Šlem i šajkača

01.05.21

Zbornik Matice srpske za društvene nauke

U izdanju Matice srpske 2019. objavljena je knjiga vojnog istoričara, pukovnika dr Dalibora Dende (*Zrenjanin, 1975) Šlem i šajkača. Vojni faktor i jugoslovensko-nemački odnosi (1918–1941). Ova činjenično bogata, pregledna, dokumentovana i studiozna knjiga o srpsko/jugoslovensko-nemačkim vojno-političkim odnosima nastala je na bazi detaljnih istoriografskih istraživanja u srpskim i nemačkim arhivima, kao i proučavanjem štampe, periodike, te obimne istoriografske, sociološke i pravne literature na više stranih jezika. Nagrađena je i prestižnom godišnjom nagradom Zadužbine Đurđa, Danice i Jovanke Jelenić za 2020. godinu koju dodeljuje Arhiv Srbije za rad iz oblasti istoriografije i arhivistike.
Ova prva sveobuhvatna, svestrana i celovita monografija o srpsko-nemačkim vojnim i političkim odnosima svojim sadržajem značajno prevazilazi hronološki okvir koji je zadat, budući da ih detaljnije sagledava od sredine 19. veka do Aprilskog rata 1941. godine. Pored istorijske rekonstrukcije događaja na polju diplomatske, vojne i ekonomske istorije autor je posebnu pažnju posvetio izgradnji i razvoju profesionalnih vojnih institucija u Kraljevini Srbiji i Kraljevini SHS/Jugoslaviji, kroz usvajanje i podražavanje nemačko-pruskog organizacionog i doktrinarnog modela kao jednog od najefikasnijih na svetu, te uticaj civilno-vojnih odnosa na njihov kvalitativni uspon i opadanje. Civilno-vojne odnose Denda sagledava kroz prizmu realističke teorijske škole, u skladu sa konzervativnom teorijom koja podrazumeva potčinjenost armije civilnim vlastima, ali na način koji ne narušava unutrašnju samostalnost vojske, odnosno ne izlaže je štetnom uticaju neprofesionalnih elemenata iz sfere politike. Kao polaznu osnovu za razmatranje civilno-vojnih odnosa autor uzima knjigu Semjuela Hentingtona Vojnik i država, dok osnovu za komparaciju srpske/ jugoslovenske sa prusko/nemačkom vojnom organizacijom čini studija Gordona Krejga The Politics of the Prussian Army 1640–1945 (London – Oxford – New York 1955) i hrestomatija Edvarda Mida Erla Tvorci moderne strategije (Beograd 1952).
Analizirajući diskontinuitet strateške kulture Kraljevine Srbije i Kraljevine SHS/Jugoslavije, Denda odgovara na pitanje zbog čega je postojalo drastično suprotno ratno iskustvo srpske vojske od 1912. do 1918. i jugoslovenske vojske u aprilu 1941. godine. Autor ovim radom ruši i neka uvrežena shvatanja o poreklu srpskog vojnog profesionalizma. Tako je, nasuprot vladajućem uverenju da se u 19. veku srpska vojska formira pod dominantno francuskim uticajem (videti: Draga Vuksanović-Anić, Stvaranje moderne srpske vojske: francuski uticaj na njeno formiranje, Beograd 1993; Đorđe Stanić, Zoran Kilibarda, Jan Marček, Obuka srpske vojske 1804–1918, Beograd 2007), Denda na osnovu primarnih istorijskih izvora zaključio da su srpski vojni pitomci, školovani u Pruskoj od sredine 19. veka do sticanja državne nezavisnosti, postavili temelje obrazovanja, obuke, organizacije i doktrine srpske vojske, koji su upotpunjeni izgradnjom profesionalnih vojnih institucija (Generalštab, Viša i Niža škola Vojne akademije, podoficirske škole itd.) i uvođenjem opšte vojne obaveze. Sve to je kao konačni ishod imalo pobede nad turskom i bugarskom vojskom u dva balkanska rata i dve velike pobede nad austrougarskom vojskom 1914. godine. Kao presudan faktor s tim u vezi Denda naglašava takozvano direktivno komandovanje (nem. Auftragstaktiki; eng. Mission Commmand) preuzeto u srpskoj doktrini nekoliko godina nakon njegove kodifikacije u Nemačkoj. Taj metod komandovanja prilagođen pokretnom ratu delegirao je odgovornost na srednje i niže nivoe u lancu komandovanja i naglašavao je decentralizovanu inicijativu u okvirima glavne operativne zamisli, ohrabrivao komandante da budu fleksibilni i da odmah reaguju na promene nastale razvojem situacije, te da donose taktičke odluke na licu mesta. Stoga su naređenja bila kratka i sadržala samo ono što potčinjeni starešina ne može sâm da uradi. Ta doktrina je zahtevala i oštru selekciju kadrova i stalnu proveru njihovog nivoa kompetencija na ispitima i manevrima, što je u krajnjoj meri dovelo do karijernog napredovanja u skladu sa sposobnostima i trijumfa pozitivne kadrovske selekcije unutar vojne organizacije. Glavni nosioci ove doktrine među srpskim oficirima bili su pripadnici organizacije „Ujedinjenje ili smrt” poznatije pod nazivom „Crna ruka” koji su se naročito istakli na komandnim i štabnim dužnostima u ratovima 1912–1918. Denda takođe posebno ukazuje na primenu profesionalnog principa da vojska ne treba da se meša u političke odluke a politika u komandovanje operacijama u srpskoj vojsci ratnog vremena. Najbolji primer za to predstavlja Kolubarska bitka kada su i pored početnog protivljenja krune srpske trupe iz vojničkih razloga napustile prestoni Beograd, da bi ga nakon dve nedelje u uspešnoj kontraofanzivi ponovo zauzele.
