Čarolija

11.10.08

Bosanski književnik Muharem Bazdulj (Travnik, 1977) jedan je od najdarovitijih pisaca mlađe generacije čiju prozu i eseje odlikuje izuzetna erudicija, imaginacija i urbani stil. Bazdulj je do sada objavio osam naslova – zbirke priča „One Like A Song“, „Druga knjiga“, „Travničko trojstvo“ i „Čarolija“, romane „Koncert“, „Đaur i Zulejha“ i „Tranzit, kometa, pomračenje“, zbirku eseja „Poslovi i dani“ i zbirku pjesama „Heroes“. Objavljuje tekstove i eseje u novinama i časopisima širom nekadašnje Jugoslavije, u sarajevskim „Danima“, beogradskom „Vremenu“, splitskom „Feralu“, zagrebačkom „Zarezu“, regionalnom mjesečniku „Rez“. Povod za razgovor sa ovim piscem bila je njegova zbirka priča „Čarolija“ koju je nedavno objavio „Gradac“ iz Čačka, kao i njegov posljednji roman „Tranzit, kometa, pomračenje“ („Ajfelov most“, Sarajevo/Zagreb). Većina od 13 priča zbirke „Čarolija“ objavljivane su u časopisima, a zajednička tema im je rat i posljedice koje je on ostavio na generacije mladih u BiH. Roman „Tranzit, kometa, pomračenje“, kako stoji u uredničkoj bilješci, mogao bi se zvati i „Zapadno-istočni triptih“. Opisujući sudbine ljudi iz različitih vjekova i različitih interesovanja, Bazdulj je uspio da svoje različite junake (Ruđera Boškovića, mladu Moldavku i Pisca) spoji pod jedinstvenim književnim nebom.

Zbirka “Čarolija” sadrži 13 priča čiji junaci uglavnom provode adolescenciju i mladost u ratnom okruženju Bosne tokom devedesetih. Koliko je ta stvarna činjenica ostavila traga na Vas kao pisca?
- Rat je počeo prije mog petnaestog rođendana, a kako vrijeme prolazi, sve mi se više čini da je bez rata možda ne bih ni postao pisac. Ja sam i prije rata strastveno volio književnost, čitao mnogo, imao čak i neke dječije književne pokušaje, ali sam također, recimo, bio i odličan matematičar. Kad je Bosna postala nezavisna država, redovno sam učestvovao na državnim prvenstvima iz matematike i fizike, no nekako mi se počinjalo činiti da ozbiljna književnost, prava književnost, može, ako ne dati odgovore, barem postaviti prava pitanja o svijetu, o ljudima, o životu, kakva nauka ne može, onakva pitanja kakva su valjda svim adolescentima neizbježna, a posebno u ratu. Ne želim zvučati pretenciozno, ali mi se u tom kontekstu čini da razumijem odluku Ernesta Sabata da napusti fiziku, a zarad književnosti. Tako da je rat ostavio traga na meni, prvenstveno kao čovjeku, a posljedično i kao piscu. U tom mi je smislu rat intrigantan kao literarna tema, kao onaj heraklitovski događaj koji mijenja sve.

O ratu u Bosni u “Čaroliji” ne pišete direktno, već je rat prekretnica u životima junaka. U romanu “Tranzit, kometa, pomračenje”, imate rečenicu koja glasi: “Rat nije njegova priča, ni kao rovovska apoteoza muževnosti, ni kao lirska kantilena o besmislu, ni kao estetika Crvenog križa, ni kao sadomazohistički katalog patnji”. Objašnjava li ova rečenica vaš stav prema ratu?
- Znate, Vi ste vjerovatno primijetili da je meni bilo stalo da se protagonist “Tranzita” identificiran kao Pisac ne poistovjećuje do kraja sa mnom. Zbog toga se u Piščevim dnevničkim zapisima (četvrto poglavlje u trećem dijelu) čak i spominje “Bazdulj” i to u kontekstu jedne priče objavljene u „Čaroliji“! Nije to tek hičkokovski cameo. Ali da, rečenica koju citirate aludira na teškoće direktnog pisanja o ratu, poslije Majlera, recimo (kod kojeg je rat rovovska apoteoza muževnosti), poslije Krleže ili Selimovića (kod kojih je lirska kantilena o besmislu), poslije Kamija (kojeg su zbog humanističkih poruka u “Kugi”, kao alegorijskoj viziji rata, pojedinci optuživali za estetiku Crvenog križa), poslije tolikih pisaca čije se pisanja o ratu svodi na sadomazohistički katalog patnji. Moj Pisac u “Tranzitu” o ratu uopće ne piše, a ja sam kroz „Čaroliju“, recimo, pokušao pronaći svoj način za književni pristup ratu.

