Sestre Srpkinje

01.01.17

Knjiženstvo
Drugo, dopunjeno izdanje knjige Sestre Srpkinje. Pojava pokreta za emancipaciju žena i feminizma u Kraljevini Srbiji autorke Ane Stolić nastalo je u okviru projekta Od univerzalnih carstava ka nacionalnim državama. Društvene i političke promene u Srbiji i na Balkanu Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja. Autorkina namera je da u svetlu ženskih studija i feminističke istoriografije pruži podrobnu analizu najvažnijih političkih, socio-ekonomskih i kulturoloških faktora koji su uslovili nastanak srpskog pokreta za emancipaciju žena, kao i da ih smesti u širi svetski kontekst.

U uvodnom delu knjige, oslanjajući se na teorije Karen Ofen (Karen Offen) o „izmima“ koji su uticali na rađanje feminizma (liberalizam, socijalizam, nacionalizam), autorka stupa na komparatističku stazu šireg sagledavanja fenomena u pokušaju da izbegne zamke feminističke istoriografije – fragmentarnost i zapadnocentričnost – koje sprečavaju pronalaženje jedinstvenog okvira. Autorka uočava kako su četiri od pet procesa koje Karen Ofen navodi kao temelje nastanka ženskog pokreta jasno primetni u mladoj srpskoj monarhiji: rastuće obrazovanje žena, razvoj nacionalizma u okviru država-nacija, konkurentski odnosi između žena organizovanih u socijaldemokratskim partijama i feministkinja iz građanske klase, te inicijative i učešće u međunarodnim feminističkim organizacijama. U uvodu se podvlači i značaj osvrta na najvažnije tekstove iz prošlosti koji su se bavili ženskim pitanjem, kao i memoarskih zapisa i istorijsko-filološke analize ženskih časopisa, te za svaku od tačaka pružaju relevantne bibliografske uputnice.

U poglavlju „Pokret za emancipaciju žena ili feminizam?“ autorka ispituje terminološke nijanse u ranim diskursima o ženskom pitanju (feminizam, emancipacija, oslobođenje, nacionalni feminizam, umereni feminizam, ženski pokret). Polazeći od hipoteze da pokret za emancipaciju žena u Srbiji predstavlja fazu ranog feminizma, uočava četiri razvojne faze: 1. prva javna rasprava o mestu žene u srpskom društvu u okviru delatnosti vodećih predstavnika Ujedinjene omladine srpske, 2. pojava ženskih humanitarnih organizacija dugog trajanja kao preteča pokreta za emancipaciju od sredine 70-ih godina 19. veka, 3. intenzivna patriotska mobilizacija početkom 20. veka, 4. ulazak u svet politike u užem smislu (1903-1914), te oblikovanje zahteva za poboljšanjem pozicije žena i početak saradnje sa međunarodnim feminističkim organizacijama.

Poglavlje „Žena treba da ostane žena – rodni diskursi i uloga žene“ analizira funkciju države u stvaranju diskurzivnih politika kojima se učvršćuje navodno biološka razlika između ženskih i muških „uloga“. Od izuzetnog značaja u ovom poglavlju jeste skretanje pažnje na izvesne odredbe Srpskog građanskog zakonika koje se tiču naslednog prava i isključivanja žena iz javne sfere. Autorka podvlači da u ovoj prvoj fazi diskurzivne prakse i argumentacija što zakonodavstva, što pokreta za emancipaciju žena, počivaju na ideji razlike, navodeći najeklatantnije primere konzervativnog diskursa iz pera političara, crkvenjaka, učitelja i pedagoga. Nešto umereniji oblik, kao i ukazivanje na neravnopravnost i potrebu za boljim osnovnim obrazovanjem žena, ističu pripadnici srpske liberalne inteligencije, te autorka predočava bitne tačke zapisnika sa sednica Ujedinjene omladine srpske i iz omladinskih glasila 60-ih i 70-ih godina 19. veka. Najzad, potanko analizirajući „feminizam kao eksces“ u stavovima Drage Dejanović, Svetozara Markovića, sestara Ninković i prvih socijalista, koji podižu glas u cilju ženskog prava na obrazovanje, rad i ekonomsku samostalnost, autorka podvlači njihovo osvešćivanje nejednakosti kao društvenog konstrukta.