Jedna od tema iz sfere civilno-vojnih odnosa kojom se autor bavio jesu i negativne tendencije pokušaja militarizacije društva koji su se u Srbiji javile značajno pre nego u Nemačkoj kroz zaveru iz 1903. godine i sukob oko Uredbe o prioritetima 1913/1914. godine, nasuprot vojnoj diktaturi Hindenburga i Ludendorfa iz perioda 1916–1918. Uticaj oficirskog kora kao izdvojenog centra moći u Srbiji je formalno slomljen Solunskim procesom 1917. godine, dok će se to u Nemačkoj desiti tek pod Hitlerom, nakon Frič-Blombergove afere 1938. godine. U jugoslovenskom slučaju ove tendencije mešanja vojnog faktora u državnu politiku vaskrsnuće ponovo s pučem od 27. marta 1941. godine, dok će se u nemačkom slučaju to desiti sa oficirskom zaverom protiv Hitlera od 20. jula 1944. godine. U knjizi je s tim u vezi temeljno obrađen i uticaj stranih centara moći na pomenuti događaj u Jugoslaviji pred početak Aprilskog rata.
Autor se takođe argumentovano suprotstavlja postojećem tumačenju u domaćoj istoriografiji da je prelazak sa prusko-nemačkog na francuski doktrinarni model nakon Prvog svetskog rata predstavljao modernizacijski iskorak. Taj model krutog centralizovanog komandovanja, pozicionog rata, vatrene premoći i ograničavanja samoinicijative nametnut je u vremenu koje je neposredno prethodilo diktaturi kralja Aleksandra. Tad se politički vrh personalizovan u ličnosti samog vladara sve više mešao u vojnostručna pitanja i kadriranje. To je period u kome je penzionisan i najveći broj dokazanih srpskih ratnih kadrova u jugoslovenskom generalitetu koji su bili nosioci starog doktrinarnog modela i koji nisu sa simpatijama gledali na jačanje nove oficirske koterije „Bela ruka” na čelu sa komandantom garde i kraljevim intimusom Petrom Živkovićem, čiji je protekcionizam sve više nagrizao oficirski kor. Prelaz na navodno moderniji francuski model nametnut je „odozgo” i izvršen je bez ozbiljnije stručne rasprave. To je poslužilo i kao pretekst za penzionisanje ili povlačenje iz vojske istaknutih srpskih ratnih komandanata zbog „zastarelosti pogleda” i tvrdoglave vernosti doktrini pokretnog rata. Francuski model favorizuje se nakon toga i u vojnim školama i akademijama, francuski instruktori aktivno učestvuju u obuci jugoslovenske vojske a francuski jezik postaje jedan od osnovnih preduslova za karijerno napredovanje. Svi dometi ove reorganizacije koja se počela sprovoditi 1928. godine bili su vidni već na Kupskom manevru u jesen 1937. godine. Tada je zaključak stranih vojnih posmatrača koji su prisustvovali manevrima bio da nasuprot odličnom kvalitetu jugoslovenskih vojnika stoji krajnje nesposobno rukovodstvo. Svedoci smo nedavnih sličnih „reformskih” procesa u srpskom sistemu odbrane koji se mogu porediti sa navedenim istorijskim iskustvom, što još jednom ukazuje na činjenicu da je istorija učiteljica života i daje dodatnu vrednost ovom delu.
Nasuprot jugoslovenskoj vojsci, nemačke oružane snage koje su u doktrinarnom i profesionalnom smislu početkom 1920-ih imale slična polazišta, pritisnute teškim ograničenjima vojnih klauzula Versajskog ugovora, zahvaljujući reformama generala fon Zekta dalje su usavršile postojeći profesionalni oganizacioni model podizanjem kriterijuma za kadrovsku selekciju i neodustajanjem od ideja pokretnog rata za čije vođenje je osnovni preduslov trebala da bude motorizacija. U to vreme javljaju se i ideje italijanskog generala i vojnog teoretičara Đulija Duea (Giulio Douhet) o masovnoj upotrebi bombarderske avijacije protiv neprijateljskih linija komunikacija i komandnih centara, kao i protiv glavnih industrijskih potencijala. Tome treba dodati i teoriju generala Eriha Ludendorfa o totalnom ratu kao sveobuhvatnom potčinjavanju jednog naroda, ekonomije i politike zemlje ciljevima rata. Nemačka armija je na toj osnovi počela rad na razvoju realistične operativne doktrine zasnovane na sinhronizovanoj upotrebi avijacije, tenkova i drugih mehanizovanih vozila i neprestanom praktikovanju ratnih igara i manevara. Krajnji proizvod tih napora bio je blickrig, taktika koju će nemačka armija demonstrirati iznenađenom čovečanstvu u prvim godinama Drugog svetskog rata. Nemačke pobede na Zapadnom frontu 1940. godine dovešće i do promena u jugoslovenskoj vojnoj doktrini, napuštanja francuskog obrasca i povratka na ideje pokretnog rata, samoinicijative i direktivnog komandovanja. Međutim, kako je sistemu obično potrebno oko 10 godina za potpuni prelazak s jednog doktrinarnog modela na drugi, za tako nešto Jugosloveni više nisu imali vremena. Autor zaključuje da su konfuzija koju je izazvao prelazak na novu doktrinu, politička odluka usvojena na zahtev hrvatskih i slovenačkih predstavnika u Vladi da se, van svake vojničke logike, kordonski brani čitava teritorija zemlje i jake međunacionalne tenzije između Srba i Hrvata, presudno uticali na brz poraz jugoslovenske vojske u Aprilskom ratu 1941. godine.