Rat je faktor destabilizacije mikro i makro svijeta Vaših junaka u zbirci priča “Čarolija”. Međutim, Vaši junaci pronalaze utočište u muzici i dobrim knjigama. Šta biste ovom spisku još dodali?
- Filmove, ljubav, prijateljstvo, cigarete, alkohol, druga opojna sredstva, kako se to kaže. Iste zapravo stvari koje daju utočište i u takozvanom “mirnodopskom” životu. Ima jedan krasan citat kod Frojda u „Nelagodnosti u kulturi“ koji neobično volim: “Život kakav nam je dosuđen suviše je težak za nas. Donosi nam odveć bola, razočarenja, nerješivih zadataka. Ne možemo izbjeći ublažavajuća sredstva da bismo ga mogli podnijeti. Ne ide bez pomoćnih konstrukcija, rekao nam je Teodor Fontan.” Od muzike i dobrih knjiga do ostalih stvari sa spiska – sve su to takve pomoćne konstrukcije.

U romanu “Tranzit, kometa, pomračenje” obradili ste dvije savremene aktuelne teme vezane za Balkan – trafiking i pisac u postratnom okruženju. Međutim tu je i Ruđer Bošković, koga sa Piscem iz romana povezuje “podmukli faktor biografije” – datum rođenja. Zašto baš Bošković, za koga kažete: “pjesnik pomračenja putuje tamnom stranom Evrope”?
- Ruđer Bošković jest bio rođen u Dubrovniku i jest bio Južni Slaven, ali je po obrazovanju, po kulturi, po identitetu, po vlastitom osjećanju sebe samoga, bio zapadnjak. Kao takav, on je bio jedan od prvih zapadnjaka koji je ne samo putovao današnjom Bugarskom, Rumunijom i Moldavijom, nego je o tom putovanju i pisao. To putovanje i taj putopis istorijski su dio zapadnjačkog otkrivanja (ili izmišljanja) istočne Evrope. U tom se smislu priča o Boškoviću nametnula kao idealan prolog pričama o suvremenom Balkanu i suvremenoj istočnoj Evropi. Isto tako, zanimljivo mi je bilo da Bošković u južnoslovenskim književnostima nije pretjerano prisutan, makar je gotovo idealan literarni junak. I Ivo Andrić negdje u razgovorima sa Ljubom Jandrićem primjećuje da priča o Ruđeru Boškoviću još nije našla svoga pisca, no da se nada kako će ga jednom naći.

Ono što spaja junake romana “Tranzit, kometa, pomračenje” su nebeske pojave koje pominjete u naslovu, kao i tranziti Venere preko Sunca. Originalan pristup za spajanje tri junaka – Ruđera Boškovića, mlade Moldavke i Pisca...
- Da, “nebeske pojave” iz naslova predstavljaju lajtmotive cijelog romana, s tim što ne treba smetnuti sa uma ni metaforski potencijal naziva svih tih nebeskih pojava. Tranzit nije samo nebeska pojava, tranzit može biti i nešto mnogo prozaičnije, što podjednako znaju i Bosanci i Crnogorci kad su prisiljeni tražiti čak i tranzitne vize. Isto tako, kometa nije samo – zvijezda repatica, kometa ima i mnoge druge konotacije. Pomračenje je pak posebna priča. Koliko je puta u žurnalističkim, kolokvijalnim, kafanskim i inim diskursima, posljednja balkanska krvava decenija dvadesetog vijeka onako rutinski nazivana – pomračenjem uma. A ipak, za sam je roman najvažnija ta relacija između konkretnog ljudskog života i zvijezda, relacija na kojoj su utemeljeni i horoskopi, i najčuvenija Kantova rečenica (ono famozno Zvjezdano nebo nada mnom...), i onaj patetični stih koji publika na Balaševićevim koncertima naročito glasno pjeva (Il smo samo tu zbog ravnoteže među zvezdama...), i prelijepa Odnova pjesma čiji su uvodni stihovi jedan od epigrafa romana (Looking up at the stars, I know quite well/That for all they care I can go to hell).