U poglavlju „Obrazovanje i plaćeni rad“ predočava se osnivanje (kao i teškoće u radu i opstrukcije) prvih ženskih škola i učvršćivanje nametnutih rodnih uloga. Tako je Viša ženska škola negovala ženski patriotski normativ i poželjni model ženskosti jer umesto „tradicionalnog“ pozicioniranja u kući, žene dobijaju funkciju „obrazovanih budućih majki dobrih građana“ (str. 76). Ove škole pohađale su uglavnom devojčice iz boljestojećih porodica, mahom beogradskih. Retke žene koje su mogle da odu na studiranje u inostranstvo ili na Filozofski fakultet u Beogradu bivale su gotovo po pravilu niže rangirane, sa ograničenom mogućnošću napredovanja. Učiteljski poziv postao je dostupan ženama ne samo usled pojačane potrebe države za učiteljskim kadrom, već i kao produžetak ženske rodne uloge brige o vaspitanju budućih naraštaja.

Poglavlje „Humanitarna ženska društva i pitanje (re)produkcije rodnih uloga“ predočava kako socijalna politika države podupire dobrotvorni rad predstavljajući ga kao moralnu obavezu koja odgovara ženskoj emotivnosti i nežnosti, te potrebom za staranjem o drugima. No, autorka podvlači da ne treba zaboraviti kako je Beogradsko žensko društvo, iako je učvršćivalo rodne a i klasne nejednakosti, ipak prokrčilo put jednoj vrsti učešća žena u javnim poslovima.

Naredno poglavlje knjige bavi se društvenim i retoričkim politikama čitljivim u delatnosti Društva kneginja LJubica ili Kola srpskih sestara na planu patriotske mobilizacije, čiji je rezultat „nacionalni feminizam“ i posmatranje angažovanja žena kao patriotske dužnosti. U delu „Je li rano za feminizam?“ ukazuje se na zalaganje Delfe Ivanić, ministra finansija Vukašina Petrovića, Mage Magazinović, Katarine Milovuk, Jelene Lazarević te Srpskog narodnog ženskog saveza za pravo glasa i obrazovanje žena. Na drugoj strani mapira se socijaldemokratski pokret i pojava žena organizovanih u okviru Ženskog radničkog društva, koje su peticijama, protestima, izdavanjem časopisa i posredstvom predstavnika u Narodnoj skupštini podnele zahtev za izjednačavanje političkih prava muškaraca i žena.

Ova studija čitaocu nudi temeljno uranjanje u složeni okvir epohe koja je iznedrila pokret za emancipaciju žena u Kraljevini Srbiji, rođen u kontekstu borbe za narodno oslobođenje, kojoj jedno od glavnih uporišta pružaju socio-kulturološki mehanizmi konstruisanja slike nacionalne pripadnosti. Autorka na tom putu pokazuje produbljeno poznavanje svetske feminističke istoriografije, istančano čulo za kritičku distancu, dar za sinteze šireg zamaha, ali i minucioznu analizu lokalnih fenomena. Budući da se društvena konstrukcija razlike, sistemski predstavljena kao prirodna, potrudila da isključi ženu iz javne sfere i istorije, knjiga predstavljala dragoceno svedočanstvo o velikom doprinosu ženskih društava, koje budi nadu da će imena Drage Dejanović, sestara Ninković, Delfe Ivanić, Savke Subotić, Katarine Milovuk, Perside Pinterović i drugih borkinja zauzeti zasluženo mesto u udžbenicima istorije.


1 Ovaj tekst je nastao u okviru projekta Knjiženstvo, teorija i istorija ženske književnosti na srpskom jeziku do 1915. godine (178029) Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije.



Željka Janković