Pored proučavanja vojnog faktora knjiga nudi obilje podataka od značaja za diplomatsku i ekonomsku istoriju srpsko/jugoslovensko-nemačkih odnosa druge polovine 19. i prve polovine 20. veka. Pisana je jasnim stilom i jezikom, dok su svi događaji dovedeni u uzročno-posledične veze i temeljno objašnjeni, tako da je laka za čitanje i razumevanje. Zaključci koji se nameću nakon čitanja ove monografije od značaja za izučavanje naše strateške kulture jesu da garant uspeha predstavljaju valjano izgrađene institucije zasnovane na pozitivnoj kadrovskoj selekciji, te da je svaka politizacija vojske štetna za njeno funkcionisanje, bilo da je reč o mešanju neprofesionalnih elemenata u vojna pitanja ili vojske u državnu politiku. Nadalje, zbog mogućih zloupotreba sa fatalnim ishodom za sudbinu države i društva ozbiljno se mora voditi računa o sprečavanju bilo kakvog uticaja stranog faktora na vojsku, bez obzira što se on percipira kao prijateljski. Spoljno-politički afiniteti i savezništva takođe ne bi smeli da budu ključni faktor koji će uticati na izbor vojne doktrine, već realna i trezvena vojnostrategijska procena sopstvenih snaga i potencijala pretnji. Sve navedeno ukazuje da je pred nama vrlo korisna monografija koja će privući pažnju ne samo naučnika iz sfere društvenih i humanističkih nauka (istoričara, politikologa, sociologa, ekonomista i pravnika) koji se interesuju za različite aspekte jugoslovensko-nemačkih odnosa i razvoj jugoslovenske države u međuratnom periodu, već i šire čitalačke publike.
Veljko Blagojević

01.02.21

Tokovi istorije

U prethodne dve godine istoričari su objavili nekoliko značajnih radova o jugoslovensko-nemačkim odnosima između dva svetska rata. Među njima, zapaženo mesto ima knjiga Dalibora Dende Šlem i šajkača. Vojni faktor i jugoslovensko-nemački odnosi (1918–1941), koju je Matica srpska objavila prilikom obeležavanja osamdesete godišnjice početka Drugog svetskog rata 2019, a nagrađena je godišnjom nagradom Zadužbine Đurđa, Danice i Jovanke Jelenić za 2020. godinu. Kada se ima u vidu koliki trud je autor uložio prilikom istraživanja teme i pisanja knjige, sasvim je razumljiv kvalitet konačnog rezultata. Analiza je zasnovana na savesno istraženoj neobjavljenoj arhivskoj građi jugoslovenske i nemačke provenijencije, zbirkama objavljenih jugoslovenskih, nemačkih, britanskih, francuskih i italijanskih dokumenata, jugoslovenskoj i nemačkoj memoarskoj literaturi, službenim listovima, stručnoj periodici, dnevnoj štampi i stručnoj literaturi na više stranih jezika. Knjiga je napisana jednostavnim stilom i razumljivim jezikom, čime je Denda uspeo da približi i široj čitalačkoj publici uže stručnu tematiku na veoma dopadljiv način.
Osnovna tema je analiza jugoslovensko-nemačkih vojnih odnosa od 1919. do 1941. godine. Naizgled uskostručan predmet istraživanja je stavljen u znatno širi kontekst i sagledavan iz više uglova. Autor je posmatrao značaj vojnih odnosa kroz tri važna pitanja: diskontinuitet jugoslovensko-nemačkih u odnosu na srpsko-nemačke vojne odnose, međusobno sagledavanje vojnih krugova, te uticaj političkih i ekonomskih međunarodnih prilika na razvoj vojnih odnosa na bilateralnom planu. Ovakav pristup je omogućio analizu uticaja nemačke i francuske vojne organizacije, misli i doktrine na razvoj srpske i jugoslovenske vojne sile čiji rezultati su bili vidljivi 1914–1915. odnosno 1941; zatim uticaja viđenja drugog na vojne, političke i ekonomske bilateralne odnose, te raskoraka i usklađivanja interesa dveju strana u skladu sa savezničkim, prijateljskim i neprijateljskim odnosima sa drugim evropskim silama i državama, što je omogućilo autoru donošenje argumentovanih zaključaka o značaju vojnog faktora na razvoj bilateralnih odnosa.
Denda je analiziranjem diskontinuiteta u srpsko-nemačkim i jugoslovensko-nemačkim vojnim odnosima postavio dva važna pitanja. Zbog čega je postojalo drastično ratno iskustvo srpske vojske 1914. i 1915. i jugoslovenske vojske 1941. godine? Ne manje važno je autorovo suprotstavljanje postojećem tumačenju u domaćoj istoriografiji da je prelazak sa prusko-nemačkog na francuski model vojske – izvršen posle Prvog svetskog rata – predstavljao modernizacijski napredak. Denda je zaključio da su pitomci školovani u Pruskoj od sredine XIX veka, i u većem broju posle sticanja nezavisnosti, postavili temelje obrazovanja, organizacije i doktrine srpske vojske, koji su upotpunjeni preuzimanjem obrasca militarizacije društva, što je kao konačni ishod imalo dve velike pobede nad austrougarskom vojskom 1914. i poštovanje visokih oficira nemačke carske vojske stečeno 1915. godine. Među srpskim oficirima koji su iskazivali veliko poštovanje prema prusko-nemačkom modelu, posebno su se isticali pripadnici organizacije „Ujedinjenje ili smrt“ poznatije pod nazivom „Crna ruka“.