Zajednička tema u sva tri dijela romana “Tranzit, kometa, pomračenje” je priča o susretu Istoka i Zapada kako u prošlosti tako i u današnje vrijeme. Zašto je po vama ova tema uvijek aktuelna?
- U često citiranom pismu koje je Ivo Andrić uputio studentici Vlasti Pilar stoji i sljedeća rečenica: „Od početka mog književnog rada mene je zanimao dodir Istoka i Zapada, u vidu saradnje kao i u vidu sudara.“ Priča o susretu Istoka i Zapada, u vidu saradnje kao i u vidu sudara, jedna je od onih tema koje se gotovo mogu nazvati svevremenskim. Htio sam u svom romanu, između ostalog, istražiti taj odnos kroz više prizmi, kroz priče i živote koje međusobno razdvajaju i svjetovi i stoljeća. Postoji ta čuvena priča iz osamdesetih godina prošlog stoljeća, priča koju su naročito popularizirali Konrad i Kundera, o Češkoj, Mađarskoj i Poljskoj kao o “otetom Zapadu”. U recentnim radovima nekih globalno slavnih publicista iznosi se teza da je podjela Evrope na zapadnu i istočnu prevaziđena, što je započelo rušenjem Berlinskog zida, a definitivno se završilo priključivanjem ne samo ovih zemalja, nego čak i onih baltičkih te Bugarske i Rumunije, Evropskoj uniji. A opet, to baš i nije tako. I unutar EU, jasno je vidljiva podjela na Istok i Zapad, s tim što hic et nunc kao nekakav “divlji Istok” prvenstveno funkcioniraju Moldavija, Ukrajina te ovaj naš nesretni “zapadni Balkan”. Zapadni Balkan, a na Istoku; već i iz tog paradoksa je jasno da Istok i Zapad nisu samo geografske kategorije.

Treći dio romana “Tranzit, kometa, pomračenje” sadrži komentare i dileme sa kojima se susreće pisac pri pisanju, u procesu nastanka književnog djela, kao i komentare o pojedinim knjigama i piscima. Može li se u jednu ruku ova knjiga (pa i priče “Znanje”, “Kakvu kafu pijete” iz “Čarolije”) smatrati i autopoetskim tekstovima?
- Da, ima tu, naravno, i autopoetičkih elemenata. Ja i kao čitalac volim romane i priče čiji su protagonisti pisci. Volim, recimo, Pola Ostera ili Filipa Rota i njihove knjige u kojima su glavni protagonisti (ili naratori) – pisci. To može biti zahvalno jer pruža priliku da se piše o onom tipu svakodnevnog života kakav je piscu poznat, a u isto vrijeme daje mogućnost za formalnu raznolikost, za esejiziranje i slično. To je, međutim, u isto vrijeme i vrlo zahtjevna forma. Dešava se da se pojedini autori upuštaju u pisanje proze čiji je glavni junak pisac, ali tako da ta činjenica čitaocu biva saopćena kao puka informacija, a ništa u samoj prozi tog junaka ne otkriva kao osobu životno posvećenu književnosti. Priče i romani sa autopoetičkim elementom podrazumijevaju neku vrstu ludičkog pristupa izlaganju vlastite ars poetike, što je također književno vrlo izazovno. Evo, recimo, u tri primjera koja navodite, autopoetički element je prisutan na tri različita načina. „Tranzit“ je najvećim dijelom napisan u trećem licu; „Znanje“ i „Kakvu kafu pijete“ pisane su u prvom licu, ali s bitnom razlikom. Prva se tek poigrava s nekim autobiografskim sitnicama, a potonja je skoro pa stopostotna non-fiction story.

Osvjetljivanje „ženske strane rata”

U “Čaroliji” imate tri priče (“Izdrži”, “Slijepac i pjesma”, “Kroz šljivike i livade”) koje su ispripovijedane u prvom licu iz ženske perspektive... Da li ste time htjeli da osvijetlite i žensku stranu rata?
- Najprije, „Slijepac i pjesma“ nije ratna priča, nego priča o Borhesu, koji je umro prije nego je počeo rat u Bosni. Druge dvije priče koje spominjete jesu priče o ratu iz ženske perspektive, jesu, dakle, na neki način, i osvjetljivanje “ženske strane rata”. Međutim, sve tri spomenute priče pokušavaju biti “ženske” na neki viši, da ne kažem – metafizički način, onako kako su “ženske” priče poput „Enciklopedije mrtvih“ ili „Crvenih marki s likom Lenjina“. U pogovoru svoje prve knjige, kratkog romana „Alexis ili traktat o uzaludnoj borbi“, napisane u prvom licu iz muške perspektive, Margerit Jursenar je zabilježila kako je svaka proza u prvom licu prvenstveno “portret jednog glasa”. Ja sam u ovim pričama pokušao portretirati tri ženska “glasa”. Meni su lično te “ženske” priče, uz priču „Džoni“, i najdraže u „Čaroliji“.

