26.01.08 Danas
Zorica Bečanović-Nikolić, Šekspir iza ogledala
Zorica Bečanović-Nikolić, Šekspir iza ogledala; Geopoetika, 2007.
Za Falstafa, subverzivnog
Aleksandar Pavlović
Tumačenja Šekspirovih istorijskih drama u XX veku, u knjizi Šekspir iza ogledala, Zorica Bečanović-Nikolić deli na dve osnovne paradigme, modernistička tumačenja koja odlikuje poverenje u tekst i istine koje on izražava, metafizičke kvalitete i stabilne vrednosti društva i poretka, i brojne postmoderne pravce mišljenja sa karakterističnim nepoverenjem u mogućnost suštinskog određenja značenja teksta, potragu za protivrečnostima i alosemijama, za destabilizujućim aspektima dela, a u sklopu opšteg filozofsko-teorijskog obračuna sa kartezijanskim subjektom, političkim ustrojstvom, metafizičkim istinama i stabilnim označiteljima.
Osnovne odlike modernističkih pristupa Šekspiru vidljive su u uticajnim radovima A. S. Bredlija koji je u hegelijanskom duhu nastojao da iz drama izvede Šekspirove filozofske zaključke o prirodi ljudskog postojanja i, u tradiciji liberalnog humanizma, ljudsku prirodu posmatrao kao univerzalnu i, u kranjoj liniji, neistoričnu, dok je, s druge strane, Tilijard Šekspirove istorijske drame čitao kao dramatizovanu istoriju koja vodi «apologiji božanski sankcionisane vladavine dinastije Tjudor» i kao «veliki engleski nacionalni ep». Zanimljiv je, naročito u našoj sredini i dalje opterećenoj i nekritičnoj prema nacionalnim mitovima, autorkin zaključak da je i anglosaksonska tradicija dugo bila u okviru egzaltiranog šovinizma ili pojačanog patriotizma i nacionalizma kroz predstavu o tjudorskom mitu, te da se u tumačenju Šekspirovih istorijskih drama uočava izvesna konzervativna crta anglo-američkog modernizma.
Sedamdesetih godina XX veka, pristupi kao što su Novi istorizam i kulturni materijalizam suprotstavljaju se idealizmu tradicionalne kritike i njenom uverenju da se može govoriti o esencijalnoj, univerzalnoj ljudskoj prirodi, nezavisnoj od socijalnog konteksta, istorije i ideologije, a tumačenja više ne idu za tim da afirmišu neku pretpostavljenu sliku sveta već da je problematizuju. Za dekonstrukcioniste ove nestabilnosti postoje u prvom redu u jeziku, i njihova čitanja insistiraju na ambivalentnostima elizabetanskog društva i Šekspirovog teksta, pa tako u istorijskim dramama, koje su već i žanrovski ambivalentne, vide podrivanje starog srednjovekovnog viđenja monarhije kao božanski zasnovane vladavine i poretka, ali ne u ime afirmisanja novog realpolitičkog shvatanja države u kojoj se vlada na osnovu aktivno osvojene moći, dakle zarad subverzije postojećeg poretka, koliko kao podrivanje jezičkih binarnosti. Feministička kritika, ističe autorka, prepliće se sa ostalim postmodernim teorijskim pristupima, a odlikuje je izraženiji politički angažman koji direktno proizlazi iz ženskog pokreta za emancipaciju, dakle iz vanakademske sfere. Ovim autorkama i autorima stalo je do toga da uoče subverzivne mogućnosti Šekspirovih i drugih tekstova (nasuprot stanovištu novog istorizma da je subverzija uvek već sadržana i pripitomljena u okvirima dominantnog diskursa moći) i da uspostave vezu između implicitnog ili eksplicitnog političkog protesta u tekstu i mogućnosti realne društvene promene. Pregled postmodernih teorijskih pravaca obeleženih hermeneutikom sumnje autorka zaključuje poglavljem o psihoanalizi, gde se ova sumnja proširuje i na jezik kao simbolički medijum kroz čije ambivalentnosti i mnogoznačnosti se subjekt ne izražava nego zameće trag, beži od neprijatne istine i traume, a posebno su naglašene one analize koje istorizuju poslovično aistoričan psihoanalitički pristup i koje su «podsticajna podloga za demistifikovanje političke subjektivizacije koja je važan aspekt istorijskih drama».
Tako se, u izvesnom smislu, dva pristupa Šekspiru prelamaju preko problema afirmacije ili subverzije društvenog poretka u njegovim dramama. Ne može se zanemariti to što Šekspir ne samo u tragedijama, nego i u istorijskim dramama i komedijama, pridaje veliku važnost stabilnosti društvenog poretka, koji biva narušen da bi na kraju, uz veće ili manje žrtve, ponovo bio uspostavljen. Noviji pristupi naglašavaju ambivalentnu ulogu pozorišta Šekspirovog doba koje je bilo izloženo brojnim ideološkim pritiscima i državnoj kontroli i cenzuri, ali je, kao komercijalno, zavisilo i od ukusa publike sa izrazito heterogenim ukusom i profilom u doba rivaliteta između katolika i protestanata, geografskih otkrića, razvoja trgovine i začetaka kolonijalizma. U istoj meri u kojoj je pozorište Šekspirovog doba vlast idealizovalo i ideologizovalo, ono ju je, s druge strane, i demistifikovalo. Posebno je istaknut lik Falstafa, koji se javlja u nekoliko Šekspirovih istorijskih drama i «pokretač je karnevala i karnevalskog duha», opozicija zvaničnom i ozbiljnom tonu autoriteta i moći, a svojim lakrdijaškim ponašanjem, jezičkim obrtima i poigravanjima, vitalizmom, lukavošću, ali i moralnom prevrtljivošću, nečasnim i kukavičkim ponašanjem, podriva svaku stabilnost i univerzalnost moralnog ili društvenog poretka.
Šekspir iza ogledala Zorice Bečanović-Nikolić, dakle, prevazilazi osnovnu nameru, izlaganje tumačenja Šekspirovih istorijskih drama u XX veku, i predstavlja obiman poduhvat skiciranja osnovne intelektualne klime epohe uz pozivanje na najistaknutije mislioce, prikaz osnovnih određenja pravca ili kritičke škole i, najzad, adekvatan izbor primera ukrštanja tih odlika sa Šekspirovim tekstom. Nisu, doduše, svi autori predstavljeni sa podjednakom studioznošću, pa je tako Fukou i Hajdenu Vajtu kao ključnim teoretičatima istorije dato više prostora, dok su Derida i, naročito, marksistički autori predstavljeni uopštenije i pretežno iz «druge ruke». U svakom slučaju, obim predstavljene građe, koji daje ovoj knjizi nesumnjivu rečničku i enciklopedijsku dimenziju, ne narušava ukupan sled i dinamiku izlaganja. Time ovo ambiciozno izdanje podseća na srodne sistematske studije anglosaksonskih šekspirologa, a kod nas je ekskluzivnom čini i to što je jedina sistematska studija o Šekspirovom delu, pored dvotomnog Stvaralaštva Viljema Šekspira Veselina Kostića, što je porazan podatak o stanju domaće anglistike.