Posle Prvog svetskog rata jugoslovenska vojska je ustrojena usvajanjem „modernijeg“ francuskog modela, a Denda prihvata zaključak Ervina M. Gibsona da je francuska vojska posle 1924. predstavljala kadrovsku i profesionalnu ruinu. Jugoslovenski politički vrh se direktno mešao u vojnostručna pitanja i kadriranje. Protekcionizam je nagrizao oficirski kor do 1941. godine. Time je napušten profesionalizam kojim se odlikovala srpska vojska, što je prema mišljenju autora imalo fatalne posledice po jugoslovensku vojsku (str. 116). Među oficirima, nosioci novog pravca su bili članovi organizacije „Bela ruka“ na čelu sa Petrom Živkovićem. Svoj doprinos dao je i kralj Aleksandar Karađorđević, penzionisanjem velikog broja generala koji su bili predstavnici nemačke škole ratovodstva i istakli se u ratovima 1912–1918, posebno krajem 1930. kada se lično angažovao na tom pitanju bez znanja ministra vojske i mornarice generala Stevana Hadžića. Francuska vojna doktrina se zasnivala na defanzivi i vatrenoj moći, od 1921. do sredine tridesetih, stvarajući trom mentalitet, spore pokrete i nespretan sistem snabdevanja, okamenivši strateške i taktičke pouke iz Prvog svetskog rata. Bitke su morale da se vode prema planu, samoinicijativa je sputavana i bilo je malo elemenata pokretnog rata (117, 118). Preuzimajući francuski model za jugoslovensku vojsku, unet je važan element koji je znatno uticao na oficirski kor i školovanje novih generacija. Samoinicijativa koja je podsticana u pruskoj i nemačkoj vojnoj misli, i kojom se odlikovala srpska vojska tokom ratova 1912–1918, zamenjena je strogim poštovanjem hijerarhijske nadređenosti. Sistem opštijih direktiva zamenjen je sistemom naređenja, kojim su do detalja razrađivane pretpostavke vođenja operacija, a od oficira i podoficira se očekivalo da ih bezuslovno izvršavaju bez mogućnosti prilagođavanja faktičkom stanju na terenu. Francuski uticaj je znatno ojačao posle potpisivanja sporazuma o prijateljstvu i tajnog vojnog protokola 1927, a privremeno je umanjen dolaskom generala Ljubomira Marića na čelo vojske. Njegovom smenom, generali Dušan Simović i Milutin Nedić označili su povratak francuskim uzorima. Iako su manevri kod Brčkog 1935. i Krupski manevri 1937. pokazali svu pogubnost uticaja „Bele ruke“ Petra Živkovića i „modernizacijskih procesa“ koje su oni sprovodili (124), jugoslovenski vojni vrh je počeo da shvata značaj nemačke vojne doktrine tek sa njenim prvim uspehom u Poljskoj, ali je bio sumnjičav u njenu upotrebu protiv velikih sila. Tek je brzi slom Francuske bio evidentan dokaz da je francuska vojna doktrina, na kojoj se zasnivao razvoj jugoslovenske vojske, bila prevaziđena.
Napustivši model srpske vojske, jugoslovenski rukovodeći vojni krugovi su dugo zanemarivali reorganizaciju nemačke vojske. Prema principima Hansa fon Zekta, od 1921. formirana je mala, visokoprofesionalna, disciplinovana i najsavremenije obučena vojska, koja je bila sposobna za izvođenje modernih ofanzivnih vojnih operacija i isticala vojno liderstvo koje se moglo primeniti od kaplara do generala, podržavajući samoinicijativu i slobodno rasuđivanje do najnižih nivoa komandovanja. Zbog toga je period od 1921. bio jedinstven u nemačkoj vojnoj istoriji pa su postavljani izuzetno visoki standardi za vojnike, podoficire i oficire, a svaki od njih je u slučaju potrebe mogao da preuzme više komandne položaje od onih koje su u tom momentu imali. Od 1923. insistirano je na sposobnosti za manevarski rat, zbog čega je vojska morala da bude izdržljiva za duge marševe, da bi iz formacije za marš lako mogla da se transformiše u formaciju za napad. Posebna pažnja je posvećena obuci podoficira, za koje nije bilo ograničenja Versajskog mirovnog ugovora, te su spremani za oficirske položaje. Fon Zekt i njegovi saradnici su shvatili da je rat postao stvar tehnologije, koju je mogla da pravilno iskoristi samo obrazovana elita. Jugoslovenski pokušaj da usvoji novu nemačku doktrinu „munjevitog rata“ bio je osuđen na propast, jer ga je bilo gotovo nemoguće sprovesti preko oficira koji su naučeni da bezuslovno slušaju nadređene, a kratak vremenski interval do Aprilskog rata nije olakšao reorganizaciju.
Sagledavajući temu u znatno širim okvirima, autor je analizirao bilateralne odnose na vojnom planu i iz ugla viđenja drugog, istakavši na koji način su pozitivne i negativne posledice iskustava iz Prvog svetskog rata uticale na vojni i politički vrh dveju zemalja da razvijaju odnose. U tom pogledu važan segment su činile vojna diplomatija i obaveštajna služba, te njihova saradnja sa diplomatskom i konzularnom službom, ali nisu izostavljeni pozitivni i negativni uticaji paralelnih partijskih i državnih struktura u Trećem rajhu – posebno aktivnosti Franca Nojhauzena i držanje poslovnih krugova. Jedan od značajnih rezultata Dendinih istraživanja jeste i prvi put jasno istaknuta uloga Nikole Pašića u prevazilaženju negativnih iskustava kao priprema terena za buduće zbližavanje dve države. U ovom delu, pak, vidljivo je oslanjanje na nemačke izvore, iako bi korišćenje i arhivske građe jugoslovenske provenijencije, sačuvane u znatno manjem obimu, potvrdilo rezultate do kojih je autor došao. Po pitanju isporuka za jugoslovensku vojsku i razvoja vojne industrije u Jugoslaviji, nemačke firme su bile suočene sa jakom francuskom i čehoslovačkom konkurencijom koja nije uvek bila zasnovana samo na kvalitetu proizvoda, već i na trenutnim političkim i ekonomskim odnosima, ličnim koristima koje su pojedini jugoslovenski generali imali od liferacija za vojsku, što nije bio slučaj prilikom nabavki za ratnu mornaricu i vazduhoplovstvo. Denda je jasno pokazao kako je Glavni đeneralštab menjao procene Nemačke od potencijalnog saveznika 1935, preko neutralnog držanja 1936–1937, do potencijalnog neprijatelja od kraja 1938. i kako su nemački oficiri počeli da menjaju sliku o snazi jugoslovenske vojne sile posebno posle manevara iz 1935. i 1937. godine. Ništa manje nisu zanimljive ni poslednje dve glave o održivosti jugoslovenske politike oružane neutralnosti, uticaju razvoja situacije na frontovima i političko-ekonomskih odnosa sa velikim silama koji su na kraju doveli do Aprilskog rata. Sve navedeno ukazuje na to da je pred nama vrlo korisna naučna monografija koja će privući pažnju ne samo vojnih istoričara već i onih koji se interesuju za različite aspekte jugoslovensko-nemačkih odnosa i razvoja jugoslovenske države u međuratnom periodu.