Sjekire za zamrznuto more u nama

- Termin “književnost” u ovdašnjim medijima ima zapravo dva značenja. Prvo značenje odnosi se na književnost kao sastavnicu “svjetskog duha”, a potonje na književni život i njegove mehanizme. U kontekstu potonjeg, a imajući u vidu da spominjete “tranzicijski period”, valja reći da je došlo do velikih promjena, u dobroj mjeri sličnih promjenama i u drugim ex-socijalističkim državama Istočne Evrope. O tome je opširno i kompetentno pisao Endru Vahtel u knjizi „Književnost Istočne Evrope u doba postkomunizma“. U najkraćem, i kod nas je u književnosti zavladala diktatura tržišta, s tim što su zbog rata i njegovih posljedica ovdje još uvijek žive i neke lokalne nacionalističke književne bizarnosti. Najveći dio književnog života odvija se, dakle, između dvije vatre: totalitarne diktature tržišta i vizije književnosti kao čuvarice nacionalne esencije. Ono što je dobro u ovdašnjim književnostima, dobro u smislu onog prvog značenja riječi “književnost”, nastaje na marginama ove dvije dominantne tendencije. Mene lično takozvani “književni život” nikada nije pretjerano zanimao, naročito u njegovim lokalnim formama kafanskih serklova, teorija zavjere i svakovrsnog opanjkavanja. Kako negdje reče Gombrovič – i pet obućara na jednom mjestu je nepodnošljivo, a kamoli pet (ili više) pisaca?! Mene zanima književnost koja nastaje na tragu one famozne Kafkine fraze o knjigama koje su sjekire za zamrznuto more u nama. Ili, da to kažem na drugi način, i u pisanju i u čitanju tragam za knjigama koje su u stanju izazvati onu vrstu emocije kakvu u crncu s plastičnim sunčanim naočalama i jeftinim kačketom što sjedi za šankom u spotu Purple Rain izaziva Prinsova pjesma; učiniti to isto bez bijelog Fender Stratocastera, uz pomoć bijele tastature računara.

Vujica OGNJENOVIĆ

17.08.08

Muharem Bazdulj je rođen 1977. godine u Travniku. Objavio je tri zbirke priča "One like a song", "Druga knjiga" i "Travničko trojstvo". Potpisao je romane "Koncert" i "Tranzit, Kometa i Pomračenje" i knjigu soneta "Heroes". Godinama je stalni saradnik magazina "BiH Dani", nedeljnika "Vreme", regionalnog mesečnika "Rez". Pre nekoliko dana izdavačka kuća "Gradac" objavila je njegovu četvrtu zbirku priča "Čarolija".

Koliko je "Čarolija" zbir sudbinskih razrešenja života običnih ljudi u divljanju političkih i vojnih elita na prostoru bivše Jugoslavije devedesetih godina prošlog veka?
- "Čarolija" je moja četvrta zbirka priča, ali je prva koja nije nastala prema prethodno planiranom konceptu. U proteklih šest-sedam godina više sam se posvetio dužim proznim formama, romanima. Ipak, povremeno bih napisao i neku priču koje sam uglavnom objavljivao po periodici. Kada sam te priče ukoričio u "Čaroliju" shvatio sam da ponovo imam zbriku priča koje spaja jedinstven koncept. Čitajući sada priče iz "Čarolije", priče koje su nastajale između 2001. i 2008, shvatio sam, ne bez iznenađenja, da o ratu nisam mogao da govorim bez da protagonistima (naratorima) ne dadnem i njihov sopstveni govorni idiom, da "žensku" priču o ratu nisam mogao pisati u trećem licu, da se pojedine "partiture" ponavljaju poput lajtmotiva.

