01.01.19
Istorijski časopis
Nakon sto godina od izbijanja Topličkog ustanka izašla je knjiga profesorke Filozofskog fakulteta u Nišu Božice Mladenović, u izdanju Prometeja iz Novog Sada i Radio Televizije Srbije iz Beograda. Autorka je knjigu posvetila svojoj čukunbabi Petkani Mladenović, koja je u ratovima 1912–1918. izgubila tri sina: Pavla, Đorđa i Svetislava. Toplički ustanak je trajao oko mesec dana, tokom februara i marta 1917. godine i zahvatio je Toplički okrug – Kosanički, Prokupački, Jablanički i Dobrički srez, istočne i srednje predele Kopaonika, Jastrebac, Zaplanje, Crnu Travu, Vlasotince i teritoriju oko reke Timoka. Vojnici okupacionih trupa su ugušili bunu i surovo se osvetili civilima. Kasnije je Anketni odbor Narodne skupštine Kraljevine Srbije utvrdio da je stradalo oko 20. 000 civila i uništeno 50. 000 stambenih i ekonomskih objekata.
Pre profesorke Božice Mladenović najviše je Toplički ustanak proučavao akademik Andrej Mitrović. Rezultat njegovog pregalačkog rada je monografija Ustaničke borbe u Srbiji 1916–1918 (Beograd 1987). Drugo izdanje monografije objavljeno je trideset godina kasnije, povodom stogodišnjice ovog važnog istorijskog događaja. Božica Mladenović se tri decenije bavila jedinim ustankom na okupiranim teritorijama za vreme Velikog rata. Jedan od rezultata njenog rada je ova izvanredna knjiga.
Knjiga je podeljena na četiri dela. Prvi deo nosi naslov: Nema života bez slobode, Studije o Topličkom ustanku. Ovde su predstavljene studije, članci i izvori koje je profesorka Božica Mladenović objavljivala o Topličkom ustanku. Tu možemo da pročitamo kakav je bio odnos Arbanasa prema ustanku, kako je radio Komitski preki sud, pesme četničkog vojvode Koste Vojinovića Kosovca, ali i da saznamo kako su vođene borbe u Kosaničkom srezu, kakve su zločine počinili Bugari nad srpskim stanovništvom ili pak da se upoznamo sa novim narativnim izvorima o Topličkom ustanku i da vidimo kakve su mogućnosti daljeg istraživanja.
Drugi deo nosi naslov: Žena u Topličkom ustanku 1917. To je izmenjena i dopunjena magistarska teza profesorke Mladenović, koja je prvi put objavljena 1995. godine.U monografiji je opisana uloga žene u ustanku. Paralelno je istaknut odnos žena prema komitama, i žena koje su bile saradnice okupatora. U prilozima je dat spisak ubistava, silovanja, batinjanja žena u kaznenoj ekspediciji koja je usledila po ugušenju ustanka.. Autorka je na osnovu raspoloživih starih i novijih istorijskih izvora različite provenijencije predstavila raznolike vrste pomoći i podrške žena ustanicima i komitama, objasnila njihove odnose i prikazala stradanja žena u samom ustanku i po njegovom okončanju. Čitajući o ulozi žena u ustanku saznajemo da su one bile kuriri, bolničarke, da su snabdevle borce životnim namirnicama, oružjem i municijom, bile im jataci i davale moralnu podršku. Žene iz gradova su preko svojih organizacija kupovale lekove i ostale stvari, prikupljale informacije, šile srpske zastave, agitovale u korist četničke organizacije... Istraživanjem je autorka zaključila da su se žene borile u tri od pet postojećih odreda: Ibarsko-kopaoničkom, Jablaničkom i Centralnom odredu.
Treći i četvrti deo su dnevnici vođa Topličkog ustanka: Koste Milovanović Pećanca i Koste Vojinovića Kosovca.
