog dvora. Oštećena je tokom Drugog svetskog rata, pa je originalni Meštrovićev rad 1957. zamenjen odlivkom u bronzi. Devastirani Meštrovićev rad ustupljen je Narodnom muzeju u Beogradu. Mermerna sfinga prebačena je u vajarsku radionicu venčačkog majdana u blizini Aranđelovca, kako bi se uradila restauracija. Ona je do danas ostala u parku Bukovičke banje.
Posle Titove smrti Beli dvor je postao službena rezidencija, poslednji gost iz inostranstva, 1990, bio je rumunski predsednik Jan Ilijesku. Sve do 1997. tu su priređivani su manji diplomatski prijemi, a onda se uselio tadašnji predsednik Slobodan Milošević, sa porodicom. Vrata dvorskog kompleksa, koji je do tada bio kao Zabranjeni grad, otvorena su za posetioce posle dvehiljadite kada se u njega uselio princ Aleksandar Karađorđević. Biser srpske kulturne baštine postao je dostupan svima i svake godine oko 20.000 posetilaca uživa u njegovim lepotama.
U drugom delu knjige, Tijana Borić otkriva prvobitne ideje o gradnji i izgledu dvorskog kompleksa, stilske uticaje i karakteristike. Opisala je izgled palata ističući arhitekte prema čijim idejama su nastala zdanja
- Malo je poznato da se u dvorskom kompleksu na Dedinju nalaze dva stilski i idejno različita dvorska zdanja - navodi Borićeva. - Razlog za ovu nepoznanicu je to što je Kraljevski dvor smešten na najvišoj koti dedinjskog brega i da se iz daljine sagledava i prepoznaje belina zdanja, dok je Beli dvor ušuškan na južnoj padini imanja, sakriven od radoznalih pogleda. Kako dugo vremena nije moglo da se uđe u dvorski kompleks i obiđu vladarske rezidencije i danas se celokupan kompleks često naziva Beli dvor.
Kao posebno interesantnu celinu, ona izdvaja suteren Kraljevskog dvora, u kojima se posebno oseća uticaj ruskih graditelja. Kralj Aleksandar dopustio je arhitektama Nikolaju Krasnovu i Viktoru Lukomskom da ovaj deo oblikuju po svojim estetskim merilima i oni su napravili svojevrsan omaž svojoj domovini. Centralna dvorana neverovatno liči na Prestonu dvoranu Ivana Groznog. Susedna dvorana, zbog zvučne izolovanosti poznata pod imenom Soba šapata, inspirisana je "Šeherezadom" Nikolaja Rimskog Korsakova. Posebnu atrakciju predstavlja fontana od oniksa, rađena po uzoru na onu iz Bahčisarajske palate na Jalti. Za vodeću temu dekoracije vinskog podruma poslužila je narodna pesma "Ženidba Dušanova", čije se scene nižu u gornjim delovima zidova i na svodovima.
Odluke o otkupu umetničkih dela za Kraljevski dvor donosio je isključivo kralj Aleksandar, na predlog kneza Pavla Karađorđevića, koji je bio dobro upućen u evropsko umetničko tržište i mao značajne prijatelje među istoričarima umetnosti, galeristima i kolekcionarima. Kolekcija se formirala još tokom gradnje - bila su to dela istaknutih evropskih slikara renesanse, baroka, klasicizma, ali i ruskih umetnika romantizma, savremenih evropskih slikara i jugoslovenskih autora. Prostore nove kraljeve vile oplemenjivala su dela Rembranta, Rembrantove škole, Vekija, Veronezea, Maljevina, Kolesnjikova, ali i Paje Jovanovića, Tome Rosandića, Ivana Meštrovića...
Beli dvor je u odnosu na Kraljevski ostavljao potpuno drugačiji utisak. Ličio je na zapadnoevropske palate visoke aristokratije što ukazuje, ističu autori, na težnje kneza Pavla. Njegova politika kolekcionarstva bazirala se na zapadnoevropskim tokovima. Bila su to dela Pusena, Ticijana, Kanaleta, Ličinija i drugih majstora od renesanse do neoklasicizma.
Tokom šestoaprilskog bombardovanja nestao je jedan deo kolekcije. Tadašnja uprava Dvora pokušala je da spasi jedan deo zbirke, koja je spakovana u 204 sanduka sa namerom da se skloni na sigurno u unutrašnjost. Nemačka obaveštajna služba brzo je saznala za plan, pohapsila učesnike i 17 sanduka vratila za Beograd. Pod izgovorom da je sanduk broj 23 zagubljen, feldpolicaj uprave Beograda Karl Ulag sklonio je taj sanduk sa još nekoliko u trezor Narodne banke, kako bi ih zadržao za sebe. Posle rata upravnik kraljevskih dobara Jovan D. Pavlovič uspeo je da pronađe sanduke i bezuspešno je tražio njihov povraćaj. Ni do danas nije otkriveno šta se od zaostavštine kralja Aleksandra i kraljice Marije našlo u njima. Ipak, dragocenosti iz sanduka 23 predate su na čuvanje Zadužbini kralja Petra na Oplencu. Tu se između ostalog nalazi i zlatna dijadema kraljice Marije, maršalska palica i sablja dimiskija kralja Aleksandra.
Ulaskom Tita, ovo zdanje oplemenjeno je delima iz fundusa Narodnog muzeja, koja su ustupljena kao dugoročna pozajmica. Tako su se tu našli radovi Konstantina Danila, Đure Jakšića, Henrika Akeringa, Adrijena van Utrehta, Paje Jovanovića... Neka od dela stigla su u vidu poklona za maršala, a otkupljivane su i slike domaćih autora, među kojima su Nedeljko Gvozdenović, Marko Čelebonović, Cuca Sokić, Mario Maskareli...

VREDNE RELIKVIJE

DO Drugog svetskog rata u dvorskoj kapeli čuvane su tri velike relikvije: desna ruka Jovana Krstitelja ikona Bogorodice Filermos i čestice Krsta Gospodnjeg. Ikona Bogorodice Filermske, nekadašnje zaštitnice Rodosa i Malteškog reda jedna je od najznačajnijih hrišćanskih ikona, zajedno sa rukom Jovana Krstitelja i česticama krsta posle Oktobarske revolucije predate su kralju Aleksandru Prvom, koji ih donosi u kapelu Svetog Andreja na Dedinju. Početkom rata Petar Drugi ih prenosi u manastir Ostrog, odakle se, nakon malo lutanja po policijskim arhivima, sele u Cetinjski manastir, gde se i danas nalaze.

Dragana Matović