01.06.17
Tokovi istorije
Publicista Branislav Božović priustan je u jugoslovenskoj i srpskoj istoriografiji punih šest decenija. Objavio je više od 20 monografija i veliki broj članaka u štampi, te stručnoj i naučnoj periodici. U središtu njegovih istraživanja nalazio se Drugi svetski rat na prostoru Jugoslavije, sa posebno usmerenom pažnjom na bezbednosne organe okupacione uprave, zločine okupatora, istaknute pripadnike kolaboracionističke uprave i otpor okupatoru. Božović je dugo radio u državnim organima unutrašnjih poslova, imajući, na neki način, ekskluzivan pristup dokumentima arhive Uprave državne bezbednosti. Njegov istoriografski rad dinamično se razvijao i napredovao, a posebno značajne publikacije objavio je tokom poslednjih dvadesetak godina: Beograd pod komesarskom upravom 1941 godine (Beograd: ISI, 1998); Stradanje Jevreja u okupiranom Beogradu 1941–1944 (Beograd: Srpska školska knjiga, 2004); Uprava i upravnici grada Beograda (1839–1944) (Beograd: Prosveta, 2010). Poseban istoriografski doprinos Božovića predstavlja stvaranje digitalne arhive od dokumenata koje je tokom godina sakupio u svojim istraživanjima. Ova arhiva je danas dostupna istraživačima posredstvom Muzeja žrtava genocida.
Objavljivanje monografije Specijalna policija u Beogradu 1941–1944 u izdanju Srpske školske knjige 2003. godine predstavljalo je veliki iskorak i veoma značajan doprinos istraživanju istorije Srbije u Drugom svetskom ratu. Božovićeva monografija donela je veoma opširnu i izvorno utemeljenu analizu rada Specijalne policije, ali i uopšte celog bezbednosnog sektora okupirane Srbije, koji je podrazumevao postojanje i koordinaciju većeg broja nemačkih i domaćih policijskih i obaveštajnih organa. Na taj način osvetljen je jedan segment ratne istorije o kome se do tada znalo relativno malo, dok su istovremeno otvorena i aktuelizovana brojna srodna istraživačka pitanja i tematski rukavci. Drugo, prošireno izdanje ove značajne monografije objavljeno je 2014. u izdanju beogradskog Zavoda za udžbenike.
Ovo izdanje u velikoj meri je zadržalo strukturu i sadržaj najznačajnijih poglavlja prvog izdanja, ali je u odnosu na njega prošireno sa oko 200 stranica novog sadržaja. Predgovor drugom izdanju (str. 17–26) napisali su prof. dr Ljubodrag Dimić i Miladin Milošević, direktor Arhiva Jugoslavije, ukazujući na značaj Božovićevih istraživanja i njihovu izvornu utemeljenost. Monografija Branislava Božovića sastoji se od tri velika tematski zaokružena poglavlja (27–658), priloga (hronološko-tematskog izbora dokumenata, str. 659–728), rezimea na srpskom, engleskom, ruskom i nemačkom jeziku, spiska skraćenica i ilustracija, spiska korišćenih izvora i literature te registra ličnih imena. Prva dva poglavlja „Razvoj, organizacija i delatnost“ (26– 392) i „Praksa i metodi rada“ (str. 393–510) sasvim su neznatno izmenjena u odnosu na prvo izdanje knjige. U njima su detaljno opisane okolnosti delovanja Specijalne policije, njeno ustrojstvo, odnos sa okupacionim vlastima i organima domaće uprave. Posebna istraživačka pažnja bila je posvećena policijskim akcijama protiv komunista i drugih članova i simpratizera NOP-a, metodama policijskog rada, kao i kategorizaciji uhapšenih lica i postupanju sa njima.
Treća glava „Primeri rada Specijalne policije“ (511–658) donosi nov sadržaj u odnosu na prvo izdanje monografije. U prvoj tematskoj celini ovog poglavlja, naslovljenoj sa „Suočeni sa smrću“, Božović uglavnom opisuje i analizira primere hrabrog držanja uhapšenih komunista tokom istrage i isleđivanja u Specijalnoj policiji i Gestapou. Na osnovu arhivskih dokumenata iz Specijalne policije i građe nemačkog porekla predstavljeni su slučajevi policijske obrade Stanislava Sremčevića, Đuke Dinić, Draginje Marković, Vere Smiljanić i Nade Vuksan, kao i sasvim neobičan slučaj penzionisane učiteljice Leontine Kraus koja je slala dopise predsedniku kolaboracionističke vlade Milanu Nediću sa zahtevom da bude streljana umesto najmlađeg uhapšenog komuniste. Drugi deo (527–538) ovog poglavlja posvećen je analizi nekoliko slučajeva progona lekara naklonjenih NOP-u i komunistima. Detaljnije su izloženi slučajevi policijske obrade dr Velizara Kosanovića i dr Petra Dragovića, a posebna pažnja posvećen je analizi slučaja dr Milutina Ivkovića Milutinca, lekara, predratnog komuniste, istaknutog fudbalera i sportskog radnika. Milutinčev slučaj utoliko je zanimljiviji što je on, zbog svojih sportskih dostignuća i ličnih veza, imao obožavaoce i zaštitnike i u samom vrhu Specijalne policije, ali ga ni to nije spaslo smrti u rukama Gestapoa.
