Srpska književna avangarda (1902-1934)

19.02.10 Polja

U svojoj najnovijoj knjizi Gojko Tešić, odavno prepoznat i imenovan kao „uporni poznavalac i istraživač srpske avangardne baštine”, pokazuje kako izuzetnu doslednost na planu književno-proučavalačkog interesovanja, tako i upornost u istraživanju obimne građe među-ratne književnosti. Višedecenijskim radom posvećenim srpskoj avangardi Tešić je izgradio sopstvenu i već prepoznatljivu viziju ovog složenog međuratnog kulturno-istorijskog perioda i njegova nova knjiga u tom smislu ne predstavlja preveliko iznenađenje. Veoma je važno da već na samom početku primetimo danas tako retku kulturu izdavanja knjiga koju ovaj autor, ali u isto vreme i izdavač i urednik, neguje i koja je vidljiva i u ovoj monogra?ji: pored osnovnog teksta same studije gotovo jednu trećinu knjige čine izuzetno korisne i tako neophodne hronološke tabele i bibliogra?ja opšte literature o avangardi i o srpskoj avangardi, a ono što dodatno podiže vrednost ovoj knjizi i čini je kapitalnim ostvarenjem u nastojanjima rekonstrukcije jedne epohe jesu bogate, kvalitetne i svrsishodne ilustracije.
Cilj autora u ovoj izuzetno obimnoj knjizi nije „samo” tumačenje književne avangarde, već i predstavljanje tadašnjeg više nego burnog književnog života. Uspostavljajući istraži-vački kredo u uvodnom tekstu Tešić insistira na vezi između književnosti i društvenog konteksta, koji se ogleda i prelama u književnom životu, i upravo iz takve perspektive, tj. iz vizure premreženosti književnosti i života, tumači neka od ključnih dela srpske avangarde kao što su Lirika Itake i Dnevnik o Čarnojeviću Miloša Crnjanskog, Gromobran svemira Stanislava Vinavera, Otkrovenje i Spomenik Rastka Petrovića. Koristeći književno-istoriografski metod i aparaturu, zadržavajući se na onim mestima gde je došlo do ukrštaja sinhronije i dijahronije, Tešić (d/p)okazuje postavke Zdenka Lešića i Svetozara Petrovića o temporalnosti svakog pojedinačnog književnog dela, tj. punktira, opisuje i tumači pojave vezane za tekst i ideje njemu imanentne koje čine da delo nastaje kao proizvod književne istorije, ali da i sâmo proizvodi književnu istoriju. Tešićev postupak izgradnje književne istorije u osnovi je, kako su recenzenti već primetili, fenomenološki: on se kreće od teksta do teksta, od časo-pisa do časopisa, od jednog sukoba ili udruživanja do narednog raskola ili pomirenja kako bi u jednoj kolažnoj strukturi pokazao i opisao složeni i prevratnički duh avangarde. Među-tim, prosto ređanje književno-istorijskih činjenica nije dovoljno za pisanje književne istorije, a zadatak istoričara književnosti jeste da sopstvenom subjektivnošću na osnovu pronađe-nih objektivnih činjenica rekonstruiše istorijski smisao epohe. Dakle, svaka istorija književnosti je u osnovi svojevrsna manje ili više subjektivna konstrukcija istraživača sa kojom se svako od nas može složiti u većoj ili manjoj meri. Tešić je upravo u svojim izrazito važnim knjigama o avangardi izgrađivao sopstvenu sliku pomenute epohe, koja u ovoj knjizi dobija, rekli bismo de?nitivno, sve ivice i tačke oslonca.