Kako vidite budućnost odnosa političkih elita na prostoru bivše Jugoslavije?
- Ne brinem se u tom smislu za političke elite, one će se međusobno lako dogovoriti. Važno je da takozvani obični ljudi, naročito oni mlađi, počnu međusobno mirno i nesmetano da komuniciraju, bez obzira na odnose političkih elita.

Da li je Balkan potrebniji Evropi kao integrativni deo administracije, kao mentalitetski i kulturološki začin ili u paketu?
- Balkan Evropi treba kao njen deo. Ne treba zaboraviti da je Bugarska, možda i najbalkanskija zemlja, odnosno zemlja na čijoj se teritoriji nalazi planina koja je krstila celo poluostrvo, od pre godinu i po članica EU. Grčku da i ne spominjem... Od pitanja šta je Balkan Evropi, možda je važnije pitanje šta je Balkan sebi samom, odnosno šta su balkanske zemlje jedne drugima. Nedavno sam u Sarajevu sedeo sa bugarskom prevoditeljkom i slavistkinjom Valentinom Sedefčevom. Kroz razgovor smo spontano došli do zaključka da je sramota da se, konkretno, Bugarska i Bosna poznaju maltene isključivo preko posrednika.

Koliko je skorašnje hapšenje u Beogradu umrtvilo ili oživelo frustracije ljudi u Bosni, Republici Srpskoj, Srbiji?
- Pogrešno je to hapšenje procenjivati u kontekstu frustracija. Na hapšenje Karadžića i suđenje njemu treba gledati kao na početak kraja tragedije iz devedesetih godina prošlog stoleća i kao najavu vremena u kojem će, valjda, ljudi i u Bosni i u Srbiji bivati frustrirani zbog stvari koje frustriraju i ostale Evropljane, a ne zbog ratnih zločina, etničkog čišćenja i politike.

A. Nikolić

18.08.09 e-novine.com

>"Čarolija" je solidna knjiga koja verovatno neće nikoga razočarati, bez obzira što pojedine priče liče na ostatke novinarskih tekstova, pretvorene u narativne strukture koje bi zauzvrat trebalo da liče na priče. Ono što posebno raduje, u njoj nema podilaženja publici ni u kom smislu. Bazdulj svira svoj džez, sviđalo se to nekom ili ne. Čini se samo da mu više leže duže kompozicije sporijeg ritma