U trećem delu, koji je i najobimniji, dat je dnevnik Koste Milovanovića Pećanca za 1916. i 1917. godinu. Autorka je istakla značaj izvorne građe o Topličkom ustanku, pisala o tome gde se ona sada nalazi. Data je i biografija Koste Milovanovića Pećanca i kratak istorijat Topličkog ustanka. Dnevnik Koste Pećanca sačuvan je u originalu i prepisu. Original, od sedamdesetak strana, čuva se u Arhivu Vojnoistorijskog instituta u Beogradu, dok se prepis na 236 strana čuva u Narodnom muzeju Toplice u Prokuplju i obuhvata događaje od polaska vojvode Pećanca sa Solunskog fronta 27. septembra 1916. do 12. oktobra 1917. godine. U dnevniku Pećanac detaljno piše o stvaranju četničke organizacije, koja je njegovom zaslugom postala čvršća i stabilnija. Ovaj istorijski izvor sadrži obilje podataka o bitnim događajima Topličkog ustanka, oslobođenju Kuršumlije i Prokuplja. Zabeležen je i deo prepiske vojvode Pećanca sa vojvodama, četovođama i jatacima i zapisnik sa sastanka u Obiliću. Autorka je istakla da se podacima iz dnevnika ne može uvek verovati. Analazom različitih dokumenata i onih nemačkog porekla, profesorka Mladenović je došla do zaključka da Pećančeve beleške u sebi sadrže elemente odbrane od neke krivice i želju da se krivica za neuspeh ustanka prebaci na drugoga. Na nekoliko mesta su čak i ostale vođe prikazane pristrasno i netačno. Najviše je krivio vojvodu Vojinovića za napuštanje fronta u Toplici i gubitak Prokuplja. Nemački izvori to demantuju. Iz Pećančevih beležaka se može saznati o velikom stradanju civilnog stanovništva na području obuhvaćenom ustankom, o neredu i haosu koji su posle slamanja ustanka postali deo svakodnevice – ubistva, pljačke, doušništvo. Značajni su podaci o odnosu Arbanasa prema ustanku, konkretno o njihovoj ulozi nakon ugušenja ustanka. Zanimljivi su i podaci o svakodnevnom životu u okupiranoj Srbiji. Opisana su slavlja Badnje večeri, Božića, Vaskrsa, Đurđevdana i krsnih slava.
Četvrti deo nosi naslov Živ se ne predajem. On sadrži fragmente iz dnevnika Koste Vojinovića Kosovca od 1916. do 1917. godine. Čine ga pravila za upis četnika u komitsku četu; zatim pisma upućena bugarskim komandantima u Nišu, Prokuplju, Kosovskoj Mitrovici u kojima je pisao o zločinima Bugara i Arnauta nad civilnim stanovništvom, pretio osvetom, i isticao da se on i njegovi četnici nisu tako ponašali i da su poštovali pravila rata i ljudski se ophodili prema zarobljenicima. U daljem tekstu dnevnika nalazimo podatke o razlozima za podizanje ustanka, toku ustanka, o Srbima doušnicima i pomagačima austrougarske i bugarske okupacione vojske, i posebno o tome kako neće da se preda dok mu se ne ispune zahtevi.
Profesorka Božica Mladenović je danas svakako jedan od naših najvećih stručanjaka koji se bave izučavanjem istorije Srba za vreme Prvog svetskog rata. Ona je u svojim radovima dala veliki doprinos izučavanju života običnih ljudi, ljudi koje je rat najviše pogodio i u svojim delima je uspela da nam dočara njihov život, njihove muke i probleme, ali i život boraca i predvodnika srpskog pokreta otpora, njihovih žena, majki, sestara...
Vrednost ove knjige je i u tome što su svi članci i rasprave koje je profesorka Božica Mladenović objavljivala sakupljeni u jedno delo, dostupno kako ljudima koje interesuje naša slavna prošlost, tako i studentima istorije i drugim istraživačima.
Bojan Panić