Među beogradskim ilegalcima posebno su brojni bili studenti i srednjoškolci, zbog čega su ovi delovi srpske omladine često bili na udaru Specijalne policije. Branislav Božović posvetio im je dve podceline drugog izdanja svoje monografije o Specijalnoj policiji (539–555), u kojima je detaljno analizirao niz slučajeva stradanja srednjoškolaca, gimnazijalaca i studenata zbog članstva u SKOJ-u, prikupljanja pomoći za partizane i rasturanja antiokupatorskih letaka, kao i učestvovanja u sabotažama i drugim ilegalnim akcijama. Na druge kategorije stanovništva (prosvetare, radnike pošte, advokate, pravnike) i njihov odnos sa Specijalnom policijom Božović se osvrnuo u posebnom odeljku (556–563), u kome je predstavljen progon „nacionalno nepouzdanih“ državnih činovnika i lica iz ovih profesija osumnjičenih da podržavaju komuniste ili sa njima aktivno sarađuju.
Naročito zanimljiv segment Božovićeve monografije (564–587) bavi se pripadnicima Specijalne policije koji su bili prikriveni pomagači ili učesnici NOP-a. Ukazano je na različite oblike i nivoe saradnje koji su ostvareni između partizanskog pokreta i policijskih službenika: izradu i nabavku propusnica i drugih dokumenata, obaveštavanje o policijskim akcijama i otkrivenim identitetima ilegalaca, nabavku oružja, municije i medicinskog materijala za NOP. Detaljno je analiziran slučaj Janka Jankovića, šefa kartoteke Specijalne policije, ali i bliskog prijatelja i kuma njenog rukovodioca Božidara Boška Bećarevića. Janković, koji je i formacijski i po ličnoj liniji bio u samom vrhu policijskih organa, zapravo je tesno sarađivao sa komunistima, a otkriven je tek u oktobru 1943. godine. Opširno su analizirani i slučajevi policijskih službenika Dušana Jovanovića i Cvetka Crnjaka, a svi pomenuti saradnici pokreta otpora skončali su streljanjem nakon boravka u Banjičkom logoru. Božović se, u nešto širim crtama, bavio i složenim odnosima između četničkog pokreta („DM“) i Specijalne policije, kao i akcijama Gestapoa protiv pokreta generala Mihailovića (588–604). U nove sadržaje objavljene u drugom izdanju monografije o Specijalnoj policiji ubrajaju se još i potpoglavlja „Potraga za vodećim ličnostima partizanskog pokreta“ (605–652) i „Posle svega“ (653–661). U njima su detaljno izloženi slučajevi policijske i obaveštajne obrade četiri istaknute ličnosti NOP-a: Moše Pijade, Aleksandra Rankovića, Koče Popovića i Marka Nikezića, i analizirano držanje istaknutih ličnosti kolaboracionističke uprave i Specijalne policije pred sudom nakon oslobođenja.
Branislav Božović je objavio, u formi priloga u svojoj monografiji, i petnaestak autentičnih istorijskih dokumenata dragocenih za razumevanje osnovnog predmeta istraživanja, među kojima su se našle i objave gradskih vlasti Beograda, sistematizacije i akti iz rada Specijalne policije i Ministarstva unutrašnjih poslova, naredbe Milana Nedića. Monografija je ilustrovana nizom crno-belih fotografija i sadrži brojne šematizme i tabele koji čitaocu olakšavaju praćenje osnovnog teksta. U celini gledano, drugo, prošireno izdanje monografije Specijalna policija u Beogradu 1941–1944 autora Branislava Božovića predstavlja vredno i zaokruženo istraživanje. Novi sadržaji, na oko 200 stranica, dragocena su dopuna ranije objavljenom tekstu i omogućavaju potpunije sagledavanje istorije Srbije 1941–1944. godine, a posebno bezbednosnog sektora i antikomunističke borbe. Nema sumnje da će i ovo izdanje biti neizostavni činilac istoriografskih istraživanja vezanih za Drugi svetski rat na prostoru Srbije, a atraktivnost teme i lep, jednostavan stil autora mogu ga učiniti privlačnim i za širu javnost.
Aleksandar Stojanović