Zbirke pripovedaka umeju da budu veoma prevrtljiva štiva. Naime, često se desi da se najbolje priče ne nalaze ni na početku ni na kraju knjige, već sakrivene na nekoj neutralnoj poziciji dva, tri ili sedam, a to ume da bude gadno po knjigu - jer su ljudi skloni da pamte početak i kraj, a da sredinu nekako zaborave, iako je, kada je reč o životu, upravo sredina najinteresantnija.Naravno, treba uzeti u obzir ukuse urednika i autora koji imaju potpuno drugačije mišljenje od čitalaca, a nije retkost da zbirku otvori naslovna priča koja ne mora biti najbolja, ali mora imati najzvučnije ime.
Upravo je to slučaj sa poslednjom zbirkom pripovedaka bosanskog autora Muharema Bazdulja, čija je bibliografija, uprkos relativnoj mladosti, zaista impresivna. Čarolija (Gradac, 2008) je zbirka pripovedaka čiji kvalitet varira od sjajnog do osrednjeg, ali je ukupan utisak da je Bazdulj mnogo bolji pripovedač kad ima priliku da se razmaše i raspiše, nego li kad treba da na malom prostoru napravi poentu. Može se reći i da su perspektiva i ispovedni ton, u pričama Džoni, Izdrži, Njegoševa 16 i Znanje, koje su svakako najbolje što se u ovoj knjizi može pročitati - ono što osvaja čitaoca, dok su anegdote pretvorene u pripovesti, poput Ja i Bobi Mekgi i Kakvu kafu pijete, njena najslabija mesta.
Većina čitalaca iz Srbije i/ili Hrvatske suočena sa tekstom čiji je autor Bošnjak, ima određena predubeđenja od kojih su neka od velike pomoći pri čitanju i idu na ruku autoru o čijem delu se sudi, a druga pak ne. Jedan od apriornih stavova s kojim se prilazi tekstu tiče se povišene emocionalnosti u iskazu, a za koji se ima zahvaliti pre svega Abdulahu Sidranu i njegovim scenarističkim bravurama poput Kusturičina prva dva filma i Kenovićevog Ono malo duše; drugi se, naravno, tiče stradanja koje su Bošnjaci doživeli u poslednjem ratu na teritoriji Bosne i Hercegovine, a treći se odnosi na određeni smisao za humor koji je lansirao pokret Novi primitivizam, a koji se iz Sarajeva prelio u sve krajeve bivše Jugoslavije, pre svega zahvaljujući ekipi glumaca i muzičara koja je realizovala Top listu nadrealista. Drugim rečima, od bošnjačkog autora se i pre zavirivanja u tekst očekuje da bude preemotivan, da ima jasan stav o ratu koji bi pri tom trebalo da odražava neku vrstu prepotopskog i izvornog jugoslovenstva, ma šta to značilo, i da povrh svega, bude duhovit. Koliko je moguće odgovoriti tako povišenim standardima koji se, potpuno neopravdano, očekuju od pisca/spisateljice? Na svu sreću, većina autora/autorki nije opterećena ovim problemima i ukoliko neko od njih i zadovolji ove previsoke standarde koje im nameću naši kulturni sterotipi - naš kulturni imperijalizam, naša kolonizacija njihove Drugosti i Različitosti (jer šta je pokušaj osvajanja Bosne ratom od strane Srbije i/ili Hrvatske, ako ne nova kolonizacija) - to se dešava u poetičkoj inherentnosti, a ne zato što mu/joj je nametnuto.
Interesantno je, dakle, posmatrati kako se ovi stereotipi razbijaju o stene one četiri odlične priče iz knjige Čarolija. Ako bismo uzeli za primer meni najdražu priču iz zbirke, Njegoševa 16, onda bismo videli koliko je Bazdulj, izneverivši ova očekivanja, sačinio štivo koje se može čitati i kao mali Bildungs narativ, kao priča o prvoj ljubavi, ali i kao autoironična gorka ispovest. Ove brojne mogućnosti otvorene su veštim mešanjem tri interesna kruga koji dominiraju u Bazduljevom pisanju: popularna kultura/muzika, opšta istorija ideja i istorija književnosti. Pored toga, treba uzeti u obzir i fluidnu ili nestabilnu poziciju naratora, odnosno urođenu sumnju koja neprestano tera na preispitivanje sebe i sopstva u odnosu prema svetu. Samo iz takve mešavine može da se iznedri višesmislenost kojom odišu najbolje Bazduljeve priče. I mada se radi o povratku u detinjstvo, odnosno u tinejdžersko doba koje se odvija u ratnom Travniku, nema mesta nikakvoj povišenoj emotivnosti, a još manje upiranju prstom i komentarisanju ratnih prilika, odnosno neprilika u Bosni. Priča je jednostavna: klinci dobiju prostorije na korišćenje, osnuju tri benda, naprave koncert i pripovedač na kraju zajebe stvar zato što se zaljubio protiv pravila. Rat sa tim nema nikakve veze, on se u priči pojavljuje kao zamenljivi dekor. Povišena emotivnost se u priči uspešno razbija autoironijom, tako da se dobija uravnotežena, a opet dirljiva priča o odrastanju. Duhovitost takođe funkcioniše na višem nivou od nivoa vica. Drugim rečima, postoje u tekstu svi elementi koje biste očekivali od bošnjačkog autora, ali ne u sirovom vidu naše kolonizujuće predstave o bosanskom pismu, već modifikovane, rafinirane, onakve kakve i treba da postoje u književnosti. Čarolija je solidna knjiga koja verovatno neće nikoga razočarati, bez obzira što pojedine priče liče na ostatke novinarskih tekstova, pretvorene u narativne strukture koje bi zauzvrat trebalo da liče na priče. Ono što posebno raduje, u njoj nema podilaženja publici ni u kom smislu. Bazdulj svira svoj džez, sviđalo se to nekom ili ne. Čini se samo da mu više leže duže kompozicije sporijeg ritma.
Vladimir Arsenić