Veliki broj tekstova iz novoobjavljene Tešićeve studije su već ranije publikovani kao delovi drugih knjiga (Otkrovenje avangarde), kao predgovori (Zli volšebnici) i slični propratni tekstovi, koji su ovde, u novoj celini, dobili drugačiju ulogu, ali su, takođe, zadržali i sopstvenu samostalnost usled čega se formira ne kompaktna već mozaičko-kolažna struktura monogra?je. Zbog ovakve kompozicije i uglavnom kompilatorske prirode nastanka studije neminovno dolazi do ponavljanja izvesnog broja informacija iz poglavlja u poglavlje, ali se ovim ponavljanjem jasno izdvajaju oni avangardni elementi, događaji i tekstovi koje autor studije smatra nezaobilaznim i važnim. Mozaičkoj strukturi knjige doprinosi i kompozicija studije, tj. način na koji su tekstovi grupisani i raspoređeni. Naime, knjiga se sastoji od če-tiri celine, a svaki od četiri dela ima sopstveni uvodni tekst u kome se skicira hronologija i razvojna linija osnovnih žanrova izražavanja srpske avangardne misli: kritika, poezija, proza i polemika. Nakon uvodnih slede tekstovi naslovljeni kao primeri, u kojima se razmatraju i analiziraju oni književni događaji predavangarde i avangarde koji su prema Tešiću ključni i najilustrativniji. Upravo odluka da se opišu baš odabrani, a ne neki drugi „događaji” književnosti ovog perioda svedoči o prirodi slike o srpskoj avangardi koju Tešić predano već decenijama izgrađuje. Najpre, postavljanje kritike na početku, a polemike na kraju studije svedoči o važnosti ovakvih tekstova, dakle, kritička misao i polemički sporovi postavljeni su kao okvir poetsko-proznim oblicima izražavanja i pokazuju se kao ključni za formiranje književno-idejnog avangardnog modela: avangarda se razvija kroz polemiku i kritiku, tj. zahvaljujući programima i manifestima, vodeći sporove i proizvodeći sukobe, kao i poetičke i generacijske smene. Primeri koje Tešić razmatra kao ilustrativne i konstitutivne činioce avangardnog modela pokazuju dve autorske intencije: izgradnja tradicije avangarde od modernističkih predavangardnih pobuna do nadrealizma, koja podrazumeva traganje za godinom stvarnog početka i kraja avangarde, i vrednosno kompiliranje avangardnih pojava srpske književnosti u smislu izgradnje srpskog avangardnog kanona. Tešić nastoji da u periodu već od 1902. godine pronađe elemente onoga što će se uobličiti i postati nestabilna, ali ipak konstanta avangardnih poetika, pa u toj nameri opisuje niz „slučajeva” poput Svetislava Stefanovića, Todora Manojlovića i Milana Ćurčina, i pojava poput sukoba sa dučićev-sko-popovićevskom koncepcijom pesništva i čitanja Laze Kostića. Ove u osnovi moderni-stičke pojave se u ovoj studiji čitaju iz polifonog avangardnog rakursa, i to pre svega iz perspektive koja nudi speci?čnu sliku književnosti i književno-kulturnog života, ali sa svešću da avangardna pobuna u doba moderne nema stvaralački kontinuitet, već samo predstavlja pojave na koje je moguće dalje nadovezivanje. Odabir modernističkih, predavangardnih i avangardnih primera pokazuje tešićevsku dijalektičnu i amplitudarno-modulativnu koncepciju avangarde u čijoj bazi stoje polemika i pobuna, rat poetika i preplitanje izama, suprotstavljanje dogmama i uspostavljenim kanonima, a zasnovanu između ostalog i na idejama i teoriji avangarde koju nudi francuski naučnik Adrijan Marino. U skladu sa ovakvim postulatima o radikalno negatorskoj prirodi avangarde, za najzrelije godine ovog perioda autor proglašava upravo one u kojima se najbrže odvija književni život, tj. godine u kojima se čuje najviše proavangardnih i antiavangardnih glasova, a u kojima se književna dela uobličavaju kao plod slučaja i književnog života. Na nekoliko mesta ovakvu koncepciju avangardne književnosti Tešić opravdava samom prirodom avangarde koja je bazično destruktivna i koja kao ključnu poetičku oznaku sopstvene stvaralačke prakse ima upravo diskontinuitet, ali ne u smislu potpunog prekida sa tradicijom, već u značenju prekida sa dotadašnjim sagledavanjem i vrednovanjem tradicije.
Pored pokušaja za uspostavljenjem tradicije avangarde u čijoj je službi potraga za predavangardnim pojavama Tešić nastoji da izgradi i avangardni kanon kojim bi speci? kovao najvažnije pisce i njihova najavangardnija dela. Kao ključne avangardne pisce ovaj autor izdvaja Stanislava Vinavera, Rastka Petrovića i Miloša Crnjanskog, ali dok su druga dvojica u određenom trenutku napustili inicijalne pozicije, Vinaver je ostao do kraja dosledan po-četnim avangardnim postulatima i time zauzeo najvažnije mesto. Uspostavljanje ovakvog kanona nužno dovodi Tešića do vrednosnih procena i time do rasprave sa avangardnim tendencijama kraja dvadesetih i početka tridesetih godina XX veka. Tešić se veoma često osvrće na antimodernizam srpskih nadrealista koji tumači kao antiavangardizam, čime se u stvari kristališe Tešićevo ubeđenje da je prava avangarda zapravo modernizam dvadesetih godina, a da je najveći deo onoga što dolazi nakon toga negacija i poništavanje izvornog avangardnog duha. Ovim dolazimo do ključnog problema