Srđan Mićić

01.02.20

Vojnoistorijski glasnik

Srpsko-nemački i kasnije jugoslovensko-nemački odnosi u 20. veku ostavili su otisak na čitava pokolenja u kolektivnom sećanju, dominantno negativna. Teški gubici populacije usled Prvog i Drugog svetskog rata čiji je vinovnik bila Nemačka, te uloga nove demokratske Nemačke u raspadu socijalističke Jugoslavije u kolektivnom sećanju dominantno su zadržali negativnu konotaciju, uglavnom Srba, prema „mrskim Germanima”. Razumevanje evolutivnog puta u odnosima između Srba i Nemaca od vremena stvaranja nacionalnih država i naročito u 20. veku zahteva titanski trud. Delo pukovnika dr Dalibora Dende Šlem i šajkača: vojni faktor i jugoslovensko-nemački odnosi (1918– 1941) predstavlja jedan takav rad koji osvetljava put srpskonemačkih odnosa preko kulturnih, ekonomskih i naročito vojnih veza i uticaja, pre svega velike nacije prema manjoj. Razumevanje pređenog puta odnosa od Nemačke (Pruske) koja je među prvima priznala nezavisnost Kneževine Srbije, od Nemačke sa kojom je Srbija trgovala, gde se školovala intelektualna elita Srbije do Nemačke omražene i prezrene u kolektivnom sećanju Srba u 20. veku. Delo je štampano u tiražu od 500 primeraka, u tvrdom povezu i sadrži imenski i geografski registar.
Sam naziv knjige Šlem i šajkača upravo akcentuje vojnu dimenziju srpsko (jugoslovensko)-nemačkih odnosa. Iako na prvi pogled knjiga predstavlja prvenstveno delo vojne istorije, ona je daleko više od toga. Autor u nju vešto unosi i sve druge elemente istorijskog razvoja odnosa između dve zemlje u ogledalu realne politike u periodu koji je obuhvaćen. Višedimenzionalnim posmatranjem odnosa između dve države na vojnom, ekonomskom, diplomatskom i kulturnom polju autor vešto hronološki i stepenasto vodi čitaoca od formiranja odnosa između dve države do 27. marta 1941, koji simboliše njihov vrhunac i krah. Vojni aspekt te saradnje, naravno, predstavlja najvažniju komponentu. Sveobuhvatnim bavljenjem istorijom vojnog faktofaktora u odnosima dve države u 20.veku niko se nije bavio ni u Srbiji ni u Nemačkoj. Stoga je ovo delo od velikog istoriografskog značaja za oba naroda. Istraživanje se zasniva na bogatoj izvornoj građi iz fondova Vojnog arhiva SR Nemačke u Frajburgu (25), Arhiva ministarstva inostranih poslova SR Nemačke u Berlinu (23), Vojnog arhiva u Beogradu (6), Arhiva Jugoslavije (12), Arhiva Srbije (1) i Arhiva SANU (2), kao i objavljenoj građi jugoslovenskog, nemačkog, francuskog i britanskog porekla (44), memoarima (21), štampi i periodici (8), enciklopedijama (10), internet adresama (4) i vojnoj, pravnoj, diplomatskoj, ekonomskoj i istoriografskoj literaturi (207). Zahvaljujući tome, u ovoj knjizi prvi put izlaze na videlo kod nas nekorišćeni materijali koji dosadašnjim saznanjima daju nova tumačenja. Korišćenjem pre svega nemačkih arhiva, autor ovom knjigom donosi dosta toga novoga u kvantum znanja srpske istoriografije.
Jezgro rukopisa čini pet velikih poglavlja koja prate srpsko (jugoslovensko)-nemačke odnose u hronološkim okvirima iz naslova dela i perioda koji im je neposredno prethodio. Autor se u prvom poglavlju bavi počecima odnosa Srbije i Nemačke od stvaranja moderne srpske države i percepcije Nemaca kroz istoriju. Geografska udaljenost usmeravala je dve drž-ave isključivo na saradnju koja se odnosila, pre svega, na trgovinu, ali i kulturnu i intelektualnu razmenu koja na Srbiju najveći uticaj vrši kroz školovanje buduće intelektualne elite na nemačkim univerzitetima. Autor ovde pokazuje i da je za buduću srpsku vojsku, koja će se proslaviti u balkanskim i Velikom ratu, prvorazredan uticaj imala pruska (nemačka) vojna misao. Ne samo u vreme kralja Milana koji se oslanjao na centralne sile već i kasnije pred početak Velikog rata, srpski Generalštab smatraće s pravom nemačku vojsku najboljom u Evropi. Stoga je srpska vojska, bez obzira na spoljnopolitička savezništva, nastavila da razvija doktrinu i obuku, najviše pod uticajem oficira školovanih u Nemačkoj i napredne nemačke vojne misli. Najbolji primer je i militaristička organizacija „Crna ruka”, koja je u vojnički ustrojenoj Nemačkoj videla uzor države, kakva bi trebalo da bude.