17.10.08 Politika

Praćena stidom i nelagodom zbog nemogućnosti da nešto promeni, nostalgija vodi šizofrenoj poziciji kada sećanje postaje nedovoljno da nadomesti prazninu prošlih vremena, napuštenih prostora i ljudi, životnih promašaja, a sadašnjost nosi bolno saznanje da prošlost više nije moguće vratiti. „Nostalgija se odnosi spram sećanja kao kič spram umetnosti”, beleži Svetlana Bojm u knjizi „Budućnost nostalgije”. Kao dokaz da ovo do danas nedovoljno proučeno osećanje ipak ne mora uvek nositi predznak kiča, Bojmova čitaoca podseća da na nostalgiju nisu bili imuni ni Nabokov, Džojs, Brodski, Beket, Kafka, Kiš ili Dubravka Ugrešić. Sledeći njihova iskustva posredstvom književnih dela, ona formira pojam refleksivne nostalgije koja specifičnim načinom promišljanja nadilazi apsurdnu početnu premisu o prošlosti koja je uvek bila bolja.
Nostalgija je možda najčešće osećanje koje se može iščitati u bosanskohercegovačkoj prozi mlađe generacije od Šejle Šehabović, Meline Kamerić, Aleksandra Hemona, Ivančice Đerić, do Muharema Bazdulja. Njihove pripovetke, od svih proznih dela pisaca iz regiona najviše su tematski vezane za „onoštonamsedogađalouposlednjihpetnaestgodina”. Čak i kada nisu pisane direktno u nostalgičnom tonu, one posredno izazivaju nostalgična osećanja, nemilosrdno čeprkajući po našoj, hteli mi to da priznamo ili ne, zajedničkoj prošlosti, pokušavajući ne toliko da nađu uzroke koliko da uđu u trag posledicama udesa koji je nenadano zadesio njihovu generaciju. Čitalac nakon njihovih knjiga, najčešće savremenih realističkih pripovesti, ostaje obuzet nostalgijom, ne obavezno usmerenom ka prošlim vremenima i prostorima, već pre ka utopijskom priželjkivanju nemoguće situacije u kojoj se rat nikada nije dogodio.
Većina pripovedaka u zbirci „Čarolija”, Muharema Bazdulja, pisana je sa pozicija malog čoveka kome je istorija preokrenula sudbinu i diktirala dalji tok života te je jedina emocija koja preostaje žal za vremenom bez istorije. Implicitno, to je istovremeno i čežnja za većom slobodom i kontrolom nad svojim životom koju čovek zbog diktata istorije nikada neće uspeti da ostvari. Ovaj „ideološki”predložak natkriljuje uskolokalne teme ne samo globalno poznatom idejom o pogubnoj ulozi istorije, već i jasnim referencama na koje Bazdulj upućuje. Najčešće su to stihovi Springstina, Bouvija, čitava pripovetka posvećena Džoniju Štuliću, ali i citati i putokazi ka delima Emila Siorana, Borhesa, Ostera, Pekića, Kiša, priče posvećene, jedna Borhesu, a druga Albahariju, treća Žaku Lakarijeru.
Muharem Bazdulj je pisac koji ume da napravi most između dve generacije – postmodernista 80-ih i 90-ih 20. veka čije oslanjanje na probranu tradiciju i kreativnu književnu igru ponekad dovodi do granica čistog larpurlartizma, i pisaca novog realizma provociranog kod najmlađe generacije autora iz regiona sa iskustvom rata, raspada zemlje, nemaštine, gubljenja etičkih koordinata, ličnim dramama i tragedijama. Bazdulj, kao samosvestan autor odgajan na knjigama Kiša, Albaharija i Pekića, izbegava da patetiku i sentimentalnost ugradi u sam tekst, komponujući ga na temeljima metaprozne tradicije i neizbežne citatnosti. Emocija tek naknadno sustiže priču jer narativni sloj, pisan u realističkom kodu, funkcioniše kao sud u koji se tek posredstvom čitaoca uliva ono empirijsko što se nalazi s druge strane književnosti.
Prelaz između teorije i prakse, opšteg i ličnog, književnosti i života, prošlog i novog, konačno između državnih granica, autor ostvaruje nenasilno, bez drastičnih rezova, promišljeno vladajući emocijom koja, ako bismo koristili kategorizaciju Svetlane Bojm, pripada onome što autorka naziva refleksivnom nostalgijom koja u sebi nosi sumnju, ironiju, čežnju iz očajanja... Ona, takođe, ako je verovati autorki, ispituje načine kako se može živeti na više mesta i u više vremenskih zona istovremeno. Mogućnost da se tako nešto ostvari pripada domenima fikcije, dakle nesumnjivo književnosti, i to, kako sada stvari stoje, najpre struji bosanskohercegovačke književnosti u okviru koje čitamo i probranu prozu Muharema Bazdulja.

Jasmina Vrbavac