Tešićeve studije koji nažalost onemogućava ovom tekstu da bude potpuni pregled srpske avangarde do 1934. godine. Najpre pojedini de facto izrazito avangardni i živi pokreti poput dadaizma, zenitizma i nadrealizma analiziraju se isključivo usputno kao nezaobilazni deo hronologije, ali se često ne dolazi do suštinskog poimanja ovih avangardnih tendencija, niti do analize njihovih manifesta i umetničkih ostvarenja. Međutim, dok većini izama Tešić ne oduzima avangardnost, prema nadrealizmu uspostavlja dvostruki odnos tumačeći ga sa jedne strane kao epilošku avangardu, a sa druge strane kao pokret koji je svojom prirodom u potpunosti suprotan polifonom izrazu avangarde. Nekim nadrealističkim delima i postignućima autor, svakako, ne oduzima važnost i ulogu u srpskoj književnosti, ali sa druge strane tokom čitavog teksta provejava antinadrealistički stav i to pre svega u onim delovima koji analiziraju antimoder-nističku pobunu nadrealista, a koja je, prema Tešiću, motivisana isključivo „diktatom poli-tičke pragmatike”. Celokupnoj nadrealističkoj poeziji se oduzima originalnost, a nekim nad-realističkim tekstovima poput Javne ptice Milana Dedinca se dodeljuje drugačija uloga. Naime, Tešić Javnoj ptici oduzima nadrealistički pre?ks i de?niše je kao pre svega moderni-stičko delo sa najavama nadrealnog duha, dakle kao delo koja izrasta iz poetskog iskustva Crnjanskog, Vinavera i Rastka Petrovića i time prestaje da bude nadrealističko bez obzira na značaj ove poeme za celokupnu poeziju nadrealizma i nadrealistički pokret u celini. Posebno je diskutabilan položaj koji Marko Ristić ima u ovom tekstu. Dela Marka Ristića Turpituda i Bez mere ocenjuju se kao uspešni nadrealistički projekti: Turpituda je „najznačajniji nadrealistički tekst kojim se zatvara razvojni krug srpske poetske avangarde”, a Bez mere je „najradikalniji i najvredniji primer nadrealističke proze” kojim se opet zaokružuju avangardne prozne tendencije. Paralelno sa ovakvim ocenama Marku Ristiću se gotovo oduzima pripadnost avangardi zbog antimodernosti i ideološki motivisanog zahteva za dijalektičkim obrtom nakon kojeg je usledio program poetičke unisonosti. Tešić je, dakle, izrazito pole-mički nastrojen ne toliko prema nadrealizmu kao pokretu, koliko prema glavnom ideologu pokreta Marku Ristiću od koga želi da sačuva i odbrani avangardu dvadesetih godina. Snažan imperativ za odbranom avangarde prve polovine treće decenije prouzrokovao je i koncepciju poslednjeg dela knjige koji se bavi polemikama i pam?etima srpske avangarde. Pod ovako opštim naslovom nalaze se tri teksta od kojih su dva posvećena antimodernističkim nastojanjima Marka Ristića i Đorđa Jovanovića, a prvi tekst se bavi modernističkim osporavanjem Jovana Dučića. Dakle, od celokupne polemičke avangarde Tešić najviše prostora posvećuje nadrealističkim i postnadrealističkim napadima na modernizam, bra-neći poziciju modernista i dodatno je učvršćujući. Analiza pozicije nadrealizma i nadreali-stičkih ideja i ocena Tešiću je poslužila kako bi bolje oslikao i predstavio period dvadesetih godina, a ne kako bi predstavio i analizirao sam nadrealizam kao stilsku formaciju i poetički model. Zauzimanjem ovakve pozicije u odnosu na nadrealizam Tešićeva studija doprinosi uobičajenoj recepciji ovog pokreta koja ni u jednom trenutku srpske istorije književnosti, čini nam se, nije imala pravu meru, niti je bez ideoloških pretpostavki i predrasuda procenjena vrednost, uticaj i doprinos nadrealizma na ovim prostorima.
Međutim i pored opasnosti koje nudi ovakav pogled na avangardu, ovo delo Gojka Tešića valja tumačiti kao važno u sagledavanju avangardnih pojava nastalih do polovine treće decenije XX veka. Postavljajući sebi zadatak da uspostavi kulturno-istorijski kontekst srpske avangarde u razdoblju od 1902. do 1934. godine i da time ponudi speci? čnu književnu istoriju ovog perioda, Tešić je uspeo da dočara i rekonstruiše duh epohe i da dâ odlične analize pojedinačnih slučajeva avangarde, poput Dnevnika o Čarnojeviću Miloša Crnjanskog ili Spomenika Rastka Petrovića. Kao značajna vrednost ove studije izdvaja se uočava-nje i analiza predavangardnih tendencija u doba moderne na koje se avangardna poetika nadovezuje, čime Tešić doprinosi proučavanju i de?nisanju ovog književnog perioda. Ono u čemu Tešićeva studija pokazuje slabosti jeste povremena terminološka nedoslednost na relaciji pojmova avangarda/modernizam koji se često potpuno ravnopravno upotrebljavaju, zatim razumevanje i shvatanje pozicije nadrealizma, kao i nejednaka pažnja sa kojom se obrađuju pojedinačni avangardni pokreti i to oni najavangardniji, pre svega kada se njihovo predstavljanje uporedi sa prostorom koji je posvećen avangardi prve polovine dvadesetih godina i to onoj koju izgrađuju Vinaver, Rastko Petrović i Crnjanski. Nažalost, što se neophodne istorije celokupne avangardne književnosti naših prostora tiče, kao i istorije i pravog razumevanja nadrealističkog pokreta kod nas, ipak nam i posle ove studije ostaje da čekamo.
Jelena Milinković