Čitalac će se uveriti da koreni sukoba Srbije i Nemačke nikako ne mogu biti pre Velikog rata, pa čak ni u samom ratu. Bez obzira što je Srbija pretrpela užasne gubitke tokom rata u kolektivnom sećanju Srba, Kajzerova Nemačka nije bila tako omražena kao Austrougarska ili Bugarska, čije su armije vršile teške zločine protiv civilnog stanovništva. Iako jeNemačka bila glavni vinovnik sloma Srbije u zimu 1915, rat protiv Kraljevine Srbije posmatran je čisto kao vojno delo, bez osvetničkih strasti koje su pratile austrougarsku ili bugarsku vojsku, dok su postupci nemačkih vojnika među civilima ocenjeni kao korektni. Nemački generali visoko su cenili srpskog vojnika i vojsku kao jedne od najboljih u Evropi, dok je s druge strane Nemačka uvažavana kao vojna sila. Uzajamna iskustva dovela su do ekonomske saradnje, koja se užurbano razvijala nakon rata.
Prvo poglavlje prati i uspostavljanje ekonomskih i diplomatskih odnosa između dve zemlje, čije je je radikalnije otopljavanje zabeleženo već od 1925. godine. U skladu za željama diplomata KSHS za dodatnim približavanjem, nastaju instrukcije (1926) za nemačku spoljnopolitičku doktrinu, koje su u ovom delu prvi put publikovane u našoj zemlji. Ta instrukcija oslanjala se u velikoj meri na revizionističke težnje Vajmarske Nemačke, koje su bile pre svega usmerene na povratak područja koje su Nemci izgubili u Velikom ratu. S tim u vezi, jedan od prvih koraka ka postizanju tog cilja predstavljalo je razbijanje Male Antante i izolacija Čehoslovačke. U tim planovima nemačke diplomatije Kraljevina Jugoslavija imala je prvorazredni značaj. Upravo kroz čitavo delo videćemo realizaciju tih smernica spoljne politike prema Jugoslaviji na ekonomskom, vojnom i kulturnom planu, ali sa bitnim krajnjim spoljnopolitičkim ciljevima od kada nacisti dolaze na vlast.
Prvo poglavlje završava se uporednim primerima razvoja srpske/jugoslovenske vojske sa razvojem nemačkih oružanih snaga nakon Velikog rata. Autor dolazi do zaključka da je srpska vojska, oslanjajući se na prusku vojnu misao uz sopstvenu orginalnost, postala jedna od najkvalitetnih armija Evrope, što je jasno pokazao svetski rat. S druge strane, vojna misao i doktrina Kraljevine Jugoslavije ubrzo je degradirala u odnosu na svoju bazu, oslanjajući se pre svega na francusku vojnu doktrinu i misao, koja se može okarakterisati kao statična. Komparativni primeri koji prožimaju celo delo vidni su i na početku. General Petar Živković, moćna politička figura, imao je pogubne uticaje na razvoj doktrine vojske Kraljevine Jugoslavije, dok je kratkotrajno rukovođenje armijom generala Ljubomira Marića pokrenulo stvari sa mrtve tačke u pozitivnom smeru. Analizirajući manevre kod Brčkog (1935) i na Kupi (1937), autor se koristio uočavanjima spoljnih posmatrača koji jasno pokazuju loše stanje u vojsci u kojoj su uočeni brojni nedostaci. Ipak bez obzira na sve loše strane vojska Kraljevine Jugoslavije bila je dovoljna da sa svojim saveznicima kontroliše poražene revizionističke zemlje u svom okruženju, dok je protiv Nemačke mogućnost rata imala samo delujući šire u kolektivnom sistemu bezbednosti. Razvoj ovog problema autor detaljizuje u narednim poglavljima.
S druge strane, nemačka vojska i njena organizacija razvijala se gotovo u idealnom smeru. Pod čvrstom palicom Hansa fon Zekta mala vojska od 100.000 ljudi čini idealni embrion od koga, prema mišljenju Dž. F. Fulera, kreće razvoj „od male ka velikoj armiji”. Zbog ograničenja koje su nametnuli uslovi Versajskog mira, Fon Zekt dovodi ovaj embrion do savršene armije, dok oficirski kor po svojim teoretskim i praktičnim znanjima prevazilazi stepen obrazovanja oficira imperijalne Nemačke. Uz druge reorganizacije sistema odbrane, vojska koja je u ovo vreme funkcionisala kao prilično nezavisna u odnosu na državnu politiku, stvorila je kostur budućeg Vermahta, koji je potvrdio naprednost nemačke vojne misli. Zaključak koji se mogao izvesti uporednim primerima razvoja armija mogao bi biti snaga (Nemačka) i slabost (Jugoslavija).
Drugo poglavlje prati period od dve godine (1933–1935) u kome se usled kombinacije više faktora, od kojih je ekonomska kriza samo jedan, Kraljevina Jugoslavija i Nemačka približavaju na ekonomskom i diplomatskom polju. Obostrano praćenje novih političkih strujanja i perspektive razvoja odnosa i vojnopolitičke projekcije jedne i druge države, sve bliži francusko-italijanski odnosi, te gledanje Jugoslavije na Italiju kao na glavnog spoljnopolitičkog takmaca, otvorili su prostor za približavanje Nemačkoj, koja je mogla umnogome da pomogne rešavanju jugoslovenskih ekonomskih problema uzrokovanih agrarnom krizom, dok je s druge strane geografski bila daleko od Jugoslavije. U ovom poglavlju moguće je videti uporedne sondaže jugoslovenske političke ideje, kao i nacizma koju propagiraju intelektualci dveju zemalja, i uočiti realistične ocene, ali i one ideološki obojene. Ideološka strujanja raznih pravaca u Evropi nisu mimoišla ni Jugoslaviju. Uspostavljanje vojnodiplomatskih odnosa između Nemačke i Jugoslavije autor prati na svim nivoima, od štampe preko diplomatske linije. Jasno se vidi tanka linija po kojoj se kretala nemačka spoljna politika postepeno usmeravajući Kraljevinu Jugoslaviju u željenom pravcu. Pomirenje sa Mađarskom, veće ekonomsko vezivanje, nesuglasice s Italijom i strah od restauracije Habzburga bile su neke od glavnih smernica. U periodu od dve godine pripremljen je teren za najaktivniju fazu saradnje sa dolaskom na vlast dr Milana Stojadinovića.
U trećem najvećem i najznačajnijem poglavlju autor se bavi periodom vlade dr Milana Stojadinovića (1935–1939), s kojim dolazi do radikalnog spoljnopolitičkog zaokreta Jugoslavije. Poglavlje prati istoriografski dobro poznat proces vezivanja Jugoslavije za Veliki Britaniju, ali i za Nemačku, pre svega na ekonomskom, političkom, pa i vojnom planu. Novi momenti tiču se nemačkog pogleda na razvoj događaja koji su bili strani našoj istoriografiji u ovom formatu. U ovom poglavlju, kao i celom radu, autor pridaje veliki značaj ličnostima koje u obaveštajnom i analitičkom radu ostavljaju snažan pečat na razvoj događaja, gledano iz obe zemlje. Sa nemačke strane čitalac će uočiti značajni lik pukovnika Morica Fabera di Fora, koji se provlači kroz veliki deo knjige i koji daje gotovo nepogrešive ocene ličnosti i potencijalnog razvoja događaja u Jugoslaviji iz perspektive nemačkih interesa. On je u isto vreme simbol nemačke politike u samom radu.
Poglavlje prati sve bitnije segmente jugoslovenske politike pod vođstvom kneza Pavla i Milana Stojadinovića, od odbijanja proširenja okvira Male Antante, sprečavanje kneza Pavla da se Titulesku približi Sovjetima, kao i odbijanje inicijative Francuske iz 1937. za jačim vezivanjem Male Antante. Ekonomsko vezivanje za Nemačku predstavlja svakako najznačajniji faktor saradnje. Iz godinu u godinu obim trgovine bivao je sve veći, da bi pred Drugi svetski rat Jugoslavija postala ekonomski u potpunosti potčinjena Trećem rajhu. Paralelno s ekonomskom saradnjom, u ovom poglavlju obrađena je i vojna saradnja koja je postajala sve aktuelnija, no nasuprot mišljenju da je ekonomsko vezivanje pratilo proporcionalno vojno, autor dokazuje obrnuto. Čak i u zenitu moći Milana Stojadinovića vojna oprema je nabavljana procentualno više iz Velike Britanije i Čehoslovačke nego iz Nemačke i ako se obim isporuke nemačkog oružja, naročito u vazduhoplovstvu i mornarici, uvećao. Značajnije od isporuke oružja predstavljaju pokušaji Milana Stojadinovića da uz pomoć Nemačke izgradi fabriku artiljerijske municije i razvije jugoslovensku vojnu proizvodnju. Jedan od bitnih razloga zbog čega se Jugoslavija nije u potpunosti vezala za nemačke vojne isporuke je razmimoila-ženje vojnog vrha sa politikom Stojadinovića, kao i visoke cene naoružanja.
Anšlus Austrije pred kraj poglavlja oslikava sumu sveukupnih političkih dešavanja, kao i unutrašnjih problema u Jugoslaviji. Kontinuitet Stojadinovićeve politike prema Nemačkoj, nezadovoljstvo vojnih krugova, čehoslovačke osude jugoslovenske politike mogle bi biti opšta slika. Sličan zaključak može se izvesti i kada je u pitanju Sudetska kriza. Iz nemačke vizure jedini pouzdani političar bio je Stojadinović, koji je garant neutralnosti Jugoslavije, dok su se vojni krugovi držali preteće. Žrtva nepoštovanja smernica spoljne politike prema Nemačkoj bio je perspektivni general Marić, koji je iz tih razloga smenjen u nameštenoj korupcionaškoj aferi.
Kraj poglavlja prati uporedne ocene nemačke i jugoslovenske vojske u periodu od Stojadinovićeve vladavine (1935– 1939), oličene u izveštajima vojnih atašea obe zemlje, te vojnih časopisa koji su pratili razvoj oružanih snaga. Pukovnik Faber di For nastavlja da šalje precizne izveštaje u Nemačku o stanju u jugoslovenskoj vojsci. Njegove ocene bile su sve lošije, naročito nakon manevara na Kupi. S druge strane, predstavnik Jugoslavije u Nemačkoj pukovnik Žarko Verić, očito pronemački nastrojen, slao je izveštaje koji veličaju snagu nemačke vojske i pravca njenog daljeg razvoja.
U četvrtom poglavlju prikazan je period od dve godine (1939–1941), u kome nakon smene Milana Stojadinovića Jugoslavija od bezrezervne saradnje sa Nemačkom stupa u neutralnije vode, što je autor okarakterisao kao „period oružane neutralnosti”. U ovom periodu autor prati politiku kneza Pavla koji u potpunosti preuzima kormilo države na sebe, smenivši Milana Stojadinovića pod pritiskom Britanije i Francuske. Kao drugi razlog pominje se scenario Italije, u kojoj je jak lider marginalizovao krunu. Poglavlje prati i uticaj smene Milana Stojadinovića na nemačke planove prema Jugoslaviji. Koristeći se nemačkim izvorima, autor otkriva da su Nemci bili odlično upućeni u mogućnosti novih pravaca Jugoslavije u spoljnoj politici, kao i da su imali dobre procene o unutarpolitičkim pitanjima. U ovom periodu za Nemačku ostaje prioritetna isporuka ruda iz Jugoslavije, od kojih je u visokom procentu zavisila njena ratna proizvodnja. Stoga se u Jugoslaviji stvorio izvestan hibrid spoljne politike, koji je nastavio sa neizbežnim ekonomskim vezivanjem za Nemačku, dok su se u spoljnoj politici pravili planovi na osnovu novog razvoja situacije na kontinentu. Otvaranje ideje Balkanskog fronta u savezu sa Francuskom i Velikom Britanijom za Jugoslaviju predstavljalo je potencijalnu mogućnost otklanjanja pretnje Italije, koju je knez Pavle smatrao neprijateljem. Iako ideja nije realizovana, jasno je pokazala da je Jugoslavija u tom trenutku bila spremna na takvu avanturu u južnoj Evropi, što je izazivalo dalje podozrenje Nemačke koja je sve pomno pratila. Kao i na kraju svakog poglavlja, autor daje uporedni ogled dve armije kroz poglede vojnih atašea i obaveštajnih krugova. Nakon pada Poljske stanje u jugoslovenskim vojnim krugovima postalo je deprimirajuće, dok su nemački vojni predstavnici poput pukovnika Tusena uočili sve slabosti vojske Kraljevine Jugoslavije, koje će se ispoljiti u agoniji Aprilskog rata. S druge strane, i Jugoslavija je dobijala dosta precizne analitičke izveštaje od pukovnika Vladimira Vauxnika, ništa manjeg kvaliteta. Ovde je obrađena i obaveštajna saradnja između zaverenika protiv Hitlera u nemačkom generalštabu i Vojnoj obaveštajnoj službi (Abwehr) i saveznika (pre svega Britanaca) koja se odvijala preko Beograda.Pukovnik Vauhnik označen je kao glavni obaveštajni kanal za slanje informacija saveznicima nakonaprila 1940. godine. On je, po svoj prilici nesvestan te saradnje, slao izveštaje u Beograd, gde su u vidu sumarnih mesečnih izveštaja preko načelnika Obaveštajnog odeljenja jugoslovenskog Glavnog generalštaba dostavljani britanskom vojnom atašeu, koji ih je dalje prosleđivao Londonu.
U poslednjem poglavlju autor prati period završne faze formiranja jugoslovenske politike na unutrašnjem i spoljnopolitičkom planu. Čitalac jasno može videti, naročito iz nemačkih izvora, vrhunac razvoja jugoslovensko-nemačkih odnosa. Od odnosa podilaženja i popustljivosti početkom tridesetih do ultimativnih zahteva Nemačke, čija je strateška pozicija bila sve superiornija. U ovome periodu jugoslovenska politika kretala se strmoglavim putevima, od „konstruktivnog medijatora” u odnosima Britanije i Nemačke, do traženja pomoći iz Sovjetskog Saveza kao poslednje slamke spasa. Na svaki korak jugoslovenske politike u Nemačkoj se gledalo sa nepoverenjem i konstantnim proverama. U ovom poglavlju čitalac može videti kako se odvijala interakcija dve zemlje po pitanju odobrenja kredita Jugoslaviji od 200 miliona nemačkih maraka za kupovinu oružja u Nemačkoj. Deo nemačkih političara i generala strahovao je zbog nepouzdanosti jugoslovenske politike nakon smene Stojadinovića da oružje mo-že biti upotrebljeno u ratu protiv Nemačke. Nemačka je ocenila vladu Dragiše Cvetkovića kao pouzdanog partnera.
Ovde se mogu sagledati i promene jugoslovenskih ratnih i političkih planova i procena u turbolentnim vremenima u kojima se rešavala sudbina Evrope, naročito nakon pada Francuske, od kada se Jugoslaviji sužava manevarski prostor.
Autor je opisao i tok i posledice vojnog puča od 27. marta na jugoslovensko-nemačke odnose. Na dostupnoj građi britanskog porekla osvetljava mehanizme izvođenja državnog udara u Jugoslaviji u širem luku od sredine 1938. godine pa do njegovog izvođenja. Na osnovu rezultata istraživanja, spoljnopolitičke kombinacije Jugoslavije u ovom periodu mogle bi se okarakterisati kao potpuno haotične u fazi agonije, koje je autor odlično prezentovao uporednim izvorima, uključujući i nemačke koje predstavljaju nove momente u domaćoj istoriografiji. Kao i u prethodnim poglavljima, može se videti izuzetno praćenje unutrašnjih prilika nemačke obaveštajne službe. Autor je ubedljivo dokazao da se u sveukupnom držanju jugoslovenske oružane sile, pozitivno mogu oceniti jedino vazduhoplovstvo i raspored nemačke nacionalne manjine u jugoslovenskoj vojsci, kojim je poništena njegova potencijalna uloga remetilačkog faktora u kratkotrajnom Aprilskom ratu.
Ovo delo obrađuje značajan i do sada nedovoljno istražen period srpske i jugoslovenske istorije, dok veliki trud autora predstavlja bitan doprinos analitičkom pogledu na prošlost. Zahvaljujući kombinaciji dosadašnjih istoriografskih dostignuća i velike količine nekorišćenih izvora, pre svega onih iz nemačkih arhiva, te spremnosti autora da analizira i zaključuje, ovo delo donosi pregršt novih saznanja zainteresovanom čitaocu. Pisano dopadljivim stilom i jezikom i potkrepljeno činjenicama, lako se čita, pa stoga osim stručne javnosti može biti zanimljivo i široj čitalačkoj publici.
Vladimir Gujaničić